Dostrzegając liczne i wymierne korzyści płynące z wprowadzenia różnorodnych form opieki farmaceutycznej, w wielu krajach wdrożono ją jako integralną usługę sytemu ochrony zdrowia, niektóre z jej elementów obejmując refundacją.
Opieka farmaceutyczna to szeroki wachlarz usług, świadczonych przez farmaceutę, w celu poprawy skuteczności, bezpieczeństwa i ekonomiki farmakoterapii. Działania te uzupełniają i optymalizują proces leczenia, wspomagając pracę lekarzy i innych pracowników systemu. O zadaniach i korzyściach płynących z jej wprowadzenia, szczegółowo pisaliśmy w „Panacei” wielokrotnie, m.in. w numerze 2(66).
Na wprowadzeniu opieki farmaceutycznej zyskują zarówno pacjent, jak i system oraz budżet. Pacjent: skuteczniejsze leczenie, ograniczenie działań ubocznych i objawów niepożądanych, ograniczenie kosztów indywidualnych. System: identyfikacja i eliminacja polipragmazji, interakcji, polekowych zdarzeń niepożądanych, ograniczenie kosztów lokalnych. Budżet: ograniczenie kosztów leczenia choroby oraz powikłań polekowych.
Przyjrzyjmy się realizacji usług farmaceutycznych w wybranych krajach europejskich, których systemy ochrony zdrowia uważa się za wiodące. W przypadku W. Brytanii i Hiszpanii mieliśmy możliwość zapytać o OF farmaceutów, którzy znają omawiane zagadnienie z własnej praktyki zawodowej.
Wielka Brytania
Mgr farm. Agnieszka Moszczyńska – farmaceutka kliniczna z ponad 15-letnim doświadczeniem w W. Brytanii, zarówno w aptece ogólnodostępnej, jak i w przychodni POZ. Posiada uprawnienia do ordynowania i wypisywania recept Independent Prescriber. Obecnie pracuje w przychodni POZ w Polsce jako farmaceutka kliniczna, zajmuje się również organizowaniem szkoleń, we współpracy m.in. z uniwersytetami.
Pytamy:
Na czym polega sprawowanie OF w W. Brytanii, jakie usługi są realizowane?
– OF to nie tylko usługi, aczkolwiek ich jest bardzo dużo. OF to przede wszystkim profesjonalne doradztwo i Person Centred Care, czyli opieka mająca w centrum swoich działań dobro drugiego człowieka. Każdy farmaceuta musi odbyć szkolenia z komunikacji i konsultacji, co jest podstawą sprawowanej opieki – czy to za pierwszym stołem, czy w pokoju konsultacyjnym, przy realizacji usług OF. Jest ich wiele, m.in. przegląd lekowy Structured Medicine Review, nowy lek New Medicine Service, porzucenie palenia Smoking Cessation Service, a takżetestowanie i leczenie Chlamydii, szczepienia na grypę, Covid-19, Travel Clinics, gdzie można przejść konsultację z farmaceutą i na podstawie recepty farmaceutycznej zdobyć leki przeciwmalaryczne czy zaszczepić się na wszystko, co niezbędne w danej destynacji.
Jak wygląda współpraca farmaceuty z lekarzem?
– Farmaceuta i lekarz współpracują na płaszczyźnie partnerskiej w jednym celu – aby poprawić stan zdrowia pacjenta. Jednak efekty zależą od podejścia i nastawienia obydwu stron. Jeżeli chodzi o wspomniany priorytet, to tu dyskusji nie ma – cel jest jeden, zdrowie i dobro pacjenta. Wszystkie zawody medyczne mają do siebie lojalne i partnerskie podejście, co znacznie ułatwia pracę i umożliwia wielodyscyplinarne podejście do leczenia pacjenta.
Czy farmaceuta może samodzielnie dokonywać zmian w farmakoterapii pacjenta?
– Może, jeżeli przepisana farmakoterapia jest nieodpowiednia lub niebezpieczna. Propozycje zmian farmaceuta komunikuje lekarzowi i w zależności od możliwości, czeka ze zmianą na jego potwierdzenie. Jeżeli zostanie wypisany lek, który np. będzie dawał niebezpieczną interakcję z innym przyjmowanym przez pacjenta lekiem, to farmaceuta ma prawo wstrzymać wydanie leku i poprosić lekarza o przepisanie alternatywnych produktów.
Jak pacjenci oceniają możliwość realizacji opieki farmaceutycznej?
– Pacjenci częściej odwiedzają apteki niż przychodnie, ponieważ pomoc i doradztwo jest tam bardziej dostępne niż w przychodniach lekarskich, gdzie obecnie średni czas czekania na wizytę lekarską to 13 tygodni! Pacjenci korzystają zarówno z doradztwa, jak i usług OF wiedząc, że otrzymują profesjonalną pomoc od doświadczonych farmaceutów, ekspertów w dziedzinie leków. Funkcja wydawania leków należy do asystentów aptecznych czy techników farmaceutycznych. Farmaceuci skupiają się głównie na pacjentach.
Czy opieka farmaceutyczna jest odrębnie refundowana?
– Usługi OF są refundowane, profesjonalne doradztwo i godziny spędzone na pomaganiu pacjentom – nie. Jest to przyjęty standard. Pacjenci nie przychodzą do apteki wyłącznie po leki, przychodzą do farmaceuty. Obecnie w UK można otrzymać leki przez kuriera, bez żadnego problemu. Do apteki przychodzi się głównie po opiekę i pomoc.
Czy opieka farmaceutyczna jest prowadzona w aptekach, czy też w odrębnych gabinetach farmaceutycznych?
– OF jest sprawowana w aptekach i w przychodniach POZ.
Czy farmaceuta musi przejść dodatkowe szkolenia (kursy), by móc sprawować opiekę farmaceutyczną?
– Tak, podstawą są wspomniane umiejętności komunikacji i konsultacji pacjenta, które można zdobyć podczas kursu online lub warsztatu organizowanego przez CPPE (odpowiednik naszego CMKP). Każda usługa OF wymaga osobnej akredytacji, które są możliwe do zdobycia przez CPPE nieodpłatnie, wszystkie szkolenia akredytacyjne do sprawowania usług OF są nieodpłatne.
Hiszpania
mgr farm. Zofia Zarzycka jest specjalistką farmacji klinicznej, w trakcie specjalizacji z farmakologii, realizuje usługi z zakresu farmacji klinicznej oraz monitorowania stężenia leków we krwi u pacjenta geriatrycznego.
Koordynatorka sekcji geriatrycznej Polskiego Towarzystwa Farmacji Klinicznej. Obecnie jest kierowniczką apteki szpitalnej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Opolu. W maju 2023 brała udział w międzynarodowym programie staży zawodowych dla polskich farmaceutów, organizowanych przez Naczelną Izbę Aptekarską, we współpracy z Sociedad Española de Farmacia Hospitalaria.
Pytamy:
Na czym polega sprawowanie OF w Hiszpanii, jakie usługi są realizowane?
– Farmaceuta jest zaangażowany w szeroki wachlarz usług farmaceutycznych. Sprawuje opiekę nad pacjentem: poz, ambulatoryjnym, po przeszczepie nerek i wątroby, w stanie krytycznym, na szpitalnym oddziale ratunkowym, oddziale onkohematologicznym itd. Magister farmacji jest zaangażowany w proces zarządzania lekiem przeciwdrobnoustrojowym, w ramach programu racjonalnego stosowania antybiotyku, oraz prowadzi terapię monitorowania stężenia leku we krwi (TDM) antybiotyków aminoglikozydowych, wankomycyny, linezolidu.
Jak wygląda współpraca farmaceuty z lekarzem?
– Lekarz ściśle współpracuje z farmaceutą, czuwając nad prawidłową farmakoterapią pacjenta. Farmaceuta jest członkiem zespołu multidyscyplinarnego.
Czy farmaceuta może samodzielnie dokonywać zmian w farmakoterapii pacjenta?
– Farmaceuta odpowiedzialny za dany obszar w szpitalu akceptuje rozpisane leki dla pacjenta, zanim zostaną mu je podane. W sytuacji, w której uważa, że farmakoterapia jest błędna, kontaktuje się z lekarzem i wspólnie ustalają zmianę leczenia. Każde zlecenie pediatryczne jest dokładnie sprawdzane, zgodnie z obowiązującym w szpitalu protokołem i dawką według kalkulatora.
Jak sami pacjenci oceniają możliwość realizacji opieki farmaceutycznej?
– Pacjent ma świadomość, że jest pod opieką. Farmaceuci mają możliwość spędzenia z pacjentem więcej czasu niż lekarz i wytłumaczenia mu szczegółów przebiegu farmakoterapii. Hiszpański magister farmacji ma przygotowane dla pacjenta broszury, w których są informacje o najczęstszych działaniach niepożądanych, jak ma przyjmować dany lek (z posiłkiem czy bez), co ma zrobić w przypadku pominięcia dawki etc.
Czy opieka farmaceutyczna jest odrębnie refundowana?
– OF nie jest dodatkowo refundowana. Jest częścią obowiązków hiszpańskich farmaceutów, zatrudnionych w szpitalach.
Czy opieka farmaceutyczna jest prowadzona w aptekach, czy też w odrębnych gabinetach farmaceutycznych?
– OF jest prowadzona na terenie apteki szpitalnej, w gabinetach farmaceutycznych.
Czy farmaceuta musi przejść dodatkowe szkolenia (kursy), by móc sprawować opiekę farmaceutyczną?
– Farmaceuta pracujący w szpitalu, musi mieć ukończoną specjalizację szpitalną, która trwa bodaj 5 lat.
Nie mam wiedzy na temat tego, czy podczas trwania specjalizacji może świadczyć opiekę farmaceutyczną.
Opieka Farmaceutyczna w innych, wybranych krajach europejskich
Norwegia
ma jeden z najbardziej rozwiniętych systemów opieki zdrowotnej na świecie, korzysta szeroko z usług farmaceutycznych, stawiając na komunikację farmaceutów z pacjentami i współpracę z lekarzami i pielęgniarkami. Najważniejszym elementem OF są konsultacje farmaceutyczne. W trakcie spotkania, trwającego około pół godziny, farmaceuta przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem na temat indywidulanej farmakoterapii, udzielając praktycznych wskazówek dotyczących stosowania leków. Ważna jest usługa Medisinstart, polegająca na dwóch konsultacjach farmaceuty z pacjentem, mających na celu zapewnienie bezpiecznego i skutecznego stosowania nowych leków. Farmaceuci sprawdzają, czy pacjent rozumie zalecenia dotyczące leczenia, pomagają w radzeniu sobie z potencjalnymi skutkami ubocznymi. Przykładowe, inne obszary OF, to szczepienia przeciwko grypie, programy leczenia uzależnień, edukacja pacjentów w zakresie używania inhalatorów i urządzeń medycznych. Coraz więcej aptek oferuje usługi teleopieki, dzięki temu można skorzystać z konsultacji z farmaceutą bez konieczności wizyty w aptece, co szczególnie pomaga osobom mieszkającym w odległych regionach kraju. Mimo finansowania np. programów metadonowych czy edukacji w zakresie inhalatorów, nie wszystkie usługi obecnie są refundowane, jednak korzyści z nich płynące sprawiają, że prawdopodobnie w przyszłości się to zmieni.
Szwecja
posiada nowoczesny i zaawansowany system opieki zdrowotnej. W modelu tym OF stanowi integralną część systemu ochrony zdrowia, funkcjonujący na wysokim poziomie efektywności. Szwedzki system OF ewoluował na przestrzeni lat, podążając za zmieniającymi się potrzebami społeczeństwa i rozwojem usług farmaceutycznych. Praktyka apteczna koncentruje się na interwencjach i poradach farmaceutycznych, które są świadczone przez farmaceutów odpowiednio przeszkolonych w zakresie teorii i praktyki oraz umiejętności komunikacyjnych. Prowadzone są konsultacje indywidualne, podczas których farmaceuta omawia z pacjentem indywidualne problemy związane ze zdrowiem i farmakoterapią. W aptekach realizowane są także pomiary ciśnienia tętniczego krwi oraz szczepienia ochronne zarówno sezonowe np. przeciwko grypie, jak i przed wyjazdem do krajów o odmiennym środowisku epidemiologicznym. Ciekawą usługą jest kontrola znamion skórnych – farmaceuci przeszkoleni w tym zakresie przeprowadzają wywiad i fotografują znamiona, przekazując dane do specjalistycznych ośrodków dermatologicznych, z którymi współpracują. Podstawą funkcjonowania systemu jest znakomicie działająca, krajowa baza danych, umożliwiająca nie tylko wystawianie e-recept, ale także szybki dostęp do informacji, co umożliwia użytkownikom podejmowanie świadomych decyzji terapeutycznych oraz różnorodne analizy. Elektroniczne dane są dostępne dla wszystkich aptek, dzięki temu farmaceuci mają wgląd w pełną historię leków pacjenta, co pozwala na dobrą ocenę i zarządzanie farmakoterapią. System e-recepty pozwala również na kontrolę wydatków na leki, śledzenie historii leczenia oraz daje możliwość np. w przypadku chorób przewlekłych przypomnienia pacjentom o konieczności wykupienia kolejnej dawki leków.
Ciekawym rozwiązaniem jest innowacyjny system ApoDos, umożliwiający indywidualizację farmakoterapii. System zdecydowanie zmniejsza ryzyko powikłań lekowych, zwłaszcza w grupach szczególnego narażenia, np. u pacjentów w wieku podeszłym, z rozległa politerapią. Zlecenia lekarskie w formie elektronicznej docierają do apteki, gdzie maszyna konfekcjonuje leki do specjalnych, indywidualnych opakowań, skonstruowanych tak, że kolejność ich odrywania gwarantuje uniknięcie pomyłek w porze przyjęcia i w dawkowaniu.
Finlandia
OF oparta jest tu głównie na udzielaniu porad pacjentom, którzy odwiedzają aptekę. Najczęstsze obszary wsparcia pacjentów to porady dotyczące bólu, problemów gastrycznych, problemów dermatologicznych i alergii. Pacjenci, którzy korzystają z opieki farmaceutycznej, znacznie rzadziej odwiedzają lekarzy rodzinnych, co świadczy o jej skuteczności. Finansowanie OF opiera się na środkach z budżetu oraz z obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych. OF w Finlandii oferuje porady dotyczące samoleczenia i stosowania leków bez recepty, w tym ziół i preparatów roślinnych. Wybrane apteki prowadzą tzw. kompleksowy przegląd terapii, który ma na celu wsparcie farmakoterapii i rozwiązywanie problemów związanych z leczeniem. W regionach kraju, w których ośrodki zdrowia są oddalone, w aptekach wprowadzany jest również program realizacji usług i drobnych zabiegów przez personel pielęgniarski, np. szczepienia, usuwanie szwów, płukanie uszu itp. Są też programy celowane, mające poprawić bezpieczeństwo indywidualnej farmakoterapii, np. w zakresie samodzielnego stosowania leków. Fińska Agencja Leków wprowadziła nową grupę leków, są to produkty możliwe do zakupienia przez pacjentów dopiero po konsultacji z farmaceutą i otrzymaniu od niego zalecenia na ich zakup. W modelu fińskim farmaceuci są kształceni także w diagnostyce i rozpoznawaniu objawów, a także postępowania terapeutycznego w przypadkach dolegliwości czy choroby nie wymagającej interwencji lekarza.
Holandia
swój model opieki farmaceutycznej rozwija od ponad 30 lat i jest przykładem kompleksowego podejścia do zarządzania lekami i świadczenia usług. Poprzez zintegrowanie różnorodnych aspektów OF z systemem ochrony zdrowia, dąży się do pełnego nadzoru nad farmakoterapią. System nie tylko promuje odpowiednie stosowanie leków, ale również umożliwia aktywny i znaczący udział farmaceutów w profilaktyce, promocji zdrowia i kontroli farmakoterapii. Jego skuteczność i innowacyjność czynią go ważnym punktem odniesienia dla innych krajów poszukujących efektywnych rozwiązań w dziedzinie OF. System holenderski jest zintegrowany, opiera się na gromadzeniu i analizie danych w ramach elektronicznej karty pacjenta oraz działaniach na rzecz prawidłowego stosowania leków przez pacjentów. Program finansowany jest ze społecznego ubezpieczenia zdrowotnego, w ramach którego gwarantowany jest podstawowy pakiet świadczeń. W roku 2015 Holandia zdefiniowała listę usług związanych z OF, które mogą świadczyć farmaceuci w aptekach. Obejmuje to usługi związane z realizacją recept, instrukcje użytkowania urządzeń medycznych, okresową ocenę leków, jak i poradnictwo farmaceutyczne na różnych etapach leczenia pacjenta.
W Polsce
– dzięki zmianom w Prawie farmaceutycznym oraz ustawie O zawodzie farmaceuty – pojawiła się przestrzeń na realizację opieki farmaceutycznej. Jest to kierunek od wielu lat rekomendowany przez środowisko farmaceutyczne, które jest gotowe rozszerzyć zakres działania od klasycznej dystrybucji leków do specjalistycznych usług farmaceutycznych. Liczne programy pilotażowe wskazują, że potrzebę rozwoju usług farmaceutycznych dostrzegają również sami pacjenci. W naszych realiach konieczny jest konstruktywny dialog ze środowiskiem lekarskim i pielęgniarskim, jednoznacznie
wskazujący, że OF nie stanowi konkurencji, lecz wsparcie procesu leczenia i opieki nad pacjentem. W jednostkach, w których wprowadzono poszczególne elementy OF w postaci np. usług szpitalnych czy klinicznych, są one bardzo wysoko oceniane przez lekarzy, pielęgniarki i pacjentów. Warto zauważyć, że poza pełną gotowością farmaceutów i oczekiwaniami pacjentów, posiadamy również bardzo cenne narzędzia wspomagające OF. Są nimi e-recepta oraz Indywidualne Konta Pacjenta, dzięki którym mogą być realizowane różnorodne analizy i działania poprawiające efektywność farmakoterapii. Wśród usług, których wprowadzenie jest najbardziej oczekiwane, wymienić można: usługę nowy lek, przeglądy lekowe, edukację z zakresu używania inhalatorów, urządzeń medycznych (ciśnieniomierze, glukometry, pompy insulinowe itp.), rozszerzenie zakresu szczepień, programy leczenia nikotynizmu oraz opiekę prehabilitacyjną. OF daje możliwość rozszerzenia badań przesiewowych, np. cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, hipercholesteremii czy też znanego z modelu szwedzkiego badania znamion skórnych.
Analiza europejskiego krajobrazu OF dostarcza istotnych wskazówek dla Polski w zakresie skutecznej i zintegrowanej OF. Identyfikacja OF jako integralnego elementu systemu ochrony zdrowia, jest kluczem do poprawy jej efektywności. Wraz z rozszerzaniem kompetencji i uprawnień zawodowych farmaceutów, Polska ma szansę na dołączenie do europejskiej czołówki krajów, zapewniających pacjentom najlepszą opiekę zdrowotną.
