Rehmannia glutinosa Libosch., z rodziny zarazowatych Orobanchaceae, jest byliną pochodzącą z Chin. Nazwa rodzaju Rehmannia wywodzi się od nazwiska wybitnego rosyjskiego lekarza, Józefa Rehmanna. Nazwa gatunkowa pochodzi od angielskiego glutinous, co znaczy kleisty i odnosi się do lepkich właściwości korzenia.
Od stuleci
korzeń R. glutinosa (Rehmanniae radix), ze względu na wielokierunkowe działanie, był opisywany jako surowiec leczniczy w licznych orientalnych księgach medycznych krajów azjatyckich: Chin, Korei czy Japonii. W literaturze przedmiotu można spotkać wiele nazw synonimicznych gatunku: Digitalis glutinosa Gaertner, Rehmannia chinensis Liboschitz ex Fischer & C. A. Meyer, Rehmannia glutinosa var. hemsleyana Diels, Rehmannia glutinosa var. hueichingensis (Chao & Schih) Hsiao, Rehmannia glutinosa var. purpurea Makino, Chinese foxglove (chińska naparstnica), Huai Dihuang (żółta ziemia), Kaikeijio, Disui (szpik ziemi).
Według Flora of China rodzaj Rehmannia Libosch. ex Fisch. et Meyer liczy sześć gatunków: Rehmannia glutinosa Liboschitz ex Fischer & C. A. Meyer, Rehmannia solanifolia P. C. Tsoong & T. L. Chin, Rehmannia chingii H. L. Li, Rehmannia elata N. E. Brown ex Prain, Rehmannia piasezkii Maximowicz, Rehmannia henryi N. E. Brown. Znana jest także hybryda, otrzymana poprzez połączenie Rehmannia glutinosa Libosch. var. purpurea Makino oraz R. glutinosa Libosch. var. hueichingensis Hsiao. W nomenklaturze japońskiej mieszaniec ten nazywany jest Fukuchiyama-jio. Wykryto w nim nowe związki: oksyrehmajonozyd B z melasmozydem, niewyizolowane dotąd z gatunków wchodzących w skład hybrydy.
Taksonomia rodzaju Rehmannia nie jest jasna, ponieważ różni autorzy przypisują te rośliny do innych rodzajów, a nawet do odmiennych rodzin. Pierwszy raz gatunki należące do rodzaju Rehmannia zostały opisane przez Gaertnera i zaliczone do rodzaju naparstnica Digitalis. Najnowsze badania genetyczne wykazały, że Rehmannia jest blisko spokrewniona z rodziną trędownikowatych Scrophulariaceae, a jeszcze bliżej z rodziną zarazowatych Orobanchaceae, do której jest obecnie zaliczana.
Z Chin
Pochodzenie R. glutinosa nie budzi wątpliwości. Pięć z sześciu gatunków tego rodzaju występuje w Chinach, gdzie są gatunkami endemicznymi. Występowanie tego gatunku rozszerza się na Koreę i Japonię, ale tam została prawdopodobnie zawleczona. W Chinach natomiast rośnie dziko na górskich stokach i szlakach, na wysokości około 1100 m n.p.m.
R. glutinosa var. hueichingensis uprawiana jest w prowincjach Henan, Hebei, Shandong, Shanxi, Liaoning jako roślina lecznicza. Ze względu na łagodny klimat, jest także powszechnie uprawiana w południowych prowincjach Korei. Uprawiane obszary w Korei zmniejszały się w ciągu ostatnich 20 lat. W 2002 r. zostało obsadzonych tylko 90 ha, co stanowi ledwie 6% całkowitego obszaru upraw roślin leczniczych w Korei.
Ugruntowana tradycja
R. glutinosa jest drugą wśród najczęściej stosowanych roślin leczniczych w Chińskiej Tradycyjnej Medycynie – po Panax ginseng, a przed Glycyrrhiza glabra. Roczne zapotrzebowanie na świeży korzeń w Chinach wynosi 2×107 kg, jego średnia cena to 1200 USD/kg.
Uprawa polowa tego gatunku jest trudna, nie może być prowadzona w sposób ciągły ze względu na wydzielanie przez korzenie tej rośliny do ryzosfery znacznej ilości katalpolu, który wywiera autotoksyczny wpływ na wzrost i rozwój roślin R. glutinosa. Ponadto katalpol hamuje rozwój mikroorganizmów bytujących w glebie. Dlatego na jednym stanowisku roślina ta może być hodowana najwyżej 8-10 lat. Innymi problemami w uprawach polowych i w pozyskiwaniu dobrej jakości surowca Rehmanniae radix są niska żywotność nasion, wrażliwość siewek na wysychanie, niskie plonowanie, podatność roślin na choroby wirusowe i zmiany klimatyczne.
Morfologia
Rehmannia glutinosa jest byliną o wysokości 10-30 cm, gęsto owłosioną włoskami gruczołowymi i niegruczołowymi. Jej bulwiaste, mięsiste korzenie (długości do 5,5 cm) przypominają wyglądem kłącze. Od nich odchodzą liczne, cienkie korzenie przybyszowe. Liście rosnące u podstawy układają się zazwyczaj w rozetę. Blaszka liściowa jest owalna do lekko eliptycznej, nasada strzelista, a obrzeża nieregularnie karbowane lub tępo ząbkowane do ząbkowanych. Kwiaty są zebrane w wierzchołkowych gronach. Kielich o wielkości 1-1,5 cm jest zrośnięty z 5 działek. Korona (3-4,5 cm) jest biało owłosiona i ma postać wąskich tub. Płatki korony są z zewnątrz purpurowoczerwone, wewnątrz – żółtopurpurowe. Kwiaty mają 4 pręciki. Owocem jest jajowata torebka długości 1-1,5 cm.
Działanie lecznicze
R. glutinosa jest powszechnie używanym, tradycyjnym lekiem ziołowym w Azji wschodniej, od ponad 2 tysiącleci. Stosowana jest zarówno pojedynczo, jak i w mieszankach wieloskładnikowych.
Surowcem jest korzeń Rehmanniae radix (nazywany w Japonii Jio, w Chinach Dihuang), opisany w Farmakopei Chińskiej.
Różne formy
które są dostępne w fitoterapii, to korzeń świeży, korzeń suszony na słońcu lub przy użyciu specjalnego pieca i korzeń gotowany (parzony).
Świeży korzeń R. glutinosa jest poddawany obsuszeniu, np. poprzez zakopanie w ciepłym piasku. Surowiec ten nie jest jednak dostępny na rynku ziołowym, ponieważ nie jest możliwe utrzymanie tego wilgotnego materiału w dobrym stanie przez dłuższy czas. Korzeń gotowany poddawany jest moczeniu w roztworze wody i wina ryżowego (30%), potem obrabiany parą wodną przez osiem godzin, czasem przez cały dzień.
W zależności od sposobu przygotowania, korzeń R. glutinosa ma różne nazwy:
świeży – Xan Dihuang (Saeng-Ji-Whang w Korei, Sho-jio w Japonii);
suszony – Sheng Dihuang (Gun-Ji-Whang w Korei, Kan-jio w Japonii);
gotowany (parzony) – Shu Dihuang (Sook-Ji-Whang lub To-Byun w Korei, Juku-jio w Japonii, Shudihuang w Chinach).
Ciekawym zjawiskiem są zmiany ilościowe i jakościowe składników aktywnych w korzeniach, podczas różnego przygotowania surowca. Po poddaniu świeżego korzenia roślin rosnących w Japonii, suszeniu lub gotowaniu, pojawiły się dwa nowe związki z grupy glikozydów fenylopropanoidowych: jio-cerebrozyd i akteozyd.
Z drugiej strony, zaobserwowano znaczne obniżenie zawartości glikozydów irydoidowych oraz wzrost zawartości monosacharydów i oligosacharydów w suszonym i parzonym korzeniu, w porównaniu z ich zawartością w świeżym korzeniu. Wykazano różnice w ilości aminokwasów. Świeży korzeń miał ich ponad 20, najwięcej argininy, suszony miał 15, z przewagą alaniny. Zaobserwowane różnice w składzie mogą wynikać z wykorzystania w tych badaniach różnych odmian lub roślin z różnych stanowisk (stan naturalny, uprawa) czy regionów geograficznych.
Świeże korzenie
z zielem mogą być wykorzystywane do pozyskania wywaru, a same korzenie do pozyskania soku. Świeże korzenie są preferowane w leczeniu krwawień z nosa, spowodowanych udarem cieplnym, bólu gardła, wysypek i wykwitów skórnych oraz do łagodzenia pragnienia i jako środek antydiuretyczny w przypadku chorób przebiegających z wysoką gorączką. W tradycyjnej medycynie chińskiej sok ze świeżego korzenia uważane są za eliksir długowieczności, prawdopodobnie ze względu na właściwości przeciwzapalne oraz oczyszczające organizm z toksyn. Świeże korzenie, gotowane w winie ryżowym lub na parze wodnej, stosowane są jako środek uspokajający.
Suszony korzeń
jest stosowany w przypadku krwawych wymiotów, wysypek i cukrzycy. Poza tym aktywuje osteoblasty i ma właściwości przyspieszające regenerację komórek, co jest wykorzystywane jako leczenie wspomagające w przypadku złamań kości i uszkodzeń ścięgien. Ponadto wpływa na regenerację szpiku kostnego i wykazuje działanie anaboliczne na mięśnie.
Parzony korzeń
używany jest w chorobach ucha wewnętrznego, przy szumach, ograniczeniu lub utracie słuchu, a także w chorobach zapalnych, stanach gorączkowych, nocnych potach, bólach i zawrotach głowy. Wchodzi w skład wielu orientalnych leków: Go-shakjinki- gan, Hachimijio-gan i innych preparatów, używanych w leczeniu przewlekłych powikłań cukrzycy, nefropatii, neuropatii, retinopatii, zaćmy. Jest środkiem hemostatycznym, promotorem koagulacji krwi. Działa tonizująco na mięsień sercowy. Działanie diuretyczne jest prawdopodobnie spowodowane produkcją czynników wazodilatacyjnych przez nerki. Parzone i suszone korzenie są używane jako leki tonizujące, przeciwanemiczne i przeciwgorączkowe.
Prawdziwe panaceum
Obecnie w Chinach najczęściej stosowane są w terapii wodne ekstrakty ze świeżego, suszonego lub gotowanego (parzonego) korzenia R. glutinosa. Sporadycznie wykorzystywany jest wyciąg z ziela. Natomiast w tradycyjnej medycynie chińskiej ziele R. glutinosa było i jest traktowane jako środek adaptogenny – o działaniu odżywczym na ciało i poprawiającym samopoczucie. Korzeń, rzadziej ziele, przepisywane jest nadal w Chinach dla zwiększenia witalności, wzmocnienia wątroby, nerek i serca. Ponadto używany jest w leczeniu zaburzeń hormonalnych, takich jak menopauza czy zaburzenia poziomu hormonów tarczycy. Przy użyciu mieszanek ziołowych, zawierających sproszkowany korzeń, leczy się bezsenność spowodowaną nieprawidłowym działaniem serca i nerek. Korzeń wykazuje ochronny wpływ na wątrobę, stosowany jest jako leczenie wspomagające w nowotworach wątroby, wpływając hamująco na proliferację komórek nowotworowych i pobudzając apoptozę. R. glutinosa jest od wielu lat stosowana w tradycyjnej chińskiej medycynie jako środek przeciwcukrzycowy, skutecznie obniżający poziom cukru we krwi. Korzeń wraz z innymi lekami ziołowymi przepisywany jest w anemii, krwiopluciu oraz w chorobach ginekologicznych. Wykazuje aktywność przeciwbakteryjną, prawdopodobnie dzięki obecności forsytiazydu, który działa antybiotycznie wobec Pseudomonas cepusia i P. maltophilia.
Metabolity wtórne
nie są niezbędne dla wzrostu i rozwoju rośliny, ale są potrzebne w interakcji rośliny z jej otoczeniem. Dzięki metabolitom wtórnym rośliny mogą komunikować się z innymi organizmami. Związki te często wykazują także działanie antybiotyczne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, dzięki którym są w stanie chronić roślinę przed patogenami. Hamują kiełkowanie lub działają toksycznie na inne rośliny. Pochłaniają promieniowanie UV, zapobiegając poważnym uszkodzeniom liści przez światło. Oddziałują na insekty, a nawet na bydło żerujące na koniczynie lub lucernie.
R. glutinosa była obiektem licznych badań fitochemicznych, wskazujących na obecność wielu biologicznie aktywnych metabolitów wtórnych, które są odpowiedzialne za lecznicze właściwości surowca. Najważniejszą grupę związków obecnych w korzeniach tej rośliny stanowią glikozydy irydoidowe. Właśnie do tej grupy należy pierwszy zidentyfikowany i wyizolowany ze świeżego korzenia tej rośliny związek – katalpol. Najnowsze badania wykazują obecność tego irydoidu także w liściach R. glutinosa.
Inne glikozydy irydoidowe, wyizolowane z korzeni i/lub liści R. glutinosa, to genipozyd, rehmannozyd A, B, C, D, leonuryd (ajugol), ajugozyd, aukubina, melittozyd, monomelittozyd, dihydrokatalpol, kwas 8-epiloganowy, 6-O-wanilinoajugol, glutynozyd – chlorowany irydoid glikozydowy, jio-cerebrozyd, dihydrokornina.
Oprócz glikozydów irydoidowych, z korzeni i/lub liści R. glutinosa wyodrębniono także:
- glikozydy alkoholu fenetylowego (fenyloetanoidy, glikozydy propanoidowe): akteozyd (werbaskozyd), 2’-acetyloakteozyd, martynozyd, izoakteozyd (izowerbaskozyd), jionozyd A1 i B1, jionozydy C, D, E, A2, B2 – estry kwasu hydroksycynamonowego i glikozydów alkoholu fenetylowego, purpureozyd C, cistanozyd A i F, leukosceptozyd A, acetozyd, echinakozyd, solidrozyd, forsytiazyd;
- glikozyd monoterpenowy – rehmapikrozyd;
- irydoidy nieglikozydowe: jioglutyna D i E, jioglutyna A, B, C, jioglutolid, jiofuran, rehmaglutyna A, B, C, D;
- norkarotenoidy;
- cukry: monosacharydy (glukoza, galaktoza, fruktoza), oligoscharydy (mannitol, sacharoza, rafinoza, mannotrioza, stachioza, werbaskoza), polisacharydy (rehmannan SA, rehmannan SB), polisacharydy kwasowe (rehmannan FS-I, rehmannan FS-II);
- aminokwasy: lizyna, histydyna, arginina, kwas asparaginowy, kwas glutaminowy, treonina, seryna, glicyna, alanina, walina, izoleucyna, leucyna, tyrozyna, fenyloalanina;
- mikroelementy, m.in. żelazo, cynk, mangan, chrom, wapń;
- fitosterole: ß-sitosterol, stigmasterol, kampesterol;
- witamina A;
- flawonoidy: mirycetyna, hesperydyna, kwercetyna, naringenina;
- fenolokwasy: kwas gentyzowy (kwas 2,5-dihydroksybenzoesowy), kwas p-hydroksybenzoesowy, kwas chlorogenowy, kwas kawowy, kwas p-kumarowy, kwas salicylowy, kwas t-cynamonowy;
- garbnik katechinowy – katechina.