Część 1
Wspólną cechą wielu mieszanek stosowanych w zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego jest obecność antranoidów, które mają działanie przeczyszczające. Znajdują się one m.in. w korzeniach rzewienia, marzanny, szczawiu, w liściach senesu, aloesu, w korze kruszyny i w kwiecie dziurawca.
Spośród czternastu mieszanek, opisanych w Farmakopei Polskiej V, siedem jest przewidzianych do stosowania w przypadku zaburzeń pracy przewodu pokarmowego. Są to: Species laxantes – zioła przeczyszczające; Species stomachicae – zioła wzmagające trawienie; Species reducentes – zioła do zmniejszenia nadwagi; Species cholagogae – zioła żółciopędne; Species metabolicae – zioła metaboliczne; Species digestivae -zioła poprawiające trawienie oraz Species antidiarrhoicae – zioła przeciwbiegunkowe (1).
Podstawą antranoidy
Wspólną cechą pierwszych pięciu mieszanek jest obecność surowców zawierających antranoidy i przez to mających wpływ na przyspieszenie bądź normalizację wypróżnień. Zawartość antranoidów w poszczególnych recepturach jest różna – w zależności od roli, jaką pełnić mają w tych preparatach. W ziołach o działaniu przeczyszczającym są najważniejszym działającym składnikiem, w innych pełnią rolę pomocniczą, normalizującą wypróżnienia.
Antranoidy są związkami występującymi w roślinach, posiadającymi charakterystyczny układ trójpierścieniowy antrachinonu, z dodatkowymi grupami hydroksylowymi przy atomach węgli 1 i 8. Antranoidy występować mogą w postaci glikozydów (połączeń nawet z kilkoma cząsteczkami cukrów) bądź w postaci aglikonów. Budowa związku – a więc wielkość cząsteczki, stopień jej utlenienia, a także obecność dodatkowych grup funkcyjnych, liczba cukrów i sposób ich połączenia z aglikonem – określa rolę, jaką związek pełni w roślinie, a także w organizmie człowieka. Charakterystyczna budowa determinuje działanie przeczyszczające, natomiast siła tego działania i szybkość wystąpienia zależą od dodatkowych różnic w budowie poszczególnych związków.
Źródło
Antranoidy, nazywane niekiedy przez farmakologów emodynami (od nazwy jednego z aglikonów), występują w kilku surowcach krajowych i pochodzących z importu.
Surowce z importu to alona (Aloë) – wysuszony sok z liści kilku gatunków aloesów; listki (złożonych liści) senesu (Sennae folium); kora szakłaku amerykańskiego (Rhamni purshianae cortex).
Surowce krajowe to kora kruszyny (Frangulae cortex); kora szakłaku kruszyny (kruszyna pospolita); korzeń rzewienia (Rhei radix); kłącze i korzenie rzewienia dłoniastego (6, 9).
Mieszanki i preparaty
Do przygotowania mieszanek służą kora kruszyny, korzeń rzewienia, liście senesu. Natomiast alona i wyciągi z kory szakłaku amerykańskiego służą do przygotowania preparatów. Surowce mogą być stosowane jako pojedyncze lub w zestawie z innymi.
Działanie
Mechanizm działania antranoidów polega na stymulowaniu motoryki jelita grubego (pobudzeniu skurczów) i hamowaniu resorpcji zwrotnej wody z jelita grubego. Powoduje to rozrzedzenie mas kałowych i szybsze przesuwanie się treści pokarmowej. Zwiększona zawartość wody w masach kałowych wynika z krótszego ich kontaktu ze śluzówką jelita grubego (utrudnienie wchłaniania), a także zwiększonego wydzielania jonów chlorkowych oraz zahamowania resorpcji wody (wpływ na enzym ATP-azę sodowo-potasową). Rozrzedzenie mas kałowych powoduje zwiększenie ich objętości, przez to ucisk na ściany jelita grubego, co dodatkowo przyspiesza skurcze, a tym samym efekt wypróżnienia. Antranoidy działają po dotarciu do jelita grubego. Najszybciej docierają tam antranoidy o dużych cząsteczkach oraz takie, które nie ulegają rozpadowi w środowisku żołądka, gdyż nie są one wchłaniane w górnych odcinkach przewodu pokarmowego. Te, które ulegają rozpadowi, oraz wolne aglikony są wchłaniane i ich dotarcie do jelita trwa znacznie dłużej (dopiero po detoksykacji w wątrobie i wydzieleniu z żółcią do dwunastnicy). Mechanizm działania antranoidów nie jest całkowicie wyjaśniony. Nadal badany jest ich wpływ na enzymy występujące w jelicie grubym i rola w procesie wypróżnienia. Dyskutowane jest hamowanie działania ATP-azy sodowo – potasowej, uwalnianie jonów wapniowych, oraz takich mediatorów, jak serotonina czy histamina, a także wpływ na syntezę prostaglandyny PGE2.
Zwiększenie syntezy prostacykliny E2 pod wpływem sennozydów (antranoidów występujących w liściach senesu) zostało w badaniach na zwierzętach potwierdzone, natomiast nie potwierdzono hamującego wpływu antranoidów na działanie ATP-azy sodowo – potasowej (3, 5).
W walce z obstrukcją
Wyniki trwających od lat badań epidemiologicznych (na dużych populacjach) oraz systematyczna akcja informacyjna, dotycząca wpływu właściwego odżywiania i stylu życia na występowanie niektórych schorzeń, zmieniło sposób oceny przydatności leków przeczyszczających w leczeniu zaparć. Ustalono wskazania do ich stosowania, podstawowe zasady, oraz sposób dawkowania z uwzględnieniem optymalizacji dawek (8).
Stosować incydentalnie
Antranoidowe leki przeczyszczające winny być stosowane incydentalnie, do skutecznego opróżnienia jelita grubego z treści pokarmowej. Wskazane to jest w przypadku wystąpienia zaparcia z powodu popełnienia błędu w diecie, oddziaływania silnego stresu, długotrwałego unieruchomienia chorego, konieczności dokładnego opróżnienia jelita grubego przed badaniami diagnostycznymi oraz w przypadku przeciwwskazań do napinania tłoczni brzusznej (po operacjach, w stanach zapalnych żylaków odbytu).
Preparatów zawierających antranoidy nie należy stosować tuż przed i w okresie menstruacji, gdyż mogą one znacznie nasilić i przedłużyć okres krwawienia.
Dawkowanie
Przeczyszczająca dawka antranoidów, zawartych w surowcu czy w mieszance, winna wynosić 20-30 mg. Ponieważ wrażliwość poszczególnych pacjentów na działanie antranoidów jest różna, zaleca się rozpoczęcie stosowania leku przeczyszczającego od połowy zalecanej dawki. Efekt przeczyszczający antranoidów występuje po 8-10 godzinach, dlatego zaleca się przyjmowanie leku wieczorem.
Określono przeciwwskazania do stosowania tego typu preparatów. Są to bóle brzucha o nieustalonej przyczynie, stany zapalne (aktualne bądź przebyte) wyrostka robaczkowego, niedrożność jelit oraz okres ciąży – możliwość stosowania jedynie po porozumieniu z lekarzem i tylko wybranych preparatów (1).
Nie należy stosować surowców antranoidowych u dzieci do lat 12.
Określono czasokres stosowania. Surowce i preparaty o działaniu przeczyszczającym należy stosować jeden raz na dobę przez okres 1-3 dni (do uzyskania efektu wypróżnienia), nie dłużej jednak niż 7 dni bez porozumienia z lekarzem. Brak wypróżnienia, mimo kilkakrotnego zastosowania leku przeczyszczającego, wymaga zbadania przyczyn niemożności oddania stolca, bo może on sygnalizować poważne schorzenia.
Mieszanki antranoidowe
można podzielić na 2 grupy:
I. W których surowiec antranoidowy jest składnikiem dominującym i odpowiada za działanie przeczyszczające. Zawartość antranoidów w zalecanej dawce mieszanki winna odpowiadać dawce uznanej za skuteczną (Species laxantes) (4).
II. W których surowiec antranoidowy jest składnikiem mającym zapobiec występowaniu zaparć, poprzez wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową w obrębie jelita grubego. Duża zawartość wody w treści pokarmowej powoduje uplastycznienie mas kałowych i przez to łatwość wydalenia stolca. (Species stomachicae, Species reducentes, Species metabolicae, Species cholagogae) (4).
SPECIES LAXANTES
Skład: Frangulae cortex, Rhei radix, Agropyri rhizoma, Carvi fructus, Lini semen. Istotnymi dla działania przeczyszczającego mieszanki są kora kruszyny i kłącze rzewienia (zawierające antranoidy). Wspomagają to działanie kłącze perzu, nasienie lnu, owoce kminku. Zarówno kora kruszyny, jak i kłącze rzewienia zawierają kilka typów antranoidów, z których najważniejszymi są związki o budowie dimerycznej i połączenia zawierające dwie cząsteczki cukru (5, 6, 9). Te elementy budowy utrudniają wchłanianie antranoidów i przez to umożliwiają szybsze dotarcie do jelita grubego, właściwego miejsca ich działania. Tu bowiem następuje rozpad glikozydów (pod wpływ enzymów flory jelitowej) i redukcja aglikonów do najaktywniejszych związków. Pozytywnym jest fakt, że po uwolnieniu dawki wywołującej efekt przeczyszczający, pozostała ilość związku wydalana jest z kałem, co minimalizuje możliwość długotrwałego działania na błonę śluzową jelita grubego (2, 3).
Kłącze perzu, dzięki zawartości polifruktanów i ich właściwościom osmotycznym, stymulować będzie na innej drodze niż antranoidy proces przechodzenia wody do światła jelita i tym samym rozrzedzenie i zwiększenie mas kałowych (6).
Śluz zawarty w nasionach lnu (zawierający ksylanoarabany i ramnogalaktouroniany), który znajduje się w naparze, prawie nie ulega zmianom, pod wpływem enzymów trawiennych, podczas przechodzenia przez przewód pokarmowy i zachowuje swoje właściwości osłaniające. Obecność jego łagodzić będzie drażniące działanie antranoidów na śluzówkę jelita grubego i odbytnicy (6).
Jednym z czynników wpływających na powstanie zaparcia jest niedostateczne wydzielanie żółci.
Towarzyszą mu zwykle uczucie pełności i wzdęcia. Związki zawarte w liściach mięty i owocach kminku łagodzą te objawy. Napary z liści wykazują działanie żółciopędne. Składniki olejku kminkowego, obok działania żółciopędnego, wpływają rozkurczająco na mięśnie gładkie jelita grubego i ułatwiają usuwanie gazów (6). Występujące niekiedy bóle brzucha przy wypróżnieniu, spowodowane być mogą zastosowaniem zbyt wysokiej dawki mieszanki. Związane to jest z różną wrażliwością osobniczą na antranoidy (6, 9).
Sposób stosowania
Dlatego też w drukach informacyjnych zwraca się uwagę na możliwość zastosowania niższej dawki niż zalecana, o ile pacjent nie stosował jeszcze tego typu leków. Glikozydy antranoidowe stosunkowo łatwo przechodzą do wyciągów wodnych, toteż krótkie 10- minutowe naparzanie ziół jest wystarczające. W przypadku stosowania mieszanek u dzieci starszych i młodzieży można przygotować macerat – zalewając mieszankę ciepłą wodą. Działanie wyciągu będzie łagodniejsze. Mieszanka zawiera 2 różne surowce antranoidowe. Stwarza to niedogodności w badaniach analitycznych. Proponowana jest do VI wydania Farmakopei korekta składu mieszanki: zwiększenie zawartości kory kruszyny i usunięcie korzenia rzewienia.
Długotrwałe, powyżej 2 tygodni, systematyczne przyjmowanie maksymalnych dawek antranoidów może wywołać działania niepożądane. Dotyczą one zmniejszenia wchłaniania mikroelementów, zwłaszcza potasu i magnezu, co jest szczególnie niebezpieczne w przypadku chorób układu krążenia. Zahamowaniu może także ulec wchłanianie witamin rozpuszczalnych w wodzie (3). Częste, płynne wypróżnienia powodują także utratę wody i elektrolitów przez organizm. Dlatego należy przestrzegać przed lekkomyślnym stosowaniem mieszanek przeczyszczających w celu odchudzania.
SPECIES REDUCENTES
– zioła do zmniejszenia nadwagi. Skład: kłącze perzu, korzeń mniszka, korzeń lukrecji, ziele skrzypu, kora kruszyny. Składnikami istotnymi dla działania mieszanki będą Taraxaci radix, Equiseti herba i Frangulae cortex. Działanie pomocnicze wykazywać będą Agropyri rhizoma i Glycyrrhizae radix. Korzeń mniszka wykazuje działanie moczopędne i płuczące układ moczowy, a dzięki znacznej zawartości potasu zmniejsza ryzyko ubytku tego pierwiastka przy stosowaniu surowców wpływających na zwiększenie wydalania moczu (6, 7). Wspomaga to działanie kłącze perzu, dzięki zawartości polifruktanów, oraz ziele skrzypu zwierające flawonoidy. Niewielkie dawki antranoidów, zawarte w korze kruszyny, oraz polisacharydy kłącza perzu hamować będą proces resorpcji wody z jelita grubego, co przyczyni się do uplastycznienia mas kałowych i ułatwienia defekacji. Korzeń lukrecji zawiera saponiny triterpenowe, które ułatwiać mogą wchłanianie istotnych dla działania związków. Wyciągi z korzenia działają również słabo moczopędnie (5, 6, 9).
Głównym kierunkiem działania mieszanki jest przyspieszenie procesów trawienia i wydalenia niestrawionych resztek z jelita grubego, a także usunięcie nadmiaru wody. Działanie moczopędne i hamujące resorpcję wody będzie prowadzić do zmniejszenia jej zawartości w tkankach, a szybszy pasaż treści pokarmowej będzie utrudniał wchłanianie tłuszczy. Przyczyni się to częściowo do redukcji nadwagi (7).
Surowce roślinne mają wprawdzie słabe działanie moczopędne (w porównaniu ze stosowanymi lekami syntetycznymi), jednak systematyczne stosowanie przyczynia się do zmniejszenia nadmiaru wody w tkankach.
Ziele skrzypu, obecne w mieszance, zawiera związki krzemu mające znaczenie w regeneracji tkanki łącznej i wpływające na elastyczność skóry, co ma znaczenie przy redukcji wagi, powodującej zwykle zwiotczenie skóry.
Korzeń lukrecji, o długotrwale słodkim smaku, będzie poprawiał smak odwaru i równocześnie hamował łaknienie.
Sposób stosowania
Mieszankę stosuje się w postaci odwaru i przyjmuje 3 razy dziennie, przed posiłkami. Przy przewlekłym stosowaniu mogą wystąpić objawy niedoboru potasu i magnezu. Straty potasu mogą się zwiększać przy równoczesnym stosowaniu tiazydowych środków moczopędnych (1). Mieszanka nie powinna być stosowana w okresie ciąży i karmienia.
SPECIES STOMACHICAE
– zioła wzmagające trawienie. Skład: ziele krwawnika, liść bobrka, liść mięty pieprzowej, owoc kolendry, korzeń rzewienia. Mieszanka zawiera 3 grupy surowców o różnych kierunkach działania:
– pobudzającym wydzielanie soków trawiennych i żółci (ziele krwawnika, liść bobrka, liść mięty)
– są to składniki istotne dla kierunku działania mieszanki (8, 9);
– rozkurczającym mięśnie gładkie jelita grubego (owoc kolendry, liść mięty) (6, 8, 9);
– wpływającym na rozrzedzenie mas kałowych i ułatwiającym wydalenie stolca (korzeń rzewienia) (6).
Ziele krwawnika zawiera laktony seskwiterpenowe oraz olejek, a liść bobrka sekoirydoidy. Wymienione połączenia mają smak gorzki bądź aromatyczno – gorzki i poprzez działanie na zakończenie nerwów smakowych w jamie ustnej pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego i żółci (5, 6). Wspomaga to działanie liść mięty, a dodatkowo poprawia smak naparu z mieszanki. Dla kilku grup związków występujących w liściach mięty (terpenów, fenolokwasów i flawonoidów) wykazano działanie żółciopędne (5). Składniki te przy właściwym przygotowaniu mieszanki będą się znajdowały w naparach.
Korzeń rzewienia zawiera liczne związki antranoidowe, a wśród nich aktywne dimery – reidyny i sennidyny, charakterystyczne zwłaszcza dla kłączy i korzeni starszych (6). Zawarta w naparze dawka, mniejsza od dawki przeczyszczającej, będzie wpływała na zawartość wody w treści jelita grubego, jednak nie w tym stopniu, aby mogła powodować płynne stolce. Przeciwdziałać temu będą garbniki występujące w kilku surowcach (zielu krwawnika, liściach mięty, liściu bobrka oraz korzeniu rzewienia). Napary z liści mięty oraz owoców kolendry, a zwłaszcza składniki olejku miętowego oraz olejku kolendrowego, będą działały rozkurczająco na mięśnie gładkie jelita grubego, co ułatwi usuwanie gazów (8).
Sposób stosowania
Mieszankę stosuje się w postaci naparów. Pamiętać należy o przykryciu naczynia podczas zaparzania, a także o kilkakrotnym mieszaniu. Ze względu na to, że działanie składników mieszanki rozpoczyna się już w jamie ustnej, należy pić ją małymi łykami, aby kontakt ze śluzówką jamy ustnej był możliwie długi. Napar przyjmować 30-60 minut przed posiłkiem. Ze względu na obecność związków gorzkich, wzmagających wydzielanie kwasu solnego, mieszanka nie jest zalecana w przypadkach nadkwasoty. W przypadku nietolerowania gorzkiego smaku naparu, można go lekko osłodzić (1).
SPECIES CHOLAGOGAE
– zioła żółciopędne. Skład: korzeń mniszka z zielem, kwiatostan kocanek, ziele krwawnika, liść mięty pieprzowej, ziele glistnika, kora kruszyny. Zioła przeznaczone są dla osób z zaburzeniami wytwarzania i odpływu żółci, którym towarzyszą zaparcia. Nie są wskazane dla osób z normalnymi bądź rozluźnionymi wypróżnieniami(2, 8). Wszystkie składniki mieszanki będą miały wpływ na zwiększone wydzielanie żółci, ale mechanizm działania będzie różny (5, 6, 8). Korzeń mniszka zawiera triterpeny oraz gorzkie laktony seskwiterpenowe wzmagające wydzielanie żółci. Składniki korzenia mniszka pobudzają wytwarzanie żółci w komórkach wątroby i ułatwiają jej przepływ przez drogi żółciowe. Przez wpływ na kurczliwość mięśni gładkich pęcherzyka żółciowego przeciwdziałają zastojowi żółci. Laktony seskwiterpenowe o analogicznym działaniu występują w zielu krwawnika (5, 8). Podobny efekt farmakologiczny, dzięki zawartości flawonoidów (izosalipurpozydu i glikozydów naryngeniny), wykazują kwiatostany kocanek, a liście mięty pieprzowej dzięki obecności olejku (6, 8). W liściach mięty i kwiatostanach kocanek, a także w zielu glistnika i korzeniu mniszka, występują fenolokwasy (m. in. kwas chlorogenowy i izochlorogenowy), dla których udowodniono działanie żółciopędne (5). Rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, w tym także pęcherzyka żółciowego, działają liście mięty pieprzowej (terpeny) oraz ziele glistnika (alkaloidy). Będą one usuwały występujące stany skurczowe w obrębie dróg żółciowych i działały słabo przeciwbólowo (1, 5, 9). Glikozydy antranoidowe kory kruszyny przeciwdziałać będą występowaniu zaparć. Będą miały również pozytywny wpływ na wytwarzanie kwasów żółciowych, a tym samym wykorzystanie wytwarzanego cholesterolu. Kwasy żółciowe, będące składnikami żółci, odgrywają ważną rolę w procesie trawienia tłuszczy.
Niewykorzystane kwasy usuwane są wraz z kałem. W przypadku, gdy kał zalega długo w jelicie grubym, kwasy żółciowe ulegają resorpcji zwrotnej. Ponieważ pula ich w organizmie jest określona, nie zachodzi konieczność syntezy nowych kwasów z cholesterolu.
Sposób stosowania
Mieszankę stosuje się w postaci naparu 2 razy dziennie po jedzeniu. Przeciwwskazaniem do stosowania są stany zapalne pęcherzyka żółciowego i niedrożność dróg żółciowych oraz schorzenia, w których nie należy podawać antranoidowych środków przeczyszczających (stan zapalny wyrostka, niedrożność przewodu pokarmowego, bóle brzucha o nieustalonej etiologii) (1).
W przypadku kamicy pęcherzyka żółciowego możliwość stosowania należy skonsultować z lekarzem. Przy długim stosowaniu może wystąpić (w przypadku występowania luźnych stolców) niedobór elektrolitów – potasu i magnezu (1).
W okresie ciąży i karmienia składniki olejku przechodzą do mleka matki. Mieszanki – ze względu na obecność składników olejku, glikozydów antranoidowych i alkaloidów – nie należy więc stosować w tym okresie (1).
SPECIES METABOLICAE
– zioła metaboliczne. Skład: kłącze perzu, ziele bratka polnego, korzeń podróżnika, liść pokrzywy, owocnia fasoli, korzeń rzewienia. Mieszanka zawiera dwie grupy surowców:
– o działaniu płuczącym układ moczowy, co pozwala wraz z moczem usunąć metabolity powstałe przy detoksykacji związków (kłącze perzu, ziele fiołka trójbarwnego, liść pokrzywy, owocnia fasoli) (1);
– o działaniu ułatwiającym wypróżnienie (korzeń rzewienia, kłącze perzu) (1, 6).
Zawarte w kłączu perzu polifruktany hamują resorpcję wody z jelita grubego na drodze osmozy. Analogiczny efekt wywołają antranoidy obecne w korzeniu rzewienia. Zawartość antranoidów jest znacznie poniżej dawki przeczyszczającej, będzie więc wpływała jedynie na uplastycznienie mas kałowych.
Ziele fiołka trójbarwnego (bratki polne) zawiera liczne flawonoidy, pochodne kwercetyny, oraz salicylan metylu. Tradycyjnie stosowane są w niektórych schorzeniach skóry (trądzik młodzieńczy, egzemy). Działanie moczopędne i ułatwiające regularne wypróżnienie będzie miało istotne znaczenie w leczeniu tego typu dolegliwości (6).
Liść pokrzywy, bogaty w mikroelementy (magnez, wapń, krzem), będzie łagodził niedobory tych pierwiastków, wynikające z działania moczopędnego (5, 8, 9). Zawarte w ziołach metabolicznych składniki wpływają także na utrzymanie właściwego poziomu cukru w surowicy (owocnia fasoli, liść pokrzywy).
Laktony seskwiterpenowe, obecne w korzeniu podróżnika, będą zwiększały wydzielanie żółci, wpływając na poprawę trawienia (6).
Sposób stosowania
Stosowane są napary bądź odwary, przyjmowane 3 razy dziennie, między posiłkami. Przeciwwskazaniem do stosowania są obrzęki spowodowane upośledzeniem czynności nerek, nadwrażliwość na rośliny z rodziny Asteraceae (korzeń podróżnika – cykoria). Schorzenia, w których nie powinno się stosować leków przeczyszczających, zawierających związki antranoidowe (niedrożność jelit, zapalenie wyrostka robaczkowego, bóle brzucha o nieustalonej etiologii, okres ciąży) (1). Nazwa mieszanki odpowiada kierunkowi jej działania, gdyż związki zawarte w przygotowanym naparze czy odwarze będą wpływały na normalizację ważnych procesów metabolicznych, zachodzących w organizmie.
antracen (gr. ánthraks = węgiel) – węglowodór pierścieniowy otrzymywany ze smoły węglowej, wykorzystywany jako surowiec do syntezy barwników. antranoidy – pochodne antracenu o różnym stopniu utlenienia; znajdują się w bakteriach, grzybach, przede wszystkim jednak w roślinach wyższych, m.in. w korzeniach rzewienia, marzanny, szczawiu, w liściach senesu, aloesu, w korze kruszyny, kwiecie dziurawca i innych.
Piśmiennictwo
[red.] Borkowski B. Rośliny lecznicze w fitoterapii. Wyd. IRPZ 1994; De Witte P., Lemli L. Hepatogastroenterology, 1990, 37, 601-605; De Witte P. Pharmacology suppl. 1., 1988, 98-103; Farmakopea Polska V, Suplement I, 1995; Hänsel R., Sticher O., Steinegger E. Pharmakognosie - Phytotherapie. Springer Verlag 2000; Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1998; Racz-Kotilla E. Planta Medica, 1974, 26, 212-217; Wagner H., Wiesnauer M. Phytotherapie. Gustav Fischer Verlag 1995; Wichtl M. Teedrogen, Wissenschaftliche Verlagsgeselschaft, Stuttgart 1989.
