Mieszanki ziołowe stosowane w zaburzeniach przewodu pokarmowego

Spośród czternastu mieszanek, opisanych w Farmakopei Polskiej V, siedem jest przewidzianych do stosowania w przypadku zaburzeń pracy przewodu pokarmowego. Są to: Species laxantes – zioła przeczyszczające; Species stomachicae – zioła wzmagające trawienie; Species reducentes – zioła do zmniejszenia nadwagi; Species cholagogae – zioła żółciopędne; Species metabolicae – zioła metaboliczne; Species digestivae – zioła poprawiające trawienie oraz Species antidiarrhoicae – zioła przeciwbiegunkowe.

W poprzednim artykule na ten temat omówiłam pięć pierwszych mieszanek spośród wyżej wymienionych. Istotnym elementem ich działania jest normalizacja wypróżnienia (Species stomachicae, Species reducentes, Species cholagogae i Species metabolicae) bądź jego wyraźne przyspieszenie (Species laxantes). Wspólną cechą tych pięciu mieszanek jest obecność surowców zawierających antranoidy (scharakteryzowane w przywołanym artykule) i przez to mających wpływ na przyspieszenie bądź normalizację wypróżnień. Zawartość antranoidów w poszczególnych recepturach jest różna – w zależności od roli, jaką pełnić mają w tych preparatach. W ziołach o działaniu przeczyszczającym są najważniejszym działającym składnikiem, w innych pełnią rolę pomocniczą, normalizującą wypróżnienia. Kierunek działania dwóch ostatnich mieszanek jest odmienny.

Species digestivae

Zioła poprawiające trawienie
Skład: Cichorii rx, Archangelicae rx, Carvi fr, Absinthii hba, Gentianae rx, Chelidonii hba.
Głównym kierunkiem działania mieszanki jest pobudzenie pracy gruczołów trawiennych, poczynając od wydzielania śliny w jamie ustnej – poprzez enzymy produkowane przez gruczoły błon śluzowych przewodu pokarmowego, trzustkę, wątrobę – na enzymach flory bakteryjnej jelita grubego kończąc. Niedobór enzymów trawiennych, zwłaszcza soków trawiennych w żołądku, oraz niedostateczne wydzielanie żółci może być jednym z powodów wystąpienia szeregu objawów określanych wspólnym mianem braku łaknienia.
W okresie, gdy znaczna część ludzi w Europie i w USA zastanawia się, w jaki sposób poskromić nadmierny apetyt, tego rodzaju preparat wydaje się niepotrzebny. Należy jednak pamiętać przynajmniej o trzech grupach pacjentów, dla których może on być przydatny. Są to dzieci, które często trudno nakłonić do jedzenia, część osób starszych, rekonwalescenci.

Osłabienie łaknienia może mieć różne natężenie, od umiarkowanej niechęci, aż po silnie wyrażony wstręt do jedzenia. Objaw ten może towarzyszyć wielu schorzeniom, ale także różnorodnym sytuacjom fizjologicznym, dlatego w przypadku dłużej trwających objawów lekarz powinien ustalić przyczyny ich występowania.

Mieszanka Species digestivae będzie pomocna w przypadku niedostatecznego wydzielania soków trawiennych oraz żółci. Jej pierwotna nazwa Zioła poprawiające łaknienie Składniki Ziół poprawiających trawienie podzielić można na 3 grupy:
– grupę związków gorzkich (gorycze): Gentianae rx, Cichorii rx, Absinthii hba, Archangelicae rx;
– zawierające związki terpenowe (w olejkach): Carvi fr, Archangelicae rx, Absinthii hba;
– zawierające alkaloidy: Chelidonii hba.

Jak widać, składniki niektórych surowców pozwalają przypisać je do dwóch grup:

1. Gorycze są najdawniej znanym i stosowanym lekiem pobudzającym wydzielanie pepsyny i kwasu solnego w żołądku, a wtórnie wpływającym także na wydzielanie żółci. Ich działanie rozpoczyna się już w jamie ustnej, poprzez wpływ na brodawki smakowe rozmieszczone w błonie śluzowej języka, tylnej ściany gardzieli i części przełyku (Ferguson 1999; Sienkiewicz-Jarosz 2004). Odczuwanie wrażeń smakowych jest podstawowym mechanizmem, dzięki któremu następuje naturalna selekcja pokarmów. Zmysł smaku pełni szereg funkcji z których najistotniejsze to:
– umożliwienie identyfikacji bodźców smakowych i wytworzenie (w połączeniu z innymi bodźcami) odruchów akceptacji bądź niechęci do określonych pokarmów;
– uczestniczenie pośrednio w procesie trawienia poprzez wpływ na wydzielanie śliny, enzymów trawiennych w przewodzie pokarmowym (Yamamoto 1998).
Związki gorzkie, działając na określone kubki smakowe (receptory smaku gorzkiego), powodują przenoszenie sygnałów do odpowiednich ośrodków układu nerwowego (Sienkiewicz-Jarosz 2004).
Wśród składników mieszanki wyróżnia się surowce określane mianem szczero-gorzkie – jak Gentianae rx, gdzie istotnym dla działania jest smak gorzki zawartych związków irydoidowych (gencjopikryny, amarogentyny) czy Cichorii rx, w którym gorzki smak warunkuje obecność laktonów seskwiterpenowych (laktucyny, laktupikryny).

2. Pozostałe dwa surowce (Archangelicae rx i Absinthii hba) należą do grupy aromatyczno-gorzkich, bowiem obok związków gorzkich zawierają także olejek działający również na brodawki smakowe. Ten ostatni surowiec występuje w mieszance tylko w 5 częściach, ze względu na obecność w olejku tujonu (Kohlmünzer 1998).

Gorycze występujące w Gentianae rx, Cichorii rx, Absinthii hba i Archangelicae rx łatwo przechodzą do naparów, powodując przy piciu mieszanki, zwłaszcza małymi łykami, odczucie długotrwale gorzkiego smaku, który pobudza wydzielanie enzymów trawiennych.

Surowce olejkowe, których przedstawicielami są owoc kminku oraz korzeń arcydzięgla, wykazują działanie spazmolityczne. Carvi fructus oraz otrzymany z niego olejek są stosowanymi od dawna środkami wiatropędnymi, rozkurczają jelito grube (Borkowski 2000). Działanie rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego wykazuje także ziele glistnika. Należy dodać, że zarówno dla Gentianae rx, jak i Absinthii hba, wykazano działanie żółciotwórcze i żółciopędne, gdyż zarówno kumaryny korzenia arcydzięgla, jak i alkaloidy glistnika, poprzez działanie rozkurczające w obrębie dróg żółciowych, będą ułatwiały przepływ żółci. Składniki terpenowe surowców olejkowych wpływać mogą także na normalizację flory jelita grubego. Mieszankę przyjmować trzeba co najmniej na pół godziny przed posiłkiem, pijąc ją powoli, aby umożliwić dłuższy kontakt związków goryczowych ze śluzówką jamy ustnej. Z porównania receptury mieszanek Species stomachicae (omawianej w artykule poprzednim) i Species digestivae wynika, że efekt terapeutyczny obu mieszanek będzie bardzo zbliżony. Występują w nich bowiem surowce zawierające związki gorzkie oraz surowce olejkowe o działaniu rozkurczającym, a różni obecność związków antranoidowych (w Species stomachicae) oraz alkaloidów o wyraźniejszym działaniu spazmolitycznym (Species digestivae). Mieszanka Species stomachicae będzie bardziej przydatna w przypadkach występowania obstrukcji i gorszej tolerancji smaku gorzkiego naparu z mieszanki. Przeciwwskazaniem do stosowania obu mieszanek (Species stomachicae i Species digestivae) jest choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Działanie niepożądane. Przy przedawkowaniu mogą u osób nadwrażliwych wystąpić nudności, niekiedy wymioty.

Species antidiarrhoicae

Mieszanka przeciwbiegunkowa
Częstość wypróżnień a także uformowanie kału różnią się znacznie u poszczególnych zdrowych osób. Zależą od czynników fizjologicznych i właściwości danego organizmu. Wpływa na to także rodzaj i ilość pożywienia, jak i wypijanych płynów, oraz aktywność fizyczna. Nawet wielokrotne w ciągu doby wypróżnienie nie oznacza biegunki, o ile kał jest uformowany. Natomiast można o niej mówić w przypadku częstszych (powyżej 3 na dobę) luźnych bądź wodnistych wypróżnień (Butruk 2000). Biegunki wywołane być mogą przez różne czynniki. Mogą występować nagle (biegunki ostre) bądź przewlekle. Biegunki o charakterze ostrym trwają najczęściej 1-4 dni. Wywołane być mogą przez wirusy, bakterie i ich toksyny, pierwotniaki.

Częstym powodem biegunek są zatrucia pokarmowe wywołane obecnością w potrawach bakterii z rodzajów Staphylococcus, Salmonella, Clostridium i innych. Mogą być też wywołane stanem emocjonalnym, np. stresem (Dingermann 2003).

Leczenie biegunki należy rozpocząć jak najszybciej, gdyż jej następstwem mogą być groźne dla organizmu odwodnienie i utrata jonów sodu, potasu, chloru, magnezu. Wskazane jest leżenie w łóżku i przyjmowanie środków hamujących objawowo biegunkę (Butruk 2000). Należy zachować dietę, co często jest o tyle proste, że chory nie ma ochoty na posiłek. Ważnym elementem terapii jest uzupełnianie płynów, w tym także elektrolitów, zwłaszcza chlorku sodu, potasu i magnezu, co jest szczególnie ważne w przypadku współistniejących chorób układu krążenia.

Do leków stosowanych w celu zahamowania biegunki należy mieszanka Species antidiarrhoicae – mieszanka przeciwbiegunkowa.
Skład: Tormentillae rhiz., Rubi fruticosi fol., Salviae fol., Menthae fol., Psylli sem. Związkami istotnymi dla działania zapierającego mieszanki są garbniki, obecne w czterech pierwszych składnikach. Kłącze pięciornika i liście szałwii zawierają głównie garbniki katechinowe, należące do garbników skondensowanych bądź o charakterze mieszanym, a liść jeżyny – związki o budowie gallotanin. Natomiast w liściach mięty występują fenolokwasy (kwas rozmarynowy, kawowy i chlorogenowy), określane dawniej terminem, „garbniki typu Labiate” (Kohlmünzer 1998). Charakterystyczną cechą garbników jest zdolność wiązania się z białkami włókien kolagenowych śluzówki (ich grupami aminowymi). W zależności od rodzaju garbników oraz ich stężenia w roztworze stykającym się ze śluzówką zachodzi proces garbowania (powstanie wiązań kowalentnych – nieodwracalnych) bądź wytworzenia na powierzchni śluzówki warstwy ze skoagulowanego białka (powstanie wiązań jonowych lub mostków wodorowych odwracalnych), co określane jest jako działanie ściągające. W wyniku tej reakcji następuje zgrubienie błon komórkowych i zahamowanie ich przepuszczalności. Mechanizm działania przeciwbiegunkowego surowców garbnikowych nie jest całkowicie wyjaśniony. Wiadomo, że polega na powstaniu na powierzchni śluzówki warstwy ochronnej, która wskutek wspomnianych wyżej zmian przepuszczalności błon komórkowych utrudnia kontakt ze śluzówką drażniących toksyn bakteryjnych i związków mogących powodować wzmożoną motorykę jelita grubego. Warstwa ta ogranicza także przenikanie wody i elektrolitów do światła jelita, co hamuje ich straty i ogranicza płynne wypróżnienia.
Wskutek wiązania z białkami błony komórkowej bakterii, ograniczają rozwój flory jelitowej. W celu poprawy konsystencji stolca stosuje się także związki śluzowe czy pektyny, mające zdolność wchłaniania wody. Taką rolę w mieszance spełniają nasiona babki płesznika. Stosowanie mieszanki ziołowej pozwala na częściowe uzupełnienie strat wody i elektrolitów wydalanych z kałem. Jest to jednak często niewystarczające i wymaga dodatkowego ich podania, nawet drogą pozajelitową.
Składniki olejków obecnych w liściach mięty i szałwii będą wykazywać działanie rozkurczające oraz przeciwbakteryjne.
Ciepły napar z mieszanki należy pić kilka razy dziennie.
Działania niepożądane. U osób nadwrażliwych stosowanie zbyt stężonych naparów z mieszanki może wywołać nudności (obecność garbników).