Leki otrzymywane z surowców roślinnych są najstarszymi i najdłużej stosowanymi w lecznictwie. Początkowo stosowano je na podstawie doświadczenia i wiedzy przekazywanej w receptariuszach – z pokolenia na pokolenie. Wraz z rozwojem wiedzy i badań, zaczęto poszukiwać konkretnych związków, substancji, które są odpowiedzialne za działanie leku roślinnego. Po odkryciu pierwszych takich substancji i wraz z rozwojem chemii, pojawiły się pierwsze leki syntetyczne, wywodzące się z substancji pochodzenia roślinnego.
Dzięki temu rozpoczął się bardzo intensywny rozwój leków syntetycznych, który nadal trwa. Nieustannie poszukiwane są leki na liczne schorzenia, które – przy zachowaniu skuteczności – byłyby jednocześnie jak najbardziej bezpieczne dla pacjenta.
Wraz z rozwojem leku syntetycznego i fascynacją jego skutecznym, często szybkim działaniem, niestety na dalszy plan zszedł lek roślinny. Głównie z powodu braku możliwości, na ówczesny czas, wyjaśnienia mechanizmu jego działania, który przy większości leków syntetycznych jest jednoznaczny. Na szczęście znalazło się szerokie grono naukowców, którzy zajęli się badaniem surowców roślinnych, określeniem związków obecnych w roślinach, poszukiwaniem mechanizmów ich działania, a przede wszystkim potwierdzeniem skuteczności działania leków roślinnych w badaniach klinicznych. Badania te nieustannie trwają. Sprzyja im wyraźnie dostrzegalne zainteresowanie społeczeństwa powrotem do życia jak najbardziej bliskiego naturze, do profilaktyki naturalnymi metodami, jak i leczenia produktami roślinnymi.
Pochodne hydroksyantracenowe
Bardzo dobrze znanymi i przebadanymi są przetwory roślinne zawierające pochodne hydroksyantracenowe, które działają przeczyszczająco. Wśród surowców roślinnych, zawierających tę grupę związków, są: listek i owoc senesu, kora kruszyny, korzeń rzewienia, kora szakłaku amerykańskiego czy alona barbadoska i przylądkowa. Europejska Agencja Leków opublikowała dla nich szczegółowe monografie wspólnotowe, będące wynikiem prac zespołu ekspertów z różnych dziedzin, m.in. farmakognozji, leku roślinnego, farmakologii, badań klinicznych, toksykologii.
W pierwszej kolejności opracowany jest Raport oceniający do monografii (Assessment Report), w którym zostały opisane dotychczasowe badania nad danym surowcem roślinnym, wraz z oceną tych badań. Raport ten zawiera dane z zakresu dotychczasowego stosowania w lecznictwie, badań nieklinicznych, klinicznych oraz bezpieczeństwa stosowania. W wyniku tej oceny, przetwory zawierające pochodne hydroksyantracenowe należą do substancji czynnych o ugruntowanym zastosowaniu medycznym, są standaryzowanymi przetworami roślinnymi. Oznacza to, że zarówno przetwory, jak i produkty lecznicze muszą mieć ściśle określoną zawartość substancji czynnych (ich zawartość musi mieścić się w zakresie +/-5%), która decyduje o ściśle zdefiniowanym dawkowaniu i okresie stosowania.
Od wielu lat już wiemy, że przetwory zawierające pochodne hydroksyantracenu, zgodnie z zaleceniami Europejskiej Agencji Leków, stosujemy w jednorazowych dawkach, indywidualnie dobranych dla pacjenta, wieczorem. Dlaczego? Właśnie z powodu znajomości działania tych związków. Działanie przeczyszczające występuje po 8-12 godzinach od przyjęcia leku, czyli jeżeli przyjmiemy go wieczorem, rano następuje przeczyszczenie. Każdy z pacjentów ma różną wrażliwość na substancje przeczyszczające, ponadto są osoby, które mają przewlekłe, nawykowe zaparcia oraz ci, u których pojawiły się sporadycznie, choćby związane z podróżami. Jest też dość duża grupa pacjentów, którzy nieprawidłowo stosują leki przeczyszczające, dlatego mają problemy z regulacją wypróżnień. Ich jelita mają osłabioną perystaltykę i do wypróżnienia niezbędne jest przyjęcie coraz większych dawek leków przeczyszczających, więc wchodzimy w błędne koło. Ale na szczęście lek roślinny przychodzi z pomocą również tym pacjentom. W takich przypadkach powinno się zmniejszyć dawkowanie, przyjmując do 2-3 razy w tygodniu pochodne hydroksyantrecenowe w maksymalnej dawce, czyli 30 mg, do leczenia wprowadzić leki roślinne działające przeczyszczająco, ale o innym mechanizmie działania, jaki wykazują związki śluzowe, np. nasienie płesznika czy babki jajowatej. Ważne jest pobudzenie pracy przewodu pokarmowego poprzez działanie żółciotwórcze i żółciopędne, ponieważ żółć stanowi niezbędny element trawienia i w następstwie ułatwia wypróżnienie. Ważne jest wprowadzenie lekkostrawnej diety, wyeliminowanie składników, które przyczyniają się, pogłębiają zaparcia oraz zwiększenie aktywności fizycznej, choćby w postaci codziennych spacerów.
Leki o działaniu przeczyszczającym przed kolonoskopią
stosowane są głównie u pacjentów cierpiących na zaparcia, ale podaje się je również w trakcie przygotowania do zabiegów diagnostycznych czy chirurgicznych w obrębie jelit. Od wielu lat w zaleceniach do ich oczyszczenia podawany jest glikol polietylenowy czy rzadziej fosforan sodu. Produkty te są przyjmowane w postaci roztworów o dużej objętości i specyficznym smaku, co dla niektórych pacjentów stanowi duży problem. Mogą też powodować zaburzenia gospodarki elektrolitowej, co może być niebezpieczne, szczególnie u starszych osób. Aby móc prawidło przeprowadzić badanie diagnostyczne, jakim jest kolonoskopia, jelita muszą być odpowiednio oczyszczone, w przeciwnym przypadku nie ma możliwości dokładnej oceny wnętrza jelita grubego i mogą zostać pominięte zwłaszcza niewielkie a istotne zmiany w jelicie. W związku z powyższym zaczęto poszukiwać alternatywy dla tego oczyszczania jelit przed kolonoskopią.
Zostały rozpoczęte badania z zastosowaniem dużych dawek sennzodów, które są specyficzną grupą pochodnych hydroksyantracenowych, obecnych w przetworach sennesu.
Związki te są glikozydami w postaci dimerów, czyli składają się z dwóch cząsteczek połączonych z cukrami i mają tak dużą masę cząsteczkową, że praktycznie nie ulegają wchłanianiu w górnych odcinkach przewodu pokarmowego, dopiero w jelicie grubym pod wpływem działania bakterii ulegają hydrolizie (odłączeniu cukru) i powstaje związek farmakologicznie aktywny, pobudzający pracę jelit (ruchy perystaltyczne jelit), wpływający na sekrecję jelitową (zachodzi zahamowanie wchłaniania wody i elektrolitów do organizmu i jednoczesne zwiększenia wydzielania wody i elektrolitów do światła jelita), powodującą zmiękczenie mas kałowych.
Przeprowadzono szereg badań klinicznych potwierdzających skuteczność i bezpieczeństwo stosowana przetworów z liścia i owocu senesu, w tym badań nad możliwością zastosowania sennozydów do oczyszczania jelit. Badania były prowadzone na różnych dawkach sennozydów, podawanych zarówno pojedynczo, jak i w połączeniu z innymi lekami przeczyszczającymi. Europejska Agencja Leków dokonała oceny tych badań i stwierdziła, że przeprowadzone badania spełniają wymagania ugruntowanego zastosowania przetworów z owoców senesu jako produktów leczniczych do oczyszczania jelit przed zabiegami chirurgicznymi czy diagnostyką jelit. Określono również wymaganą do przyjęcia dawkę sennezydów i bardzo szczegółowo opisano procedurę przygotowawczą. Trzy dni przed planowanym badaniem rozpoczynamy przygotowanie jelit od płynnej klarownej diety. Zaleca się, aby w tym czasie pacjenci nie spożywali pokarmów zawierających pestki czy nasiona, przy czym zalecenie to dotyczy również przygotowania z zastosowaniem innych leków przeczyszczających, nie tylko sennozydów. Dzień przed badaniem w godzinach popołudniowych (14:00-16:00) przyjmuje się 150 mg sennozydów, po czym wypicie przynajmniej szklanki wody i jeszcze 2 l klarownych płynów przed zaśnięciem. Nie ma ograniczeń co do ilości przyjmowanej wody czy innych klarownych płynów. Oczywiście, do momentu badania nie spożywa się żadnych stałych pokarmów. Dobrze oczyszczone jelita są jednym z warunków przeprowadzania badania, jak i możliwości postawienia właściwej diagnozy oraz przeprowadzania ewentualnych zabiegów w obrębie jelit.
Rozszerzenie wskazań dla przetworów z owocu senesu, oczyszczanie jelit przed diagnostyką i zabiegami jelit, daje bardzo duże możliwości i alternatywę w stosunku do dotychczas standardowo stosowanych leków przeczyszczających, przy czym ich skuteczność jest porównywalna. Dla części pacjentów ogromną wadą zastosowania glikolu polietylenowego jest konieczność przyjęcia dużej ilości płynu, o objętości 2 do 4 litrów w krótkim czasie, dodatkowo o nieprzyjemnym smaku i zapachu, które mogą powodować nudności. W przypadku zastosowania soli siarczanowych, objętość jest mniejsza i wynosi od ½ do 1 litra, w zależności od sposobu dawkowania. Wśród pacjentów przyjmujących standaryzowane produkty zawierające sennozydy, w stosunku do syntetycznych leków przeczyszczających, obserwowano mniej nudności i wymiotów, natomiast częściej występowały skurcze jelit. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego uwzględniają możliwość zastosowania przetworów z owocu senesu.
Sposób przygotowania do zabiegu jest określany przez lekarza i zarówno produkty lecznicze z glikolem polietylenowym, jak i sole siarczanowe wydawane są jedynie na podstawie recepty lekarskiej, w przeciwieństwie do leków zawierających przetwory z owoców senesu, które wydawane są bez recepty. Należy jednak pamiętać, że zmiana leku przeczyszczającego musi być ustalona z lekarzem lub personelem medycznym. Pacjent nie powinien sam zmieniać leku. Zastosowanie sennozydów do oczyszczania jelit jest stosunkowo nowym podejściem, które wymaga rozpowszechnienia w środowisku medycznymi i farmaceutycznym. Pacjenci, którzy po raz pierwszy przygotowują się do badania, mogą nie być świadomi potencjalnych trudności z przyjęciem dużych objętości płynów, co w przypadku ich nieprzyjęcia może skutkować brakiem możliwości przeprowadzenia badania czy zabiegu. Badania pokazały, że jest taka grupa pacjentów. I w takim przypadku skutecznym i bezpiecznym rozwiązaniem jest zastosowanie sennozydów, co zostało potwierdzone w badaniach klinicznych i pozytywnie ocenione przez Europejską Agencję Leków.
Jedną z przyczyn niestosowania leków zgodnie z zaleceniami lekarza, jest postać farmaceutyczna czy droga podania leku, np. gdy pacjent ma problem z połykaniem i nie poinformuje o tym lekarza. Wówczas chory, gdy nawet wykupi lek, później nie jest w stanie przyjąć tabletek. W tej sytuacji leczenie wydłuża się, a nawet dochodzi do pogorszenia stanu pacjenta, choć bardzo często istnieje możliwość zastosowania innej postaci leku. Dlatego, także w wytycznych do przygotowania do oczyszczania jelit, tak ważne jest informowanie o możliwości zastosowania alternatywnych i bezpiecznych leków, jakimi są standaryzowane produkty lecznicze roślinne, zawierające sennozydy.
Produkty lecznicze roślinne są lekami z wieloletnią tradycją stosowania, której skuteczność i bezpieczeństwo stosowania potwierdzone jest w badaniach klinicznych. Niestety, nie są one zawsze doceniane, mimo że stanowią ogromny potencjał. Bardzo często mogą one stanowić alternatywę dla leków syntetycznych, ze względu na ich porównywalną czy zbliżoną skuteczność działania, przy mniejszej częstotliwości działań niepożądanych.
Piśmiennictwo:
European Union herbal monograph on Senna alexandrina Mill. (Cassia senna L.,Cassia angustifolia Vahl), fructus; Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC), EMA/MPC/228761/2016, 25 September 2018.
Assessment report on Senna alexandrina Mill. (Cassia senna L.; Cassia angustifolia Vahl) 1, folium and fructus; Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC), EMA/HMPC/228759/2016, 25 September 2018.
Hassan C, i wsp. Przygotowanie jelita do kolonoskopii: Zalecenia Europejskiego Towarzystwa Endoskopii Przewodu Pokarmowego. „Gastroenterologia Kliniczna”, 2013, 5(2-3), 123-36.
