Rośliny leczniczeKetmia szczawiowa

Ketmia szczawiowa

Hibiscus sabdariffa L. , czyli ketmia szczawiowa lub hibiskus szczawiowy, należy do rodzaju Hibiscus, rodziny ślazowatych Malvaceae. Pochodzi prawdopodobnie z tropikalnej Afryki. Obecnie nie rośnie jednak dziko, a spotykana jest głównie w uprawie. Wymaga klimatu tropikalnego lub subtropikalnego, gdzie opady w pierwszych 3-4 miesiącach uprawy mieszczą się w granicach 130-260 mm miesięcznie. Potem rośliny tolerują także mniej wilgotne warunki. Wysokość nad poziomem morza powinna wynosić około 600 m, natomiast temperatura nocą nie może spadać poniżej 21°C. Ketmia szczawiowa uprawiana jest zatem w Indiach, Arabii Saudyjskiej, Indonezji, Tajlandii, Malezji, na Filipinach, w Wietnamie, Sudanie, Egipcie, Meksyku i innych miejscach, spełniających wymienione wyżej kryteria.

Wartość przemysłową

mają dwie główne odmiany gatunku: H. sabdariffa – altissima i Hibiscus sabdariffa – sabdariffa. Altissima posiada żółte kwiaty i czerwone lub zielone kielichy. Jej pędy, pozbawione są odgałęzień, osiągają wysokość 3-5 m. Uprawiana jest głównie w Indiach, Nigerii i Ameryce Płd. Otrzymuje się z niej włókna do produkcji juty. Odmiana sabdariffa natomiast jest rozgałęzionym krzewem, dorastającym do 2,5 m, o żółtych płatkach korony, z czerwoną lub brunatną nasadą. Ma gładkie, cylindryczne i zazwyczaj czerwono zabarwione łodygi. Skrętolegle ułożone na łodydze, dłoniasto klapowane liście są koloru zielonego, z czerwonym unerwieniem i długimi lub krótkimi szypułkami. Owoce to aksamitne torebki długości 1,25-2 cm, które po dojrzeniu rozrywają się i wysypują nasiona. Hibiscus sabdariffa uprawiana jest głównie ze względu na mięsiste kielichy kwiatowe, w kształcie pucharów, o intensywnie czerwonej barwie, zbierane w okresie dojrzewania owoców. Z łodyg może być pozyskiwane włókno do produkcji sznurka czy worków. Po procesie suszenia kielichy wykorzystywane są w celach spożywczych, do produkcji dżemów, galaretek, napojów, w tym wina, a także w celach leczniczych. Spośród innych gatunków hibiskusów powszechnie znanym i wykorzystywanym, głównie w celach dekoracyjnych, jest Hibiscus rosa-chinensis, którego kwiaty uważane są za jedne z piękniejszych na świecie.

Napój faraonów

Otrzymywane z kielichów ketmii szczawiowej napary, zwane karkade lub czerwone złoto, należały do ulubionych napojów faraonów. Do dzisiaj, podczas wesel egipskich i sudańskich, tradycją pozostaje wznoszenie toastu z karkade, które w Egipcie stanowi także napój powitalny dla przybyszów z innych zakątków świata.

Surowiec

W ostatnich latach ketmia szczawiowa została szczególnie doceniona ze względu na swoje właściwości lecznicze. Świadczyć o tym może pojawienie się w Farmakopeach, Europejskiej oraz Polskich VIII i IX, monografii kwiatu hibiskusa Hibisci sabdariffae flos, mianem którego określa się kielichy i kieliszki kwiatowe. Obecnie jest chętnie dodawany do mieszanek ziołowych i herbat spożywczych, którym nadaje przyjemny, orzeźwiający i lekko kwaskowaty smak oraz różowo-czerwony kolor.

Tradycyjnie

kwiaty hibiskusa stosowano w różnych dolegliwościach. Badania prowadzone w ostatnich latach potwierdzają wszechstronny wpływ wyciągów na organizm człowieka. Wyciąg (INCI: Hibiscus sabdariffa flower extract) znalazł także szerokie zastosowanie

W kosmetyce

Obecne w wyciągu polifenole hamują działanie enzymu elastazy, rozkładającej elastynę, odpowiadającego za elastyczność skóry. Jego silne właściwości przeciwutleniające nie tylko są korzystne dla skóry, ale także chronią emulsje i kremy przed powolnym utlenianiem – lepiej niż niektóre przeciwutleniacze syntetyczne. Ze względu na obecność hydroksykwasów, ekstrakty z kwiatów hibiskusa są składnikiem kosmetyków o działaniu złuszczającym naskórek.

Chemizm

Wśród związków chemicznych kielichów kwiatowych hibiskusa należy wymienić przede wszystkim kwasy organiczne, których zawartość wynosi do 30%, głównie kwas cytrynowy, także winowy, jabłkowy, szczawiowy, askorbowy i charakterystyczny dla surowca kwas hibiskusowy.

Zarówno Farmakopea Europejska, jak i Farmakopea Polska wymagają od surowca, by zawartość kwasów wynosiła nie mniej niż 13,5% w przeliczeniu na kwas cytrynowy. W kwiatach hibiskusa jest 3 razy więcej witaminy C niż w owocach czarnej porzeczki i około 9 razy więcej niż w owocach cytryny.

Barwa kielichów i kieliszków – od jasnoczerwonej po ciemnofioletową – uwarunkowana jest obecnością antocyjanów (około 1,5%), które reprezentowane są przez 3-sambubiozyd delfinidyny i 3-sambubiozyd cyjanidyny. Kolejną grupę związków czynnych stanowią flawonoidy, głównie charakterystyczne dla gatunków z rodzaju Hibiscus, flawonole z grupą OH przy C8 układu flawonu, pochodne gossypetyny: 3-O-glukozyd gossypetyny i 8-O-glukozd gossypetyny, a także pochodne hibiscetyny. Kwasy fenolowe reprezentowane są m.in. przez kwas protokatechowy.

Polisacharydy o charakterze śluzów, typowe dla gatunków z rodziny Malvaceae (około 15%), to ramnogalakturoniany, arabinogalaktany. Obecne są także pektyny o wysokiej zawartości kwasu galakturonowego. Badano ponadto inne części ketmii szczawiowej, m.in. liście i nasiona, które także zawierają wiele pożytecznych związków.

Z liści ketmii szczawiowej wyizolowano kwercetynę, 3-O-rutynozydy kwercetyny i kemferolu oraz 3-O-glukopiranozyd kemferolu. Stwierdzono w nich obecność mikroelementów: wapnia, fosforu, żelaza i witamin: tiaminy, ryboflawiny, niacyny i kwasu askorbowego oraz ß-karoten. Ponadto białka, tłuszcze i węglowodany. Liście, podobnie jak nasiona, bogate są w nierozpuszczalny błonnik.

Nasiona hibiskusa stanowią bogate źródło aminokwasów, zwłaszcza lizyny i tryptofanu oraz mikroelementów: fosforu, magnezu i wapnia. Bogate są w białko i tłuszcze. Olej wytłoczony z nasion zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe, z których aż 44% stanowi kwas alfa-linolenowy. Wśród składników frakcji niezmydlającej się oleju są sterole: kampesterol, ß-sitosterol i ergosterol.

W lecznictwie

Kwiaty ketmii szczawiowej są od pokoleń wykorzystywane nie tylko do przygotowywania orzeźwiających napojów, ale też w medycynie tradycyjnej – m.in. w leczeniu nadciśnienia, niewydolności wątroby, w gorączce oraz jako środek łagodnie przeczyszczający. Badania naukowe – in vitro, in vivo, kliniczne – potwierdziły wielokierunkowe działanie terapeutyczne ekstraktów z kwiatów hibiskusa, m.in. skuteczność w walce z lekkim i umiarkowanym nadciśnieniem tętniczym krwi i podwyższonym poziomem cholesterolu, a także zapobieganie miażdżycy i chorobie wieńcowej.

Wykazano działanie przeciwbakteryjne wyciągów z kwiatów hibiskusa, w stosunku do licznych szczepów bakterii, w tym Staphylococcus aureus, Micrococcus luteus, Bacillus stearothermophilus. To uzasadnia ich stosowanie w medycynie ludowej, w leczeniu infekcji przewodu pokarmowego i chorób skóry.

Zawarte w kwiatach hibiskusa mikroelementy, kwasy organiczne i witaminy, w tym naturalna witamina C, powodują, że wyciągi z surowca wzmacniają układ odpornościowy i działają korzystnie w przeziębieniu.

Działanie antyoksydacyjne kwiatów hibiskusa, za które odpowiadają głównie związki polifenolowe (flawonoidy, antocyjany), chroni wątrobę przed szkodliwym działaniem wolnych rodników i zapobiega jej uszkodzeniom, wywołanym przez różne czynniki toksyczne. Wyciągi hamują ponadto rozwój niektórych komórek nowotworowych, poprzez indukowanie apoptozy. Szczególnie silny efekt cytotoksyczny wyciągów z kwiatów hibiskusa obserwowano w modelu, przy wykorzystaniu linii komórkowej, ludzkiej białaczki promielocytowej HL-60. Badania aktywności nootropowej wykazały, że ekstrakty z kwiatów hibiskusa hamują acetylocholinesterazę, enzym odpowiadający w mózgu za rozkład neuroprzekaźnika – acetylocholiny. Tym samym usprawniają funkcje poznawcze, co może być wykorzystywane w zaburzeniach pamięci, w przypadkach otępienia u osób starszych i w innych chorobach neurodegeneracyjnych.

Kwiat hibiskusa może być wykorzystywany dla wspomagania terapii przeciwcukrzycowej i w zwalczaniu otyłości. Napary z ketmii szczawiowej, najprawdopodobniej dzięki obecności kwasu hibiskusowego oraz jego 6-metyloestru, hamują alfa-amylazę trzustkową, biorącą udział w trawieniu skrobi.
Już teraz kwiat hibiskusa stanowi składnik nie tylko herbatek spożywczych, ale także preparatów roślinnych, stosowanych w nadwadze i usprawniających trawienie, pomocniczo przy zmniejszonym apetycie i jako środek łagodnie przeczyszczający. Ponadto w przeziębieniu i stanach zapalnych górnych dróg oddechowych.

Piśmiennictwo: 
Ajay M., Chai H.J., Mustafa A.M., Gilani A.H., Mustafa M.R., Mechanisms of the anty-hypertensive effect of Hibiscus sabdariffa L. calyces. J. Ethnopharmacol 109/2007, 388-93; Alarcon-Alonso J., Zamilpa A., Aguilar F.A., Herrera-Ruiz M., Tortoriello J., Jimenez- -Ferrer E. Pharmacological characterization of the diuretic effect of Hibiscus sabdariffa Linn (Malvaceae) extract. Journal of Ethnopharmacology 139/2012, 751-56; Ali B.H., Wabel N.A., Blunden G. Phytochemical, pharmacological and toxicological aspects of Hibiscus sabdariffa L. An overview. Phytother. Res. 10/2005, 369-75; Chang Y.C., Huang H.P., Hsu J.D., Yang S.F., Wang C.J., Hibiscus anthocyanins rich extract - induced apoptotic cell death in human promyelocitic leukemia cells. Toxicol. Appl. Farmacol. 205/2005, 201-12; Dłużewski S. Farmakopea Polska VI. Panacea 4(5)/2003; Farmakopea Polska VIII. PTF, Wwa 2008; Hansawasdi H., Kawabata J., Kasai T. ?-Amylase inhibitors from Roselle (Hibiscus sabdariffa L.) tea. Biosci. Biotechnol. Biochem. 64(5)/2000, 1041- 43; Herrera Arellano A., Flores-Romero A., Chavez-Soto M.A., Tortoriello J. Effectiveness and tolerability of standardized extract from Hibiscus sabdariffa in patients with mild to moderate hypertension: a control and randomized clinical trial. Phytomedicine 11, 375-82; Hirunpanich V., Utaipat A., Morales N.P., Bunyapraphatsara N., Sato H., Herunsale A., Suthisisang C. Hypocholesterolemic and antioxidant of aqueous extract from dried calyx of Hibiscus sabdariffa in hypocholesterelemic rats. J. Ethnopharmacol 103/2006, 252-60; Inhibitory effect of Hibiscus protocatechuic acid on tumor promotion in mouse skin. Cancer Letters 126/1998, 199-207; Ismail A., Khairul Ikram E.H., Mohd Nazri H.S. Roselle (Hibiscus sabdariffa L.) - seeds - Nutritional composition, protein quality and health benefits. Food 2(1)/2008, 1-16; Joshi H., Parle M. Nootropic activity of calyces of Hibiscus sabdariffa. IJPT 5/2006, 15- 20; Lin T, Lin H., Chang C., Lin M., Chou M., Wang C., Hibiscus sabdariffa extract reduces serum cholesterol in men and women. Nutr. Res. 27/2007, 140-45; Liu J.H., Chen C.C., Wang W.H., Hsu J.D., Yang M.Y. The protective effects of Hibiscus sabdariffa extract on CCl4-induced liver fibrosis in rats. Food Chem. Toxicol. 44/2006, 336-42; Mahadevan N., Kamboj P. Hibiscus sabdariffa L. - An overview. Nat. Prod. Rad. 8(1)/2009, 77-83; Matławska I. Farmakognozja. Wyd. UM w Poznaniu 2008, 156-57; Mohd-Esa N., Hern F.S., Ismail A., Yee C.L. Antioxydant activity in different parts of roselle (Hibiscus sabdariffa L.) and potential explotation of the seed. Food Chem. 122/2010, 1055-60; Morton J. Fruits of warm climates. Florida 1987, 281-86; Oboh G., Rocha J.B.T. Antioxidante and neuroprotective properties of sour tea (Hibiscus sabdariffa, calyx) and grean tea (Camelia sinensis) on some pro- -oxidant-lipid peroxidation in brain in vitro. Food Biophysics 3/2008, 382-89; Ojeda D., Jimenez-Ferrer E., Zamilpa A., Herrera-Arellano A., Tortoriello J., Alvarez L. Inhibition of angiotensin convertin enzyme (ACE) by anthocyanins delphinidin - and cyanidin- -3-O- sambubiosides from Hibiscus sabdariffa. J. Ethnopharmacol 127/2010, 7-10; Olaleye T.O.M. Cytotoxicity and antibacterial activity of methanolic extract of Hibiscus sabdariffa. J. Med. Plant. Res. 1(1)/2007, 9-13; Ramirez-Rodrigues M.M., Balaban M.O., Marshall M.R., Rouseff R.L. Hot and cold water infusion aroma profiles of Hibiscus sabdariffa: fresh compared with dried. Journal of Food Sciense 76(2)/2011, 212-17; Ross I.A. Medicinal plants of the world: chemical constituents, traditional and modern medicinal uses. Humana Press, New Jersey 2005, 267-70; Tseng H., Hsu J.D., Lo M.H., Chou C.Y., Chou F.P., Huang C.L., Wang C.J. Inhibitory effect of Hibiscus protocatechuic acid on tumor promotion in mouse skin. Canc. Lett. 126/1998; 199-207; Matławska I., Znajdek-Awiżeń P. Właściwości lecznicze ketmii szczawiowej Hibiscus sabdariffa L. Postępy Fitoterapii 3/2011, 197-201.

Autorzy

  • mgr farm. Paulina Znajdek-Awiżeń

    Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

  • Prof. dr hab. Irena Matławska

    Prof. dr hab. Irena Matławska – od 1966 pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, w latach 1997-2014 kierownik Katedry, a w 2004-14 kierownik Katedry i Zakładu Farmakognozji Collegium Medicum w Bydgoszczy (UMK Toruń). Autorka prac doświadczalnych w zakresie izolacji i identyfikacji flawonoidów, kwasów fenolowych, aktywności biologicznych, prac poglądowych na temat wykorzystania surowców roślinnych w lecznictwie. Współautorka podręczników z farmakognozji dla studentów farmacji. Wykłada na studiach podyplomowych w poznańskim UM Zioła w profilaktyce i terapii. Wykłada też w Wyższej Szkole Edukacji i Terapii oraz w Wielkopolskiej Szkole Medycznej w Poznaniu. Otrzymała medal Za zasługi w rozwoju polskiego zielarstwa i ziołolecznictwa, przyznany przez PKZ (2018).

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej