Polską nazwę zawdzięcza wysmukłym, z lekka wygiętym i osadzonym po dwa w kątach liści strąkom, przypominającym kształtem rogi koziorożca… Nazwa łacińska rodzaju Trigonella wywodzi się od trójkątnego kształtu liści kozieradki. Nazwę gatunku foenum graecum (greckie siano) zawdzięczamy starożytnym medykom Scriboniusowi i Largusowi.
Jest jedną z najstarszych roślin leczniczych, jej właściwości opisano w starych księgach medycznych. Znana i stosowana w krajach dawnego świata: Indiach, Chinach, na Bliskim Wschodzie. W starożytnym Egipcie używana do balsamowania mumii, a w lecznictwie do zwiększania laktacji. Papirus Ebersa wymienia kozieradkę jako roślinę leczniczą i pokarmową. Hipokrates zalecał ją w postaci kataplazmów na wrzody i ropnie, pisali o niej także jego uczniowie Dioskurides i Scribonius. Karol Wielki zachęcał do jej uprawy, a św. Hildegarda, Albert Wielki i Paracelsus opisywali właściwości lecznicze rośliny. W Ayurwedzie była ważnym lekiem układu trawiennego i błon śluzowych.
Nasiona i ziele kozieradki to od tysięcy lat produkt spożywczy i przyprawa. W Indiach liście są jadane w stanie surowym, zmielone nasiona dodaje się do curry, a w Afryce do mąki używanej do pieczenia chleba. W krajach Południa uprawiana jest na paszę dla trzody chlewnej i drobiu oraz na siano.
Kozieradka pospolita Trigonella foenum-graecum L.
to roślina jednoroczna z rodziny bobowatych (Fabaceae), dawniej nazywanej motylkowatymi (Papilionaceae), o łodydze wys. do 50 cm, w górnej części owłosionej, o liściach ogonkowych, złożonych, 3-listkowych, miękko owłosionych. Kwiaty motylkowate, bladożółte, pojedyncze lub po dwa w kątach liści. Kwitnie w czerwcu-lipcu. Owocem jest strąk z jasnobrunatnymi nasionami. Ma silny, charakterystyczny zapach.
W lecznictwie
stosowane jest nasienie kozieradki Foenugraeci semen, zawierające różnorodny zespół związków czynnych:
polisacharydy: śluz 45-60%, będący mieszaniną obojętnych galaktomannanów, oraz błonnik rozpuszczalny (32%) i nierozpuszczalny (13%);
saponozydy steroidowe: głównie 3,26-diglikozydy typu furostanu (trigofenozydy A-G), z których po hydrolizie powstają sapogeniny typu spirostanu diosgenina i jamogenina, a także sapogeniny steroidowe w postaci estrów z białkami, np. fenugrekina;
aminokwasy: w nasionach jest około 30% białka, szczególnie bogatego w tryptofan i lizynę, występują też aminokwasy wolne z dominującą 4-hydroksyleucyną oraz kwasy glutaminowy i asparginowy, leucyna, fenyloalanina;
alkaloidy: trygonelina (metylobetaina kwasu niko-tynowego);
flawonoidy: głównie C-glikozydy: izowiteksyna, witeksyna, wincenina-1, wincenina-2 oraz O-glikozydy: kwercytryna i afrozyd i wolne aglikony kemferol, kwercetyna i naryngenina;
olejek lotny: 3-hydroksy-4,5-dimetylo-2-[5H]-furanon warunkujący zapach rośliny;
olej tłusty: do 10%, zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe olejowy, linonlowy i linolenowy oraz fosfolipidy;
fitosterole: głównie sitosterol i cholesterol.
Zespół związków czynnych warunkuje różnorodne działania nasion kozieradki. W czasach nowożytnych pierwsza monografia tego surowca znalazła się w Farmakopei Francuskiej (1908), a nasiona zyskały status leku we Francji, w Polsce i w Hiszpanii. We Francji zalecana jako środek wspomagający utratę wagi (od roku 1970), w Polsce od ponad 30 lat w braku apetytu i w dolegliwościach układu pokarmowego – jako lek powlekający. Zewnętrznie głównie w postaci kataplazmów w stanach zapalnych skóry. W Hiszpanii jako środek zmniejszający apetyt, a zewnętrznie w leczeniu stanów zapalnych skóry. W pozostałych krajach Europy jest środkiem spożywczym. Monografia ESCOPU zaleca kozieradkę w leczeniu uzupełniającym w cukrzycy, anoreksji oraz słabej i średnio nasilonej hipercholesterolemii.
Dla zdrowych i chorych
Od lat 60. zaczęły się ukazywać wyniki badań, wskazujące na możliwości stosowania nasion Trigonelli u ludzi jako żywności pomagającej w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, a u pacjentów w leczeniu ich dolegliwości.
W promocji zdrowia
Brak apetytu
Nasiona kozieradki są stosowane w Polsce w przypadkach wygłodzenia i braku apetytu. Nie tylko u nas. W Maroku kobiety z ludu Saharawi stosują surowiec dla zwiększenia apetytu i wagi, by podnieść fizyczną atrakcyjność, zgodnie z kanonami piękna swojego plemienia… Jak dotąd, opublikowano tylko jedną pracę doświadczalną in vivo, w której wykazano poprawę apetytu, motywacji do jedzenia i wzrost wagi o 20% u szczurów, którym przez 14 dni podawano wyciąg wodno-alkoholowy z nasion kozieradki.
Poziom glukozy i profil lipidowy
Wiadomo jak ważne dla zdrowia jest utrzymywanie prawidłowego poziomu glukozy, cholesterolu i trójglicerydów. Zbyt wysoka zawartość tych substancji w surowicy krwi prowadzi do poważnych komplikacji i rozwoju cukrzycy, otyłości, chorób układu krążenia. Wiele badań wykonanych in vivo wykazało, że wyciągi wodne, metanolowe i etanolowe z nasion kozieradki oraz sproszkowane nasiona podawane myszom i szczurom z prawidłowym poziomem tych substancji, obniżały poziom glukozy i lipidów. Stosując nasiona kozieradki u zdrowych szczurów, karmionych wysokocholesterolową dietą indukującą hipercholesterolemię, stwierdzono zwiększenie wydalania kwasów żółciowych i cholesterolu. W kolejnej pracy u szczurów karmionych wysokocholesterolową dietą, z dodatkiem 30% nasion kozieradki, obniżył się poziom cholesterolu do 210 mg/dl w porównaniu z grupą kontrolną (423 mg/dl). Podobne wyniki uzyskano u psów, którym do karmy dodawano odtłuszczone nasiona z wysoką zawartością błonnika (53,9%) i saponin steroidowych (4,8%). Po 8 dniach nastąpił znaczący spadek poziomu cholesterolu i glukozy. W innych pracach uzyskiwano podobne wyniki. W teście tolerancji glukozy stwierdzono znaczne obniżenie zawartości tego cukru u królików, którym podawano wyciąg wodny z nasion kozieradki. W pracach Yadava (2008) wyciągi wodne, etanolowe i metanolowe, stosowane w dawkach 50 i 200 mg/kg, zmniejszały poziom glukozy u normalnych szczurów.
Działanie normalizujące zawartość glukozy i lipidów u osób zdrowych potwierdzają obserwacje kliniczne. Nie zawsze są one zgodne z zasadami dobrej praktyki klinicznej, ale wyniki są obiecujące.
W pracy z udziałem 8 zdrowych osób, w teście tolerancji glukozy, stosowanie sproszkowanych nasion kozieradki (25 g) zmniejszyło wzrost stężenia glukozy o 42%. W innej pracy wegetarianom z niskim poziomem cholesterolu podawano Foenugraeci semen przez miesiąc, w dawkach 12,5 g i 18 g. Obniżenie poziomu cholesterolu i jego frakcji LDL obserwowano tylko w grupie przyjmującej wyższą dawkę.
Mechanizmy obniżania stężenia glukozy, cholesterolu i trójglicerydów przez związki czynne surowca nie są w pełni wyjaśnione. Część badaczy uważa, że błonnik nasion zmniejsza wchłaniane glukozy oraz lipidów z treści pokarmowej, wyniki innych prac wskazują na stymulację wydzielania insuliny, kolejne na hamowanie aktywności glukozydazy i enzymów trawiennych. Wyjaśnienie w pełni mechanizmu tego działania wymaga dalszych badań.
Wyniki badań wskazują na możliwość stosowania nasion Foenugraeci semen jako żywności funkcjonalnej, w celu normalizacji poziomu glukozy i profilu lipidowego u osób zdrowych.
Dla puszystych
Utrzymanie prawidłowej masy ciała jest ważne dla zachowania zdrowia. Wymaga to stosowania właściwej diety i ograniczenia spożycia tłuszczów. Mogą w tym pomóc nasiona kozieradki.
Myszom karmionym karmą o wysokiej zawartości tłuszczu podawano dootrzewnowo wyciąg z surowca. Preparat hamował wzrost tkanki tłuszczowej oraz poziom cholesterolu i frakcji LDL. Zmniejszał różnicowanie komórek tłuszczowych i kumulację w nich tłuszczu oraz zwiększał lipolizę w dojrzałych adipocytach. W obserwacjach klinicznych stwierdzono, że podanie wyciągu z nasion kozieradki zmniejsza ilość spożywanych w diecie tłuszczów u zdrowych ochotników o prawidłowej wadze i u ochotników otyłych. Może to pomóc pacjentom walczącym z nadwagą w modyfikacji diety na bardziej zdrową.
Odporność i zdrowie
Sprawny system immunologiczny chroni przed inwazją patogenów i pomaga walczyć z wieloma chorobami. Na razie tylko w jednej pracy (2003) stwierdzono, że nasiona kozieradki działają immunomodulująco. W badaniach na myszach zwiększały indeks fagocytozy i zdolność fagocytozy w makrofagach oraz proliferację limfocytów.
Ciąża i laktacja
Wśród tradycyjnych zastosowań nasion kozieradki popularne jest podawanie surowca kobietom w okresie poporodowym, dla zwiększenia laktacji. Brak jest jednak badań, które potwierdziłyby celowość tego stosowania.
Znany jest stymulujący wpływ surowca na mięśnie macicy, zbliżony do działania oksytocyny, warunkowany prawdopodobnie przez saponiny steroidowe.
W badaniach na zwierzętach nie stwierdzono działania aborcyjnego surowca, ale obserwowano stymulację mięśni macicy, szczególnie w późnym okresie ciąży.
Nakazuje to ostrożność i jest przeciwskazaniem do stosowania kozieradki w okresie ciąży, w dawkach większych niż powszechnie stosowane w żywności.
W TERAPII
Cukrzyca
Wzrost poziomu glukozy i zaburzenia jej metabolizmu są istotą cukrzycy. Powodują je zbyt małe wydzielanie insuliny przez trzustkę i insulinooporność, a efektem jest pogorszenie przemian tego cukru w tkankach insulinozależnych i ich funkcjonowania. Normalizacja stężenia glukozy jest konieczna, by zapobiec uszkodzeniom tych tkanek i komplikacjom takim, jak choroby układu sercowo-naczyniowego, angiopatia, uszkodzenie nerek, neuropatia i retinopatia.
Wiele leków stosuje się w leczeniu tej choroby, ale wysoki koszt i skutki uboczne powodują konieczność stałego poszukiwania nowych. W prowadzonych od lat 80. badaniach nasiona kozieradki i izolowane z nich wyciągi obniżały poziom glukozy nie tylko u zwierząt i osób z prawidłowym poziomem tego cukru, ale także u zwierząt z cukrzycą i u pacjentów diabetyków. Wykonano wiele badań dotyczących różnych aspektów tego działania.
Wpływ na tolerancję glukozy wykazano podając szczurom z cukrzycą indukowaną streptozocyną sproszkowane nasiona kozieradki, które zmniejszały poposiłkową hiperglikemię. Odtłuszczone nasiona kozieradki u psów z hiperlipidemią i cukrzycą zmniejszały poziom lipidów i glukozy. Rozpuszczalny błonnik z Foenugraeci semen, podawany przez 28 dni szczurom z cukrzycą typu II, zmniejszał poziom glukozy w surowicy, zwiększał zawartość glikogenu w wątrobie i poprawiał równowagę red-oks. W hodowli adipocytów 3T3-L1 wyciąg z Foenugraeci semen zwiększał transport glukozy i insuliny między komórkami. Istotną rolę w zwalczaniu cukrzycy i otyłości pełni 4-hydroksyleucyna występująca w nasionach kozieradki. Działa przeciw często występującemu syndromowi otyłości, połączonej z insulinoopornością, która nasila dysfunkcje adipocytów tkanki tłuszczowej, a to powoduje chroniczny stan zapalny i znaczną lipotoksyczność w tkankach. 4-hydroksyizoleucyna może przeciwdziałać rozwojowi tych patologicznych procesów przez nasilenie wydzielania i aktywności insuliny.
Nasiona kozieradki nie tylko normalizują poziom glukozy i insuliny. Łagodzą też dolegliwości powodowane przez cukrzycę. W dwóch pracach wykazano u szczurów skuteczne działanie preparatów z kozieradki z dużą zawartością trygoneliny w przypadkach neuropatii powodowanej przez cukrzycę i otyłość. Przeciwcukrzycowe właściwości kozieradki warunkują różne związki czynne, głównie są to galaktomannan zmniejszający wchłanianie glukozy i insulinooporność, 4-hydroksyleucyna zwiększająca wydzielanie insuliny, trygonelina nasilająca regenerację komórek β w trzustce oraz łagodząca neuropatie.
Podawanie przez 12 tygodni 2 g dziennie sproszkowanych nasion kozieradki 12 pacjentom z cukrzycą typu II, w małym stopniu obniżyło poziom glukozy, ale istotnie wzrósł poziom insuliny. W pracy z roku 1994 stosowanie 2 x dziennie 12,5 g nasion kozieradki u 10 diabetyków przez 15 dni, obniżyło poziom glukozy oraz znacznie zwiększyło ilość receptorów insulinowych w erytrocytach. W innym badaniu (1997) stosowanie u pacjentów z cukrzycą typu II i z chorobą niedokrwienną serca przez 3 miesiące 2 x dziennie po 2,5 g sproszkowanych nasion kozieradki obniżyło poziom cholesterolu i trójglicerydów w porównaniu z grupą placebo, a po miesiącu leczenia w grupie pacjentów z cukrzycą bez choroby niedokrwiennej zmniejszyło poziom glukozy na czczo i po posiłkach.
W roku 2016 opublikowano wyniki wieloośrodkowych badań klinicznych, prowadzonych przez 90 dni z udziałem 154 pacjentów z cukrzycą typu II. Stosowanie preparatu Fenfuro – wyciągu z nasion kozieradki – obniżyło poziom glukozy na czczo u 83% pacjentów, w porównaniu do 62% pacjentów w grupie placebo. Poziom glukozy po posiłku obniżył się u 89% pacjentów, w porównaniu do 72% w grupie placebo. W grupie przyjmującej preparat 48,8% pacjentów mogło zmniejszyć dawki typowych leków przeciwcukrzycowych, w grupie placebo tylko 18,05%. Porównanie aktywności nasion kozieradki podawanych w dawce 2 g przez 12 tygodni 12 pacjentom z cukrzycą typu II, z wpływem glibenklamidu wykazało niewielką różnicę w regulacji poziomu glukozy, ale istotny wzrost poziomu insuliny i zmniejszenie stężenia lipoprotein w grupie leczonej lekiem naturalnym.
W kolejnej pracy wykazano, że stosowanie 25 g sproszkowanych nasion kozieradki 2 x dziennie przez miesiąc, u pacjentów z cukrzycą typu II, obniżyło w stosunku do wartości wyjściowych i do grupy kontrolnej poziom cholesterolu o 13,6%, trójglicerydów o 23,53% oraz LDL cholesterolu o 23,4%. Zwraca uwagę stosowanie dużej dawki nasion kozieradki, normalizującej profil lipidowy u diabetyków.
Lecznicze działanie nasion kozieradki w cukrzycy potwierdzają prace kliniczne. W większości badań kozieradka skutecznie obniżała poziom glukozy i nasilała działanie insuliny.
Syndrom metaboliczny
Zmiana stylu życia i sposobu odżywiania powodują występowanie syndromu metabolicznego, z którym łączą się choroby cywilizacyjne: zaburzenia metabolizmu, cukrzyca, miażdżyca, choroby układu sercowo-naczyniowego, choroba niedokrwienną serca i udar – grożące znacznym pogorszeniem jakości życia, niesprawnością, nawet śmiercią. Czynnikami ryzyka są mała aktywność fizyczna, insulinooporność, nadciśnienie tętnicze, zła tolerancja glukozy, cukrzyca typu II, otyłość brzuszna, aterogenna hiperlipidemia (zbyt wysoki poziom trójglicerydów, cholesterolu całkowitego oraz jego frakcji LDL i zbyt niski poziom frakcji HDL). Nasiona kozieradki mogą pomóc w ich zwalczaniu, warunkują to opisane wcześniej wspomaganie walki z otyłością, normalizacja poziomu glukozy i lipidów u osób zdrowych, znacznie szersze działania przeciwcukrzycowe u diabetyków, obejmujące także zwalczanie aterogennej hiperlipidemii.
U szczurów karmionych wysokotłuszczową dietą, nasiona kozieradki obniżały poziom trójglicerydów, cholesterolu i LDL cholesterolu, natomiast zwiększały poziom frakcji HDL. To działanie może być efektem modulacji enzymów biorących udział w metabolizmie glukozy i lipidów. W kolejnym badaniu wyciąg etanolowy z nasion kozieradki u szczurów z hipercholesterolemią zmniejszał poziom cholesterolu w surowicy krwi i w wątrobie od 18% do 26%. Autorzy pracy sugerują, że za to działanie odpowiadają saponiny steroidowe kozieradki, modyfikujące metabolizm lipidów.
Badania kliniczne potwierdzają skuteczność kozieradki w normalizacji poziomu aterogennych lipidów.
W pracy z roku 1991 podawanie zdrowym, nie otyłym ochotnikom z hiperlipidemią 2 x dziennie po 50 g nasion kozieradki, zmniejszyło poziom cholesterolu o 24,4%, LDL cholesterolu o 31,7% i trójglicerydów o 37,7%. Druga dekada XXI w. to okres intensywnych badań właściwości leczniczych nasion kozieradki. Prowadząc je, zwrócono uwagę na doświadczenia medycyny ludowej, szczególnie ludów Azji i Afryki, gdzie ten surowiec jest stosowany w leczeniu wielu dolegliwości. Badania mają wyjaśnić celowość stosowania go w terapii, zgodnie z tymi doświadczeniami. Wyniki prac wskazują na możliwości zupełnie nowych zastosowań leczniczych kozieradki.
DLA PAŃ
W nielicznych jak dotąd badaniach klinicznych stwierdzono lecznicze działanie kozieradki w dolegliwościach kobiecych. W pracy wykonanej w Unani nasiona rośliny łagodziły bolesne miesiączkowanie. Podawanie 9 g nasion kozieradki na dobę, 60 kobietom w początkowych 3 dniach cyklu, zmniejszało dolegliwości u 66,89% pacjentek.
Trigonella foenum-graecum wpływała także na sferę seksualną kobiet w okresie rozrodczym. W badaniu z udziałem 80 kobiet w wieku 20-49 lat stosowanie 60 mg na dobę standaryzowanego wyciągu z nasion kozieradki (preparat Libifem) w porównaniu z placebo zwiększało poziom estradiolu, poprawiało relacje między partnerami i jakość ich życia.
Menopauza
Kozieradka łagodzi nocne poty i uderzenia gorąca towarzyszące menopauzie, nie wpływając na poziom estradiolu, stwierdzono to w badaniu klinicznym z udziałem 115 kobiet w wieku 40-65 lat. Przydatność nasion kozieradki w problemach zdrowotnych związanych z menopauzą może być znacznie szersza. Wskazują na to wyniki dwóch prac in vivo, wykonanych na kastrowanych szczurach. W pierwszej podawanie wyciągu heksanowego i etanolowego z Foenugraeci semen poprawiało metabolizm, zmniejszając podwyższone po kastracji poziom glukozy i wagę ciała oraz zapobiegało rozwojowi stanów zapalnych, przez obniżenie aktywności prozapalnie działających cytokin IL-1, IL-6 i czynnika martwicy nowotworów TNF-α. W drugiej pracy wyciąg wodno-alkoholowy poprawiał strukturę i mechaniczne właściwości kości u szczurów z osteopenią, spowodowaną przez kastrację.
Zespół wielotorbielowatości jajników
występuje u 10-15% kobiet wszystkich ras w wieku rozrodczym. Jest to najczęstsza przyczyna niepłodności, charakteryzują ją rzadkie owulacje lub ich brak i nieregularne cykle. Często obserwuje się zwiększony poziom androgenów, insulinooporność, hirsutyzm, otyłość i łysienie androgenne. W dwóch pracach klinicznych wykazano przydatność preparatów z nasion kozieradki w leczeniu tego zespołu. W Indiach 50 kobietom cierpiącym na zespół wielotorbielowatości jajników podawanie przez 8 tygodni wodno-alkoholowego wyciągu z surowca spowodowało zmniejszenie wielkości jajników i liczby cyst u 47 pacjentek, u 71% kobiet nastąpiła regulacja cykli miesięcznych. W pracy z udziałem 58 osób, wykonanej w Iranie w roku 2015, wyciąg wodno-etanolowy, podawany przez 8 tygodni, także zmniejszył wielkość jajników i liczbę cyst, u 12 pacjentek spowodował normalizację cyklu.
DLA PANÓW
Niedobór androgenów, a szczególnie testosteronu, powoduje u mężczyzn wiele problemów związanych z funkcjami rozrodczymi i ogólną wydolnością organizmu. Okazało się, że w tych problemach może pomóc kozieradka. Trzy badania kliniczne preparatów zawierających wyciągi z Foenugraeci semen wskazują na skuteczność surowca w niedoborze męskich hormonów płciowych.
Wyciąg z nasion Trigonelli, zawierający 20% protodioscyny, zwiększał u ochotników poziom testosteronu, poprawiał jakość spermy oraz możliwości mentalne i sprawność fizyczną. W kolejnej pracy wyciąg z nasion zmniejszał objawy niedoboru androgenów u 120 zdrowych mężczyzn w wieku 43-70 lat, zwiększając aktywność seksualną i poziom testosteronu. W badaniach preparatu złożonego, zawierającego wyciągi z nasion Trigonellia foenum- graecum i Lespedeza cunatea, obserwowano cofanie się objawów starzenia i niedoboru testosteronu, zmniejszenie poziomu cholesterolu i frakcji LDL oraz trójglicerydów i zwiększenie poziomu frakcji HDL.
***
Nasiona kozieradki mają różnorodne właściwości farmakologiczne. Związki czynne surowca, poza już omówionymi działaniami, hamują rozwój komórek nowotworowych, indukują apoptozę, chronią przed rozwojem stanu zapalnego i aktywnością patogenów, zapobiegają toksycznemu uszkodzeniu wątroby, działają przeciwzapalnie oraz wpływają na OUN.
Wpływ na OUN
W badaniach na myszach flawonoidy kozieradki działały przeciwdepresyjnie, odwracając zmiany w zachowaniu, powodowane przez długotrwały stres, normalizowały poziom kortykosteroidów i neuroprzekaźników w tkance mózgowej w wyniku obniżenia aktywności MAO-A. Wyciąg metanolowy z kozieradki działał sedatywnie i anksjolitycznie u myszy, poprawiał też koordynację ruchową. Efekt był porównywalny z diazepamem, ale lek naturalny powodował mniej działań ubocznych. Poprawiał także możliwość uczenia się i zapamiętywania u myszy, w stopniu zbliżonym do piracetamu.
Wyniki tych prac wskazują na konieczność dalszych badań wpływu kozieradki na OUN i możliwości stosowania jej w leczeniu chorób tego układu.
Interesująca przyszłość
Rozwój badań nad Foenugraeci semen uzasadnił niektóre z tradycyjnych wskazań dla tego surowca. Wykazał też celowość używania we wspomaganiu leczenia cukrzycy i hiperlipidemii oraz jako żywności funkcjonalnej – w zapobieganiu szkodliwemu wzrostowi poziomu glukozy
i lipidów u osób zdrowych.
Wskazał też zupełnie nowe możliwości stosowania kozieradki w leczeniu wielu dolegliwości (jeśli pozytywne wyniki wstępnych badań znajdą potwierdzenie w dalszych pracach). Kozieradka może okazać się cennym środkiem w terapii chorób trudnych do leczenia i wymagających nowych, skutecznych leków. Czekajmy na dalsze prace i ich wyniki. Foenugraeci semen może okazać się surowcem o wielkich możliwościach i interesującej przyszłości.
Piśmiennictwo: Abendinzae M., Nasri S., Omoi M.J., Ghorbani A. Efficacy of Trigonella foenum - graecum seed extract in reducing metabolic and inflamatory altrations associated with menopause. Iran Red. Crescent Med. J. 17/2015 (11:e26685); Anjaneyulu K., Bhat K., Srinivasa S.R., Devkar R. A., Henry T. Beneficial role of hydro-alcoholic seed extract of Trigonella foenum-graecum on bone structure and strehght in menopause induced osteopenia. Ethiop. J. Health Sci. 28/2018 (60:787-94); Assad T.,Khan R. Effect of methanol extract of Trigonella foenum-graecum L. seeds on anxiety, sedation and motor coordination. Metab. Brain Dis. 32(2)/2017, 343-49; Assad T., Khan R., Rajput M. Effect of Trigonella foenum graecum Linn. seeds methanol extract on learning and memory. Metab. Brain Dis. 33(4)/2018, 1275-80; Barnes J., Anderson A., Phillipson J. Herbal medicines. Pharmaceutical Press, London, Chicago 2006; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavosier - Paris, New York, Londres 1999; Cheng Ch., Yang A., Ekabaranellone P., Huang K., Lin W-W. Anti-obesity action of INDUS810, a natural compound from Trigonella foenum-graecum:AMPK-dependent lipolysis effect in adipocytes. Obes. Res. Clin. Pract. 12(6), 562-69; EMA 2011: Assesment report on Trigonella foenum- graecum L. Committee on Herbal Medicinal Products. ESCOP MONOGRAPHS. Thieme, New York 1999; Geberemeskel G., Debebe Y., Nguse N. Antidiabetic effect of Foenugreek seed powder solution (Trigonella foenum-graecum L.) on hyperlipidemia in diabetic patients. J. Diabetes Res. 5/2019:8507453; Inanmdar W., Sultana A., Mubeen U., Rahman K. Clinical efficacy of Trigonella foenum graecum (Fenugreek) and dry cupping therapy on intensity of pain in patients with primary dysmenorrhea. Chin. J. Integr. Med., May 25.doi.10.1007/s11655-2259x/2016; Jazani A.M., Azgomi H.N., Azgomi A.N., Azgomi R.N. Acomerehensive review of clinical studies with herbal medicine on polycystic ovary syndrome (PCOS0). J. Pharm. Scien. 27/2019, 863-77; Koupty D., Kotolova H., Kucerova J.R. Effectiveness of phytotherapy in supportive treatment of type 2 diabetes mellitus. Fenugreek (Trigonella foenum-graecum). Ceska Slov. Farm. 64(3)/2015, 67-71; Maheshwari A., Verma N., Baghi M.,Tiwari K., Baghi N. Efficacy of Furosap, a novel trigonella foenum-graecum seed extract, in enhancing testosteron level and improving sperm profile in male volunteers. Int. J. Med. Sci. 14(1):56-58; Matławska I. Farmakognozja. AM w Poznaniu, 2005; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Najdi R., Hagras M., Kamel F., Magadami R. A randomized conrtolled clinical trial evaluating the effect of Trigonella foenum-graecum (Fenugreek) versus glibenclamide in patients with diabetes. Afr. Health Sci. 19(10)/2019, 1594-1601; Park H., Lee K.S., Lee E.K., Park N.Ch. Efficacy and safety of a mixed extract of Trigonella foenum-graecum seed and Lespedeza cuneata in the treatment of testosterone deficiciency syndrome: A randomized, doble-blind, placebo-controlled clinical trial. World J. Mens Health. 36(3)/2018, 230-38; Rao A., Steels E., Beccaria G., Inder W., Vitetta L. Influence of a specialized Trigonella foenum-graecum seed extract (Libifem), on testosterone, estradiol and sexual function in healthy menstruating women, a randomised placebo controlled study. Phytother. Res. 29(8)/2015, 1123-30; Rao A., Steels E., Abraham S., Vitetta L. Testofen, a specialised Trigonella foenum-graecum seed extract reducesage-related symptoms of androgen decrase, increases testosterone levels and improves sexual function in healthy aging males in a double-blind randomised clinical study. The Aging Male, vol. 19, Issue 2/2016; Soriano A.A., Cruz-Cordero R., Rosado J.L., Garcia-Gasca T. 4-Hydroxyleucine from fenugreek (Trigonella foenum -graecum): Effects on insulin resistance associated with obesity. Molecules 21(11)/2016, 1596; Steels E., Steele M.L., Coulson S. Efficacy of a proprietary Trigonella foenum-graecum L. de- husked seed extract in reducing menopausal symoptoms in othervise healthy women: A double-blind, randomized placebo-controlled study. Phytother. Res. 31(9)/2017, 1316-22; Strzelecka H. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Venkata K.N., Swaroop A., Baghi D., Bishayee A. A small plant with big benefits: Fenugreek (Trigonella foenum-graecum linn.) for disease prevention and health promotion. Mol. Nutr. Food Res. 61/2017, 1-26; Verma N., Usman K., Jain A., Swaroop A., Kumar P., Preuss H., Bagchi D. A multicenter clinical study to determine the efficacy of novel fenugreek seed (Trigonella foenum-graecum) extract (Fenfuro) in patients with type 2 diabetes. Food Nutr. Res. 11/2016, 60:32382; Yadav U., Baquer N. Pharmacological effects of Trigonella foenum-graecum L. in health and disease. Pharmaceutical Biology 52(2)/2014, 243-54; Wang J., Cheng C., Xin Ch., Wang Z. The antidepresant-like effect of flavonoids from trigonella foenum -graecum seeds in chronić restraint stress mice via modulation of monoamine regulatory pathways. Molecules 24(6)/2019, 1105.
