Rośliny leczniczeCzaga - hubka, herbata, mydło i kadzidło…

Czaga – hubka, herbata, mydło i kadzidło…

W trakcie wędrówek po polskich lasach brzozę spotykamy bardzo często. Jej jasna, czasem biała kora, wyróżnia się wśród zieleni, urozmaicając krajobraz i dodając mu uroku. Lubimy wdzięczną, pełną tajemniczej urody brzozę, jej delikatną, przyjemną w dotyku korę, jasnozielone listki i cienkie gałązki, poddające się najsłabszym podmuchom wiatru. Naturalnego piękna nie psują nawet jasne, zamszowe w dotyku „huby” porka brzozowego.
Jednak już całkiem odmienne wrażenie sprawiają rzadziej spotykane, kontrastujące z bielą drzewa, przywodzące na myśl ślad ognia, może nawet bliznę po uderzeniu pioruna, czarne i spękane twory przypominające zwęglenie. To owocnik grzyba błyskoporka podkorowego, zwanego też włóknouszkiem ukośnym, czarnym czyrem brzozy lub czagą. Czaga jest od pokoleń cennym surowcem medycyny ludowej, niezmiennie też budzi zainteresowanie badaczy i nadzieję chorych. Nadzieję, która przetrwała wieki, bo pierwsze dane o stosowaniu błyskoporka w leczeniu raka pochodzą z XVI w.

Błyskoporek podkorowy Inonotus obliquus

jest grzybem atakującym drzewa w wieku 30-50 lat. Przez uszkodzoną mechanicznie korę wrasta on w głąb drzewa powodując stopniowe osłabienie i obumieranie i tzw. biała zgniliznę drzewa. Najczęściej występuje na brzozach, choć znaleźć go można również na innych drzewach liściastych: grabie, wiązie, olszy, jarzębie, klonie, buku. W lecznictwie wykorzystuje się tylko surowiec pozyskany z brzozy. Błyskoporek przy zbiorze bywa mylony z czeczotą i innymi guzami o różnorodnej, najczęściej wirusowej lub bakteryjnej etiologii. W Polsce gatunek objęty jest ochroną częściową.

Qui pro quo…

Wokół błyskoporka panuje spore zamieszanie. Autorzy piszący huba brzozowa często nie precyzują, czy chodzi o jasną „hubę” czyli porka brzozowego białego, czy też o błyskoporka, a przecież brzozę atakują również inne grzyby, wytwarzające owocniki nadrzewne. Zamieszanie pogłębiają opisy błyskoporka, opatrzone zdjęcie porka białego lub zalecenie stosowania wymiennego albo dowolnego mieszania obu surowców, co przy znacznej odmienności chemicznej tych grzybów budzi wątpliwości. Na pniach brzóz występuje kilka grzybów pasożytniczych, wykorzystywanych w lecznictwie ludowym. Najbardziej znany jest włókonuszek ukośny Inonotus obliquus, tworzący ciemne, guzowate narośla, które po odcięciu od pnia i wysuszeniu stanowią surowiec zwany popularnie hubą brzozową czarną. Drugim grzybem pasożytniczym jest porek brzozowy Piptoporus betulinus o muszlowatych szarawych owocnikach, które po oderwaniu od pnia suszy się i otrzymuje tzw. hubę brzozową białą (Ożarowski 1987). Bryłowaty, nieregularny owocnik błyskoporka z zewnątrz pokryty jest czarną, kruchą i głęboko spękaną warstwą, do złudzenia przypominającą zwęglenie. Wnętrze owocnika jest brązowe, silnie zbite, bez wyraźnego zapachu. Na ogół właśnie ta część, po sproszkowaniu, jest wykorzystywana w lecznictwie, zwłaszcza do podawania doustnego. Zewnętrznie do kąpieli, dezynfekcji, obmywań i przymoczek – wykorzystuje się również odwar z zewnętrznej warstwy. Do mycia używany jest także roztwór otrzymywany przez zalanie wodą rozżarzonej grzybni („woda mydlana”).

Fitochemia

Charakter substancji czynnych brzozy – żywiciela błyskoporka – w dużej mierze determinuje chemizm grzyba. Surowiec zawiera sterolowe związki trójterpenowe (kwasy poliporenowe A, B, C), o budowie zbliżonej do hormonów kory nadnerczy, także fitosterole. Błyskoporek działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, wzmacniająco, zwiększa odporność organizmu, nasila wytwarzanie endogennego interferonu – substancji odpowiadającej za obronę organizmu przed wirusami (również onkogennymi).

Przeciwnowotworowy

Czaga jest w tradycyjnej medycynie ludowej, ale też w oficjalnym ziołolecznictwie, jednym z najważniejszych surowców przeciwnowotworowych. Wysuszone i sproszkowane narośla (błyskoporka) są w medycynie ludowej uważane za działające przeciwnowotoworowo. Z obszernych badań polskich i rosyjskich wynika, że „guz brzozowy” wykazuje właściwości wzmacniające, zwiększające niewątpliwie odporność organizmu, wyraźnie poprawia samopoczucie chorych z nowotworami, działa także przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego (po podaniu doustnym) oraz błony śluzowe narządów rodnych po irygacjach. Tak pisze prof. A. Ożarowski (Ziołolecznictwo. Podręcznik dla lekarzy, 1980). Autor zaleca stosowanie błyskoporka również w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wątroby przez toksyny bakteryjne i związki powstające podczas rozpadu komórek, oraz pomocniczo w chorobie nowotworowej.
Zewnętrznie do płukania w zapaleniach jamy ustnej oraz irygacjach i tamponowaniu pochwy i szyjki macicy. W niektórych, nie nadających się do leczenia operacyjnego albo cytostatykami przypadkach można podawać wodny wyciąg z występującego na pniu brzozy grzyba – włóknouszka ukośnego. Wyciąg ten podaje się w dawce 5 ml domięśniowo lub dożylnie, co drugi dzień z równoczesnym podaniem doustnie 3 razy dziennie po 30-60 kropli tego wyciągu. Leczenie to powinno być łączone z podawaniem leków wzmacniających i witamin (Ożarowski 1980).

Stosowany doustnie odwar działa przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, a w irygacji w schorzeniach dróg rodnych. Powołując się na badania lekarzy z byłego ZSSR, autor zaleca stosowanie grzyba w IV stadium raka jako środek pomocniczy, przeciwzapalny, wzmacniający i zwiększający odporność organizmu, w pewnym stopniu przeciwbólowy i podnoszący nastrój. Stosowanie wyciągów może być korzystne w okresie przed operacją i po operacji, gdyż przypuszczalnie zmniejsza ryzyko przerzutów i wydłuża okres przeżycia. Odwar zalecany jest także w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego i uszkodzeniach wątroby.

Badania kliniczne wykazały niezbicie, że długotrwale podawany wodny wyciąg uzyskany z tej narośli może chorym na raka przedłużyć życie i to mimo zaawansowanej choroby nowotworowej. Zmniejszenie skłonności do przerzutów oraz wyraźne zahamowanie wzrostu tkanki nowotworowej są efektem skutecznego działania wyciągu z grzyba brzozowego, stosowanego w medycynie oficjalnej ZSSR pod nazwą „czaga” (Schulz 1990).
W latach 90 pojawiły się głosy o braku działania surowca: Ważną pozycję, jaką zajmują w medycynie zioła, wykorzystują różni znachorzy do stosowania własnych mieszanek. Najczęściej oparte są one na hubie lub nawet na jej gotowych preparatach. Brak działania przeciwnowotworowego huby udowodniono już dawno. Wśród bogatej różnorodności surowcowej i chemicznej grzybów nadrzewnych taka opinia wydaje się zbyt dużym uogólnieniem.

Czaga jako panaceum?

Wśród przypisywanych błyskoporkowi właściwości wymieniane są nie tylko działanie przeciwnowotworowe (zwłaszcza w guzach wątroby), lecz także oczyszczające, przeciwzapalne, wzmacniające organizm, antyseptyczne, przeciwwirusowe, obniżające ciśnienie krwi, regulujące poziom glikemii, przeciwwolnorodnikowe. Wyciąg wodny ma hamować rozwój guzów nowotworowych i powstawanie przerzutów oraz wydłużać czas przeżycia. Surowiec ma działać pośrednio, stymulując organizm do samoleczenia i oczyszczania.

Błyskoporek zalecany jest w dolegliwościach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych przełyku, żołądka i jelita grubego, nadkwasocie, chorobie wrzodowej etc. Ponadto czaga ma wzmagać apetyt, podnosić nastrój, łagodzić stany depresyjne i napady lęku, ogólnie wzmacniać. Stosowana zewnętrznie ma działać przeciwzapalnie, antyseptycznie, przyspieszać gojenie ran i owrzodzeń.

Przede wszystkim odwar

Podobnie jak w przypadku identyfikacji surowca, tu również występuje zamieszanie. Zwarta konsystencja surowca sprawia, że autorzy zgodnie zalecają sporządzanie z niego odwaru. Pozyskany z czystych terenów surowiec suszy się w temperaturze do 60oC i przechowuje z dala od wilgoci. Przed użyciem, po usunięciu czarnej warstwy, zwartą grzybnię ściera się na tarce lub pilnikiem, lub mieli w młynku do konsystencji mielonej kawy.

Przykładowa receptura: 1 łyżkę rozdrobnionej grzybni zalać 1/2-1 szklanki letniej wody i pozostawić na noc. Rano ogrzewać do wrzenia na małym ogniu. Odstawić na 5` i przecedzić do termosu. Pić 1-2 łyżki kilkakrotnie w ciągu dnia przed jedzeniem jako środek ogólnie wzmacniający i zwiększający odporność organizmu w chorobie wyniszczającej, również objawowo w raku (Ożarowski 1987).

W literaturze spotkamy przepis, zalecający spożywanie codziennie niewielkiej ilości „na koniec noża” sproszkowanego grzyba – aż do ustąpienia objawów.

Badania współczesne i zastosowanie

Obecnie badania skupiają się na właściwościach przeciwzapalnych, oczyszczających organizm, przeciwnowotworowych i podnoszących nastrój. Działanie przeciwnowotworowe związków zawartych w błyskoporku wiąże się z aktywacją wydzielania interferonu, a więc stymulacji układu odpornościowego. Brana jest również pod uwagę aktywność kwasu betulinowego. Badania nad zastosowaniem zawartych w błyskoporku związków w terapii nowotworów prowadzone są głównie w Chinach i w Rosji. Wyniki wielu z nich wskazują, że surowiec wykazuje silne właściwości cytotoksyczne wobec nowotworów płuc i wątroby. Wykazano, że podawanie wodnego wyciągu z błyskoporka hamuje namnażanie i nasila apoptozę ludzkich komórek nowotworowych jelita grubego.

W badaniach przeprowadzonych na szczurach wykazano silne właściwości hepatoprotekcyjne wyciągu, wobec podawanych silnych czynników hepatotoksycznych. Podanie wyciągu z czagi zmniejszało uszkodzenia oksydacyjne i sprzyjało regeneracji hepatocytów.

Innym kierunkiem badań są właściwości przeciwutleniające polisacharydów otrzymywanych z surowca i zastosowanie surowca w stanach zapalnych trzustki. Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z błyskoporka wykazują właściwości przeciwwirusowe wobec wirusa HIV typu pierwszego.

Autorzy większości badań wskazują, że błyskoporek podkorowy jest źródłem cennych substancji leczniczych, które w przyszłości mogą być wykorzystywane do produkcji leków o różnych kierunkach działania.

Etnobotanika

W rejonach syberyjskiej tajgi, także w krajach skandynawskich i w Ameryce Płn. wywar z błyskoporka był, a gdzieniegdzie nadal jest stosowany nie tylko jako lek, ale również napój. Odwar ze sproszkowanego surowca ma barwę i smak podobny do herbaty. Romuald Koperski (Tryptyk syberyjski) pisze, że podczas wyprawy transsyberyjskiej w 2008 r. spotkał się w Jakucji z powszechnym wykorzystaniem czagi zamiast herbaty. Zamieszkujący Syberię Chantowie odwar z błyskoporka piją również ze względu na jego właściwości poprawiające nastrój i oczyszczające organizm. Aromatyczny, przyjemny dym z żarzącej się grzybni wykorzystywano jako kadzidło obrzędowe w uroczystościach plemiennych ludów północnej i wschodniej Rosji.

A jednak ogień

Błyskoporek, poza wyglądem i nazwą, jest również w inny sposób związany z ogniem. Jego jasnobrązowe wnętrze, o nieco luźniejszej konsystencji, wykorzystywano do niecenia ognia. Surowiec bez jakiejkolwiek obróbki łatwo zaczyna się żarzyć już od najmniejszej iskry, stanowiąc najlepszą naturalną hubkę do krzesiwa stalowego. Był w dawnych czasach swoistą zapalniczką.

Autor

  • dr n. farm. Piotr Kaczmarczyk

    dr n. farm. Piotr Kaczmarczyk. Wykładowca, publicysta, czynny zawodowo farmaceuta. Wiceprezes Rady Śląskiej Izby Aptekarskiej, członek Komisji Bioetycznej Wyższej Szkoły Medycznej w Sosnowcu, były prezes Kieleckiego Oddziału PTFarm. Redaktor naczelny czasopisma Apothecarius, członek Komitetu Naukowego magazynu Farmakoekonomika Szpitalna. Obecnie w funkcji Koordynatora ds. jakości gospodarki lekowej Wojewódzkich Szpitali Specjalistycznych w Częstochowie oraz Rybniku. Twórca i właściciel firmy szkoleniowo-badawczej INTERMEN Piotr Kaczmarczyk. Zainteresowania zawodowe autora obejmują głównie zagadnienia związane z jakością i bezpieczeństwem farmakoterapii, niedożywieniem klinicznym oraz opieką farmaceutyczną i komunikacją w ochronie zdrowia. Równolegle autor realizuje projekty naukowo-szkoleniowe i publicystyczne w obszarze leku naturalnego. Jest autorem książki Biały Głód.

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej