Preparaty głogu w leczeniu chorób układu krążenia i wątroby

Kwiatostan głogu (Crataegi inflorescentia) oraz jego owoc (Crataegi fructus) to znane surowce zielarskie, wykorzystywane od wieków w medycynie – w leczeniu chorób serca i wątroby. Właściwości prozdrowotne głogu są głównie zasługą zawartych w nim związków polifenolowych. Ekstrakty z tej rośliny są bogate w aktywne flawonoidy, m.in. hiperozyd, witeksynę, kemferol, kwercetynę, apigeninę oraz procyjanidyny, kwasy fenolowe i ponad 100 (w niektórych źródłach aż do 200) innych substancji czynnych, które wykazują korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy i wątrobę.

Głóg jest rośliną długowieczną. Okazy rosnące w sprzyjających warunkach dożywają nawet 500 lat. Surowcem zielarskim są zarówno kwiatostany z liśćmi, jak i owoce, jednak różnią się one zawartością substancji czynnych. Owoc zawiera większą ilość hyperozydu, natomiast liście bogatsze są w witeksynę. Owoce głogu pozostają na krzewach w okresie zimy i są doskonałym źródłem niezbędnej witaminy C oraz wielu odżywczych mikroelementów. W historii znane są przypadki, gdy owoce głogu z powodzeniem, w okresach zimowego głodu, zastępowały ludziom pokarm!

Działo się tak m.in. na kanadyjskiej wyspie Manitoulin – największej na świecie wyspie położonej na wodach słodkich. Jej mieszkańcy, zwani lokalnie „pożeraczami głogu” (ang. Haweater), trudne zimowe warunki klimatyczne mogli przetrwać właśnie dzięki obficie występującym na wyspie owocom głogu. Zwykle w okresie zimowym korzystano głównie z suszonych kwiatostanów i owoców głogu.

W tradycyjnych kulturach ludowych głóg często wykorzystywano do przygotowywania naparów, które miały właściwości lecznicze. Głóg był tradycyjnie stosowany do wspierania kondycji serca, poprawy krążenia krwi i ciśnienia tętniczego oraz jako środek łagodnie moczopędny i spazmolityczny.

W Polsce

do celów leczniczych wykorzystuje się dwa gatunki głogu: jednoszyjkowy Crataegus monogyna oraz dwuszyjkowy Crataegus oxyacantha.

Na świecie

znanych jest ponad 280 gatunków głogu. W tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM), najbardziej popularnym gatunkiem jest Crataegus pinnatifida, znany jako głóg pierzastolistny lub chiński. W TCM głóg stosowany jest od wieków głównie do wspierania funkcji serca, wzmocnienia qi (energii życiowej), harmonizacji trawienia oraz łagodzenia bólów i dyskomfortu związanego z trawieniem. Głóg jest powszechnie stosowany w celu regulowania poziomu cholesterolu oraz w leczeniu najczęstszych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak biegunka, nudności, wymioty czy bóle brzucha.

Wskazania

W roku 2016 ukazała się monografia kwiatostanu głogu, opublikowana przez Agencję Europejskich Leków (EMA), gdzie wymieniono bardzo restrykcyjne wskazania do stosowania preparatów z głogu. Głóg uznano za skuteczny tradycyjny ziołowy produkt leczniczy w łagodzeniu objawów nerwowych dolegliwości sercowych o charakterze przejściowym, takich jak kołatanie serca lub dodatkowe uderzenia serca wywołane łagodnym niepokojem – po wykluczeniu przez lekarza poważnych przyczyn tego stanu. Kolejne wskazanie do stosowania głogu, wymienione w monografii, to zmniejszenie łagodnych objawów stresu psychicznego i ułatwienie zasypiania.

Monografia jest gruntownym opracowaniem badań i doniesień naukowych dostępnych do roku 2014. Brakuje więc oceny badań klinicznych z ostatnich lat, które zapewne wiele by wniosły do poszerzenia listy wskazań do leczenia preparatami głogu.

Standaryzacja preparatów

Według monografii ESCOP dla głogu (European Scientific Cooperative on Phytotherapy: Crataegus spp.) standaryzacja jego preparatów polega na określeniu zawartości określonych składników chemicznych, takich jak flawonoidy, wyciągi polifenolowe i procyjanidyny. Standardy ESCOP dotyczące zawartości tych składników mają na celu zagwarantowanie odpowiedniej jakości i co za tym idzie, skuteczności preparatów dostępnych na rynku.

W przypadku preparatów z głogu, zazwyczaj za markera używane są flawonoidy, takie jak hiperozyd lub witeksyna. Standardy ESCOP zalecają, aby zawartość ogólnych flawonoidów w suchym ekstrakcie z owoców głogu wynosiła nie mniej niż 1,5% (w odniesieniu do hiperozydu), a w przypadku ekstraktu płynnego – nie mniej niż 1%. Zaleca się również, aby zawartość witeksyny w suchym ekstrakcie z kwiatów i liści wynosiła nie mniej niż 0,5%. Standaryzacja preparatów głogu jest istotna, ponieważ pozwala na kontrolę jakości i skuteczności produktów oraz umożliwia porównywanie różnych preparatów dostępnych na rynku. Dzięki standaryzacji zyskujemy większą pewność, co do zawartości aktywnych składników i potencjału terapeutycznego produktu zielarskiego.

Zastosowanie w leczeniu chorób układu krążenia

Choroby serca, takie jak nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca i niewydolność serca, są głównymi przyczynami śmierci na świecie. Preparaty głogu od wieków są tradycyjnie stosowane jako środek wspomagający w leczeniu tych schorzeń, a badania naukowe w przeważającej większości potwierdzają ich korzystne działanie na serce. Flawonoidy zawarte w głogu działają jak silne przeciwutleniacze, chroniąc serce przed stresem oksydacyjnym i zapobiegając uszkodzeniom kardiomiocytów. Ponadto, związki te powodują rozszerzanie naczyń krwionośnych, poprawiając przepływ krwi przez naczynia wieńcowe i obniżając ciśnienie tętnicze krwi. Aktualnie głóg ma swoje zastosowanie w leczeniu uzupełniającym przewlekłej niewydolności serca w skali zaawansowania wg. NYHA (New York Heart Association) od klasy niewydolności I do II. Rejestracje leków w Polsce z reguły zalecają zastosowanie głogu jako leku wspomagającego pracę serca i układu krążenia, kiedy stosowanie innych leków nie jest konieczne oraz w łagodnych dolegliwościach serca o podłożu nerwicowym, takich jak uczucie palpitacji serca.

Działanie kardioprotekcyjne

Dokładne mechanizmy działania ochronnego głogu na kardiomiocyty, pomimo wielu badań, nie zostały w pełni wyjaśnione. Do najważniejszych, potwierdzonych licznymi badaniami efektów działania preparatów głogu,
zaliczamy: hamowanie cAMP-fosfodiesterazy, hamowanie aktywności ATP-azy i syntezy tromboksanu (TXA2), symulację syntezy prostacyklin, aktywność przeciwutleniającą, hamowanie elastazy ludzkich neutrofili, zwiększenie produkcji tlenku azotu, hamowanie aktywności enzymu konwertującego angiotensynę, redukcję agregacji płytek.

Poprawa funkcji śródbłonka naczyń jest zasługą aktywacji trifosforanu adenozyny (ATP) i zależnych od Ca2+ kanałów K+ w komórkach mięśni gładkich naczyń. Odpowiadają one za rozszerzenie naczyń wieńcowych serca i poprawę dopływu tlenu do komórek sercowych.

W artykule Pittler M.H., Guo R., Ernst E., opublikowanym w American Journal of Medicine w 2003 roku, przeprowadzono metaanalizę randomizowanych badań dotyczących ekstraktu z głogu w leczeniu przewlekłej niewydolności serca. Wyniki metaanalizy wskazywały na korzyści związane ze stosowaniem ekstraktu z głogu u pacjentów z przewlekłą niewydolnością serca. Główne obserwowane efekty obejmowały poprawę tolerancji wysiłku, zmniejszenie objawów duszności wysiłkowej, zwiększenie wydolności fizycznej oraz poprawę jakości życia pacjentów.

Korzystne działanie głogu w leczeniu przewlekłej niewydolności serca wynika z wielu mechanizmów. Głównym mechanizmem jego działania jest wpływ na poprawę kurczliwości serca i rozszerzanie naczyń krwionośnych, co prowadzi do zwiększenia przepływu krwi, poprawę dostępu do tlenu i zmniejszenia obciążenia serca.

Ponadto, głóg wykazuje właściwości przeciwutleniające i przeciwzapalne, które mogą przyczyniać się do ochrony serca przed uszkodzeniami wolnymi rodnikami, dzięki zmniejszeniu stresu oksydacyjnego i redukcji stanu zapalnego.

Działanie hipotensyjne głogu zależy głównie od zwiększonego poziomu produkcji tlenku azotu oraz działania tonizującego na kardiomiocyty. Działanie inotropowo dodatnie głogu wynika przede wszystkim z wydłużenia czasu refrakcji. Głóg ma działanie antyarytmiczne i może być stosowany w leczeniu łagodnych bradyarytmii, jak również tachykardii napadowych. Skuteczność preparatów z głogu u pacjentów z wymienionymi objawami została potwierdzona w badaniach klinicznych.

Zaobserwowano statystycznie istotny efekt lepszej tolerancji wysiłku fizycznego, zmniejszenia częstości kołatania serca, duszności wysiłkowej, wzrostu frakcji wyrzutowej serca oraz niewielkie działanie hipotensyjne.

W badaniach klinicznych stwierdzono, że suplementacja lekami z zawartością kwiatostanu głogu może przynosić korzyści pacjentom z niewydolnością serca w skali NYHA w klasie I i II. Związki zawarte w głogu mogą poprawić siłę skurczu mięśnia sercowego, zwiększyć wydolność fizyczną i zmniejszyć objawy duszności u chorych.

W przeglądzie Cochrane ze stycznia 2008 podsumowano 14 randomizowanych badań klinicznych z podwójnie ślepą próbą, by ocenić skuteczność terapii preparatami głogu u pacjentów z przewlekłą niewydolnością serca.
W przeprowadzonej metaanalizie dowiedziono, że wyciąg z głogu znacznie zwiększył tolerancję wysiłku. Uzyskano również spadek wskaźnika zużycia tlenu przez serce oraz zmniejszenie subiektywnych objawów, takich jak duszność i męczliwość. Zgłoszone działania niepożądane były rzadkie, łagodne i przemijające i zwykle objawiały się w formie nudności, zawrotów głowy oraz dolegliwości sercowych i żołądkowo-jelitowych o łagodnym i przejściowym charakterze. Zgodnie z wnioskami autorów przeglądu Cochrane, wyniki te sugerują, że istnieje znaczna korzyść z zastosowania preparatów głogu w leczeniu przewlekłej niewydolności serca w zakresie kontroli objawów oraz poprawy funkcji układu krążenia.

Preparaty zawierające głóg zaleca się również w zaburzeniach krążenia mózgowego, spowodowanych miażdżycą. Są one popularnymi i często samodzielnie stosowanymi przez starszych pacjentów lekami w początkowych stadiach demencji.

Ważne jest zwrócenie uwagi na potencjalne interakcje z innymi lekami, które mogą występować przy jednoczesnym stosowaniu preparatów z głogu. Należy skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji głogiem, zwłaszcza jeśli pacjent przyjmuje już inne leki na choroby serca, m.in. leki przeciwarytmiczne czy przeciwzakrzepowe. Z moich obserwacji wynika, że interakcje te są znikome i zauważalne tylko podczas dłuższego stosowania wyciągów z głogu w wysokich dawkach.

Leczenie wspomagające hiperlipidemii mieszanej

Głóg znany jest również z aktywności hipolipemizującej. Jego działanie oceniono w badaniu klinicznym, które przeprowadziłwraz z innymi współautorami Huda Rasheed na grupie 64 pacjentów.

Celem pracy była ocena wpływu leczenia skojarzonego Crataegus Oxyacantha oraz fenofibratu, w porównaniu z leczeniem samym fenofibratem, na profil lipidowy u pacjentów z dyslipidemią mieszaną. W wynikach uznano jednoznacznie, że Crataegus Oxycantha synergizował efekt terapii fenofibratem poprzez znamienną poprawę wyników profilu lipidowego i zmniejszenie stanu zapalnego śródbłonka.

Poprawę reologicznego przepływu krwi u pacjentów z miażdżycą tętnic, związaną z korzystnymi zmianami w profilu lipidowym, oraz dobroczynny wpływ głogu na funkcje odpornościowe potwierdzono również w badaniu Yang i wsp.

Mechanizmy odpowiedzialne za funkcję hipolipemizującą głogu to m.in. obniżenie poziomu aktywności enzymu acylotransferazy acylo-CoA:cholesterol, enzymu z grupy transferaz, biorącego udział w metabolizmie cholesterolu i procesie jego wchłaniania w jelitach, zmniejszenie biosyntezy cholesterolu poprzez hamowanie aktywności reduktazy 3-hydroksy-3-metyloglutarylokoenzymu (reduktaza HMG-CoA), hamowanie wątrobowej syntezy cholesterolu de novo.

Liczne badania potwierdzają, że warto rozważyć włączenie preparatów głogu we wspomagającym leczeniu dyslipidemii mieszanej, co przyczynia się do zmniejszenia ryzyka rozwinięcia się zaawansowanej choroby wieńcowej. We własnej praktyce zawodowej często rozważam zastosowanie preparatów głogu u pacjentów z dyslipidemią mieszaną, którzy jeszcze nie kwalifikują się do leczenia statynami i (lub) ezetynibem albo źle tolerują takie leczenie. Leki roślinne zawierające wyciągi z głogu, z uwagi na swoje wielokierunkowe działania, są bardzo pomocne w terapii hiperlipidemii współistniejącej z niewielkim nadciśnieniem tętniczym i niewydolnością serca. Wdrażając je do terapii, możemy również ograniczyć potrzebę zwiększania dawek leków hipotensyjnych.

Zastosowanie w leczeniu chorób wątroby

Wątroba pełni kluczową rolę w detoksykacji organizmu i regulacji metabolizmu całego organizmu. Choroby wątroby, takie jak niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (NAFLD), alkoholowa choroba wątroby (ALD), marskość wątroby, wirusowe zapalenie wątroby i rak wątrobowokomórkowy (HCC) stanowią dziś poważne zagrożenie dla zdrowia całej populacji. Ogółem wszystkie te przewlekłe choroby wątroby (CLD) są przyczyną około 2 milionów zgonów rocznie. Badania sugerują, że leki z głogu mogą mieć korzystny wpływ na funkcję wątroby i chronić przed rozwojem tych chorób.

Związki zawarte w głogu wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające i wspomagają regenerację wątroby narażonej na infekcje wirusowe, nadmierne spożycie alkoholu i działanie uszkadzające innych substancji toksycznych, zawartych w pokarmach. Badania na zwierzętach udowodniły, że głóg może poprawić funkcje enzymatyczne wątroby, przyspieszając procesy regeneracyjne w niej zachodzące. Stres oksydacyjny jest ważnym składnikiem patogenezy uszkodzenia wątroby na poziomie molekularnym. Eliminacja wolnych rodników powstających w wątrobie, dzięki działaniu wyciągów z głogu, znacząco poprawia funkcję tego narządu.

Około 50% leków stosowanych w chorobach wątroby jest pochodzenia roślinnego. Wynika to z ich silnego działania przeciwutleniającego. Głóg jest obiecującą rośliną leczniczą, wykazującą znaczną skuteczność w eliminacji przyczyn chorób wątroby. W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań nad wpływem wyciągów z głogu na przebieg NAFLD (niealkoholowej, stłuszczeniowej choroby wątroby). Wykazano, że ekstrakty z głogu pełnią funkcje hepatoprotekcyjne, ze względu na swoje działanie antyapoptotyczne i przeciwutleniające. To właśnie stres oksydacyjny i zaburzenia metabolizmu cholesterolu w wątrobie leżą u podstaw patogenezy stłuszczenia wątroby.

Głóg zmniejsza odkładanie się tłuszczu w tkance wątroby poprzez wiele mechanizmów.

Wpływa na obronę antyoksydacyjną, przebieg lipogenezy, utlenianie i wychwyt kwasów tłuszczowych i wreszcie na sam wypływ kwasów żółciowych. Konieczne są dalsze badania potwierdzające mechanizmy działania leków uzyskanych z głogu i ustalające skuteczną dawkę w różnych grupach pacjentów. Ponadto prowadzone są dalsze badania dotyczące roli głogu (w tym przypadku Crataegus pinnatifidana) w leczeniu stłuszczenia wątroby, z uwagi na znamienne działanie hipolipemizujące jego ekstraktów. Badany jest wpływ na hamowanie wchłaniania cholesterolu z jelit poprzez supresję mRNA i białka dla receptora 4 czynnika wzrostu fibroblastów (FGFR4).

Ponadto głóg ma udokumentowane właściwości żółciopędne, co przyczynia się do zwiększenia wydzielania żółci i eliminacji toksyn z organizmu. Działanie to może przynosić korzyści pacjentom z zaburzeniami żółciowymi i problemami trawiennymi, związanymi z wątrobą.

Czy preparaty głogu mogą być pomocne w leczeniu zespołu post-COVID?

Zespół post-COVID odnosi się do długoterminowych objawów, które utrzymują się u części pacjentów po przejściu ostrej fazy infekcji COVID-19. Objawy post-COVID mogą być różnorodne i obejmować m.in. zmęczenie, duszność, palpitacje serca, bóle mięśni i stawów, problemy z koncentracją i pamięcią, zawroty głowy, bóle w klatce piersiowej, zaburzenia snu oraz depresję i zaburzenia lękowe. Wydaje się, że dolegliwości te są wynikiem zmian o podłożu zapalnym i autoimmunologicznym, związanych z infekcją wirusem SARS-CoV-2. Zespół post-COVID jest nadal przedmiotem badań naukowych.

Z uwagi na swoje właściwości przeciwzapalne, hipotensyjne i tonujące pracę serca, głóg warto zastosować u pacjentów w przebiegu zespołu post-COVID, zwłaszcza jeśli zgłaszają dolegliwości, takie jak palpitacje serca, niepokój, męczliwość czy zaburzenia snu. Zawsze należy jednak pamiętać o konieczności wykluczenia u pacjenta poważniejszych przyczyn powyższych dolegliwości przez lekarza. Możemy mieć bowiem do czynienia z zagrażającymi życiu stanami zdrowia, takimi jak zatorowość płucna, zapalenie mięśnia sercowego czy zaburzenia rytmu serca, wymagającymi natychmiastowego leczenia farmakologicznego.

* * *

Głóg jest rośliną znaną ze swoich potencjalnych korzyści dla zdrowia serca i układu krążenia oraz wątroby. W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań, mających na celu potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa stosowania preparatów głogu w powyższych wskazaniach, w większości z nich uzyskano obiecujące wyniki.

Potwierdzono, że głóg może pomóc w poprawie funkcji serca, zwiększeniu wydolności wysiłkowej oraz zmniejszeniu objawów związanych z niewydolnością serca, takich jak osłabienie tolerancji wysiłku. Substancje zawarte w głogu, takie jak flawonoidy i procyjanidyny, wykazują działanie rozszerzające naczynia krwionośne, działają przeciwzapalnie i przeciwutleniająco, co może mieć korzystny wpływ na cały układ krążenia.

Głóg wykazuje obiecujące potencjalne korzyści dla pacjentów z chorobami serca i wątroby. Dalsze badania są niezbędne, aby potwierdzić te wyniki i ustalić optymalne dawkowanie, formy preparatów oraz czas trwania terapii. Do czasu uzyskania jasnych wytycznych i wskazań do stosowania leków uzyskanych z głogu, zażywanie preparatów głogu, poza wskazaniami wynikającymi z zaleceń monografii EMA, powinno odbywać się pod nadzorem lekarza, który podejmie terapię na podstawie indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia pacjenta. Bezpiecznie, bez konsultacji lekarskiej, leki na bazie głogu mogą być stosowane w stanach niepokoju, którym towarzyszą chwilowe kołatania serca, dla zmniejszenia objawów stresu psychicznego oraz w trudnościach z zasypianiem. Moim zdaniem, z powodzeniem mogą być również polecane pacjentom podczas porady farmaceutycznej w aptece, w stanach związanych z przechorowaniem COVID-19.