Kwiaty nagietka Calendulae flos otwierają się o świcie, kiedy wschodzi słońce, i zamykają wieczorem. Można powiedzieć, że liczą dni… Łacińska nazwa małego kalendarza to calendula, słowo calendae oznacza pierwsze dni każdego miesiąca. I od tych słów pochodzi pierwsza część łacińskiej nazwy gatunku.
Od czasów średniowiecza nagietek był poświęcony Najświętszej Maryi Pannie i dlatego zawsze jest dodawany do wieńców tradycyjnie święconych w kościołach w dniu Wniebowzięcia NMP, czyli w dniu Matki Boskiej Zielnej – 15 sierpnia każdego roku. W tradycji czeskiej jest to Matka Boska Korzenna.
W lecznictwie
stosowano nagietek od dawna, pisali o jego właściwościach wielcy medycy czasów starożytnych: Dioskurides, Teofrast i Pliniusz. W czasach średniowiecza uprawiano tę roślinę w ogrodach klasztornych, a o jej zaletach leczniczych pisał m.in. Albert Wielki.
W okresie renesansu Szymon Syreniusz (*1540 †1611) zalecał kwiaty nagietka jako skuteczne przy zbytniej żółci oraz przy ciężkim oddychaniu. Miały także pomagać w zaostrzeniu wzroku i pobudzeniu miesiączki. Stosowanie kwiatostanów nagietka zalecał także ks. Jan Krzysztof Kluk (*1739 †1796), zgodnie z tradycyjnymi wskazaniami medycyny ludowej.
Nagietek lekarski Calendula officinalis L.
z rodziny astrowatych (złożonych) Asteraceae (Compositae), uprawiany jest w ogrodach jako roślina ozdobna i na plantacjach, w celu uzyskania surowca leczniczego. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i występuje na tych terenach w stanie dzikim. Należy do rodzaju Calendula, obejmującego 12 gatunków, wśród których obok nagietka lekarskiego do najbardziej znanych należą nagietek marokański i palestyński.
Jest to roślina jednoroczna, zielna, osiągająca do 30-50 cm wysokości, o kruchych i łamliwych łodygach żeberkowanych, lekko owłosionych oraz o dwóch rodzajach liści. Surowcem leczniczym są pojedyncze koszyczki o kwiatach ciemnopomarańczowych, otoczone jednym lub dwoma okółkami podłużnych, zaostrzonych okrywolistków. Liczne kwiaty brzeżne języczkowate mają 20-30 mm długości i 5-7 mm szerokości, są wydłużone, u szczytu zwężone i zakończone trzema ząbkami. Kwiaty środkowe rurkowate są nieliczne.
Chemizm
W zespole związków czynnych Calendulae flos najważniejszą grupą są saponozydy triterpenowe, pochodne kwasu oleanolowego, zwane kalendulozydami A-F, których zawartość w surowcu wynosi od 3 do 10%. Należą do dwóch serii: „glukuronidów” pochodnych 3-0-monoglukuronidu i „glukozydów” pochodnych 3-0- monoglukozydu – zależnie od tego, jaki pierwszy cukier łańcucha cukrowego jest związany glikozydowo z grupą OH przy C3.
Zawartość flawonoidów w surowcu sięga od 0,3 do 1,5%. Są to głównie glikozydy izoramnetyny i kwercetyny. Kolejną grupą są triterpeny: alkohole triterpenowe α- i ß-amyryna, taraksasterol i kalenduladiol, arnidiol oraz faradiol i jego estry. W kwiatostanach nagietka występują też olejek eteryczny (0,02 %), poliacetyleny, karotenoidy (do 3%) – głównie likopen i ksantofil, oraz polisacharydy ramnoarabinogalaktany i arabinigalaktany, także fitosterole, kwasy fenolowe i sole manganu.
W medycynie ludowej
Calendulae flos to surowiec stosowany od wieków w medycynie ludowej, z tradycyjnymi wskazaniami: oczyszczania wątroby, leczenia wrzodów żołądka i w bolesnym miesiączkowaniu. Obecnie wiadomo, że kwiaty nagietka przyspieszają tworzenie się naskórka oraz łagodzą stany zapalne. Działają również przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Kwiat nagietka stosuje się zewnętrznie w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych jamy ustnej, gardła oraz pochwy i odbytu, także w oparzeniach, owrzodzeniach żylakowatych podudzi i w odmrożeniach.
Stymulacja gojenia
Korzystne działanie przyspieszające gojenie, obserwowano w przypadku oparzeń termicznych oraz powodowanych przez naświetlania i zranienia skóry.
To oparte na tradycji zastosowanie zostało potwierdzone wynikami badań na zwierzętach i (nielicznymi wprawdzie) badaniami i obserwacjami klinicznymi. Wykazano, że suche wyciągi z kwiatów nagietka (wodny i alkoholowy), w połączeniu z alantoiną, stosowane w postaci maści zawierającej 5% substancji czynnych, znacznie przyspieszały u szczurów gojenie ran chirurgicznych. U królików stosowanie miejscowe maści lub pudru zawierającego 10% suchego wyciągu z kwiatów nagietka, skracało czas całkowitego zabliźnienia ran o 25% w stosunku do grupy placebo.
W badaniach opublikowanych w roku 2008 stwierdzono znaczną skuteczność wyciągu z kwiatów nagietka w łagodzeniu skutków oparzenia. Wyciąg podawany wewnętrznie szczurom w dawkach 20 mg, 100 mg i 200 mg/kg masy ciała nie tylko przyspieszał gojenie ran po oparzeniu, co stwierdzono wyraźnie w stosunku do grupy kontrolnej, ale także zmniejszał szkodliwy wpływ oparzenia termicznego na cały organizm zwierząt. Szok termiczny powoduje uszkodzenia tkanek i narządów, zaburzenia metabolizmu, stres oksydacyjny, z jednoczesnym obniżeniem poziomu endogennych – enzymatycznych i nieenzymatycznych substancji antyoksydacyjnych. U zwierząt leczonych obserwowano znacznie wyższy poziom wskaźników biochemicznych gojenia – kolagenu, hydroksyproliny i heksozoaminy, co dowodziło przyspieszanie procesu oraz znacznie niższy poziom białek ostrej fazy oparzenia. Poziom enzymów- markerów uszkodzenia tkanek – alkalicznej fosfatazy i transaminaz alaninowej i asparaginowej, był znacząco obniżony w stosunku do grupy kontrolnej, w stopniu zależnym od dawki.
Antyoksydacyjne
Polifenole i flawonoidy występujące w kwiatach nagietka to związki o silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Wyciągi z surowca, w dawkach od 0,10 do 0,90 mg/ml, wymiatały skutecznie wszystkie rodzaje wolnych rodników, stosowanych w doświadczeniu: DPPH, rodniki hydroksylowe oraz rodniki powstające przy peroksydacji lipidów, w stopniu zależnym od stężenia wyciągu. Zdolność wymiatania wolnych rodników korelowała z zawartością związków polifenolowych. Aktywność antyutleniająca kwiatów nagietka ma istotne znaczenie w łagodzeniu skutków uszkodzeń skóry przez promieniowanie UV i różnego rodzaju naświetlania.
Wyciąg z kwiatów nagietka, podawany per os bezwłosym myszom, chronił zwierzęta przed stresem oksydacyjnym i uszkodzeniami powodowanymi przez UVB, utrzymując poziom glutationu na poziomie takim, jak bez stosowania naświetlań oraz normalizując aktywność i wydzielanie metaloproteinazy, silnie zwiększanych przez ekspozycję na UVB. Dobre efekty, w porównaniu z innymi środkami gojącymi, dawało stosowanie preparatów z nagietka w leczeniu oparzeń i uszkodzeń skóry u pacjentów po radioterapii.
Przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe
Wyniki wielu prac wskazują na skuteczne działanie wyciągów z kwiatów nagietka przeciw bakteriom, wirusom i grzybom, także przeciw wirusom grypy i wirusom herpes. Szczególnie ciekawe są wyniki badań, wykazujące zależne od dawki i czasu silne hamowanie replikacji wirusów HIV-1 przez wyciąg z nagietka, zawierający związki mało polarne. Zdolność zwiększania żywotności limfocytów stosowanych w badaniach i ochrony tych komórek przed skutkami infekcji HIV-1 wykazywały wyciągi wodny i organiczny.
Przeciwzapalne
Stosowanie wyciągów z kwiatów nagietka nie tylko przyspiesza gojenie, ale także łagodzi stany zapalne, często towarzyszące infekcjom i oparzeniom oraz uszkodzeniom skóry i błon śluzowych. W badaniach in vitro stwierdzono hamowanie aktywności 12-lipooksygenazy, prowadzące do zmniejszenia powstawania mediatorów stanu zapalnego przez glikozydy izoramnetyny, izolowane z Calendulae flos.
W badaniach na zwierzętach, w różnych modelach doświadczalnych, wyciągi wodno-alkoholowe z surowca działały przeciwzapalnie, zmniejszając obrzęk powodowany przez karageen lub olej krotonowy. Można sądzić, że aktywność przeciwzapalną warunkują alkohole triterpenowe. Izolowane z kwiatów nagietka estry myrystycynian i palmitynian faradiolu oraz ψ taraksasterol – w stopniu zależnym od dawki i istotnym w porównaniu z kontrolą – zmniejszały obrzęk oka myszy, powodowany przez olej krotonowy. Wolny faradiol wykazywał aktywność silniejszą niż jego estry, porównywalną z działaniem indometacyny. Estryfikacja faradiolu zmniejsza jego aktywność o około 50%.
Na układ odpornościowy
Wyniki nielicznych badań wskazują, że niektóre z grup związków czynnych Calendulae flos wykazują aktywność immunomodulującą. Frakcja polisacharydowa wyciągu wodnego nasilała fagocytozę u myszy. Niezmydlająca się frakcja wyciągu wodno- alkoholowego z kwiatostanów nagietka, podana dootrzewnowo, chroniła myszy przed śmiertelną sepsą, powodowaną przez E. coli. W badaniach porównujących wpływ wyciągów – z pięciu gatunków roślin leczniczych z terenu Iranu – na proliferację limfocytów i tymocytów krwi obwodowej, stwierdzono nasilanie proliferacji nawet przez niskie stężenia wyciągu z Calendula officinalis.
Badania kliniczne
Stosowanie preparatów nagietka, jako środków przyspieszających gojenie, opiera się głównie na tradycji stosowania, ale nieliczne na razie badania na zwierzętach i również nieliczne jeszcze obserwacje kliniczne potwierdzają celowość takiego wykorzystania w terapii.
W roku 1992 opublikowano wyniki otwartych, randomizowanych badań klinicznych z kontrolą, w których pacjentów z oparzeniami 2 i 3 stopnia leczono maścią z wyciągiem z kwiatów nagietka oraz maścią z enzymami proteolitycznymi i podstawą obu maści, wazeliną. Maść z wyciągiem z kwiatów nagietka okazała się skuteczniejsza niż wazelina, ale w niewielkim stopniu.
Kolejne badanie (1999) – otwarte, bez kontroli, z udziałem 30 pacjentów z oparzeniami 1 i 2 stopnia, leczonych hydrożelem z 10% wyciągu z kwiatów nagietka – wykazało znaczne zmniejszenie zaczerwienienia, świądu, bólu i nadwrażliwości po 14 dniach terapii.
Olej z kwiatów nagietka i dziurawca skutecznie przyspieszał gojenie się ran u położnic po cesarskim cięciu. Do sporządzenia wyciągu olejowego użyto kwiatów gatunku C. arvensis, występującego na Sardynii, ale o podobnym składzie i działaniu, co kwiaty C. officinalis. Przez 16 dni terapii rany chirurgiczne w grupie leczonej zmniejszyły się o 37,6% (±9,9%), w grupie kontrolnej tylko o 15,83% (±4,64%).
Dobre wyniki uzyskano stosując maść z nagietka u kobiet naświetlanych po operacji sutka. Leczenie zmniejszało liczbę przypadków ostrego zapalenia skóry po naświetlaniach.
Opisany w roku 2009 przypadek leczenia młodego pacjenta, cierpiącego z powodu złuszczającego zapalenia czerwieni warg, wykazał przydatność wyciągu z nagietka w leczeniu tej dolegliwości. Istotną poprawę uzyskano po zaprzestaniu terapii kortykosterydami i zastosowaniu maści z 10% zawartością wyciągu z C. officinalis.
Toksyczność
Preparaty z C. officinalis stosowane są głównie zewnętrznie, ale istotny dla terapii jest brak działania toksycznego – ze względu na długie stosowanie leków z nagietka na powierzchnię uszkodzonej skóry.
Pierwsze oznaczenia toksyczności ostrej na myszach wykonano w roku 1972. Toksyczność ostra dla wyciągu wodnego, podanego myszom dożylnie LD50 = 375 mg/kg wagi ciała, przy podaniu dootrzewnowym LD100 = 580 mg/kg. W badaniach toksyczności przewlekłej (1978-88) nie obserwowano żadnych negatywnych skutków stosowania wyciągu z kwiatów nagietka w dawce 0,15 g/kg/mc – przez 18 miesięcy u chomików i przez 21 miesięcy u szczurów.
W badaniach toksyczności ostrej i podostrej, opublikowanych w roku 2011 – w których oceniano stan zwierząt, wpływ na przyjmowanie pożywienia i wody oraz wykonywano badania elementów krwi, badania biochemiczne i histopatologiczne – stwierdzono bardzo niską toksyczność wyciągu wodnego z kwiatów nagietka, podawanego per os myszom. W badaniach toksyczności ostrej zastosowanie dawki 2000 mg/kg nie powodowało śmierci zwierząt.
Kwiatostan nagietka jest surowcem o wynikającym z tradycji, ale ważnym zastosowaniu w terapii. Bogaty zespół związków czynnych może warunkować jeszcze inne kierunki działania, a wykonane dotychczas prace wskazują na takie możliwości. Szczególnie ciekawe i ważne jest działanie przeciwwirusowe, głównie przeciw wirusom HIV.
Piśmiennictwo:
Akihisa T., Yasukawa K., Oinuma H.,Takido M., Kumaki KTamura T. Triterpene akohols from the flower sof Compositae and their anti- inflamatory effects. Phytocemistry 1996, 43(6);1255-60; Amirgofran Z., Azadbakt M., Karimi M.H.: Evaluation of the immunomodulatory effects of five herbal plants. J. of Ethnopharmacology 2000, 72; 167-72; Anchisi C., Marconi A. M., Sinico Ch., Valenti D. Stability studies of new cosmetic formulations Il Farmaco 2001, 56; 427-31; Behtash N., Shafaroudi H., Khorasgani Z. N. Analgesic effect of Calendula officinalis flowers extract in mice. Toxicology Letters 196S (2010), P302- 009; S251; Boneberger S., Rupec R. A., Ruzicka: Complementary therapy for atopic dermatitis and other allergic skin diseases: facts and controversies. Clinics in Dermatology 2010, 28; 57-61; Bruneton J. Pharmacognosy. Lavoisier, Paris, New York 1999; Chandran P. Ch., Kuttan R. Effect of Calendula officinalis flower extract on acute phase proteins, antioxidant defense mechanism and granuloma formation during thermal burns. J. Clin. Biochem. Nutr. 2008, 43; 58-64; Ćetković G., Djilas S. M., Canandovic-Brunet J. M., Tumbas V. Antioxidant properties of marigold extracts. Food Research International 2004, 37; 643- 50; ESCOP Monographs. Thieme, Stuttgart, New York 2003; Firenzuoli F., Gori L. Herbal medicine today: Clinical and research issues. eCAM 2007, 4(S1); 37-40; FonescaY. M., Cantini C. D., Vicentini F., Nomozo A., Gerlach R., Fonesca M. J. V. Protective effect of Calendula officinalis extract against UVB-induced oxidative stress in skin: Evaluation of reduced glutathione levels and matrix metalloproteinase secretion. J. of Ethnopharmacology 2010, 127; 596-601; Gao X. H., Zhang Li, Wei H., Chen H-D. Efficacy and safety of innovative cosmeceuticas. Clinics in Dermatology 2008, 26; 367-74; Jambor J. Rośliny lecznicze - od aloesu do żeń-szenia. Farmapress, Wwa 2006; Jenny M., Schwaiger W., Bernhard D., Wrulich O. A., Fuchs D., Ueberall F. Apoptosis induced by Tibetan herbat rezedy PADMA 28 in the T cell-derived lymphocid leukemia cell line CEM-C&H2. J. of Carcinogenesis 2005, 4; 18; Kalvatchev Z., Walder R., Garzaro D. Anti-HIV activity of extracts from Calendula officinalis flowers. Biommed & Pharmacother. 1997, 51; 176-80; Kedge E. A systematic review to investigate the effectiveness and acceptability of interventions for moist desquamation in radiotherapy patients. Radiology 2009, 15; 247-57; Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wyd. PZWL, Wwa 1998; Kurkin V. A., Sharova O. Flavonoids from Calendula officinalis flowers. Chemistry of Natural Compouns 2007, 43(2); 216-17; Lagarto A., Bueno V., Guerra I., Valdes O., Torres L. Acute and subchronic oral toxicites of calendula officinalis extract in Wistar rats. Experimental and Toxicologic Pathology 2011, 63; 387-91; Lavagna S., Secci D., Chimeni P., Ottaviani A., Bizarri B. Efficacy of hypericum and Calendula oikls in the epithelial recostruction of surgical wounds in chilbirth with caesarean section. Il Farmaco 2001, 56; 451-53; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Roverowi-Favaretto L. H. D., Bortolin Lodi K., Dias Almeda J. Topical Calendula officinalis L. succcessfully treated exfoliative cheilitis: a case report. Casus Journal 2009, 2; 9077; Szakiel A., Ruszkowski D., Janiszowska W. Saponins in Calendula officinalis L. – structure, biosynthesis, transport and biological activity. Phytochemistry Reviews 2005, 4; 152-58; Tyler V., Robbers J. Tyler`s herbs of choise- The therapeutic use of phytomedicinales. The Haworth Herbal Press., New York, London 1998; Zittler-Eglseer K., Sosa S., Jurenitsch, Della Loggia R., Tubaro A., Bertoldi M., Frantz C. Anti-oedematous activites of the main triterpenoidiol esters of marigold (Calendula officinalis L.). J. of Ethnopharmacology 1997, 57; 139-44.
