Rośliny leczniczeMącznica lekarska - piękna i pożyteczna

Mącznica lekarska – piękna i pożyteczna

Ta wielkiej urody roślina o ciemnozielonych, błyszczących liściach i czerwonych owocach znana była na terenach północnej Europy już w wiekach średnich. Po raz pierwszy opisano ją w staroceltyckiej księdze leczniczej Meddygon of Nydda wydanej w XII wieku. Była przez długi czas stosowana w medycynie ludowej krajów nordyckich, w wieku XVI stała się lekiem używanym w całej Europie w leczeniu wielu dolegliwości: puchliny wodnej, kamicy, rzeżączki oraz cukrzycy. Obecnie jest zalecana tylko w leczeniu chorób układu moczowego jako lek antyseptyczny i ściągający. Carolus Clusius opisał jej właściwości w księdze „Historia Rariorum Plantarum” wydanej w Antwerpii w roku 1601, Linneusz w roku 1749 pisał o tym gatunku w „Materia Medica”. Do farmakopei europejskiej trafiła w XIX wieku. W Nowym Świecie używana była przez Indian północno – amerykańskich w leczeniu dolegliwości układu moczowego. W Polsce już w wieku XVII stosowano mącznicę jako roślinę leczniczą i garbarską.
Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi) o synonimowe nazwie „liść niedźwiedziego grona” to mała krzewinka z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae). Występuje w chłodnych i umiarkowanych strefach Europy, Azji i Ameryki Pn., a także w górskich rejonach Włoch, Hiszpanii i Francji, głównie w suchych borach sosnowych, gdzie tworzy zwarte kobierce, rośnie także na torfowiskach. W Polsce spotykana jedynie w północnej części niżu, rzadko w rejonach południowych i w górach. Zasoby naturalne tego gatunku stale się zmniejszają na skutek intensywnego zbioru, dlatego jest objęty częściową ochroną. Podejmowane są próby półupraw na stanowiskach naturalnych.
Ma płożącą się łodygę o długości do 1 m, liście zimozielone, krótkoogonkowe, skórzaste, łopatkowate lub odwrotnie jajowate, długości do 3 cm, szerokości do 1 cm, całobrzegie. Kwiaty zrosłopłatkowe, drobne, beczułkowate, białe lub bladoróżowe, w skąpych gronach. Kwitnie V-VI. Owocem jest czerwona, mączysta jagoda.
W lecznictwie stosowany jest liść mącznicy Uvae ursi folium (Folium Uvae ursi) zebrany jesienią i wysuszony w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach w temperaturze do 40° – 50°C.

Chemizm

Surowiec zawiera bogaty zespół związków czynnych, którego głównymi składnikami są glukozydy fenolowe pochodne hydrochinonu: arbutyna (5-16%), metyloarbutyna, galoiloarbutyna, piceozyd oraz wolny hydrochinon (około 0,3%) i metylohydrochinon.
W zespole występują też:
Polifenole: garbniki hydrolizujące pochodne kwasu galusowego (około 20 %) -galotaniny, elagotanina i katechina, pochodne antocyjanidyny – cyjanidyna i delfindyna.
Flawonoidy: glikozydy kwercetyny, kemferolu i mirycetyny – hiperozyd (0,8-1,5%) galoilogalaktozyd kwercetyny, kwercytryna, izokwercytryna, mirycetryna, galaktozyd mirycetyny, arabinozydy kemferolu i kwercetyny.
Triterpeny: pochodne ɑ-amyryny kwas ursolowy i uwaol.
Kwasy fenolowe: głównie galusowy, p-kumarowy i syryngowy oraz salicylowy, ferulowy, kawowy i litospermowy.
Glukozyd irydoidowy: monotropeina (0,025%).

Działanie lecznicze

Liście mącznicy działają przeciwbakteryjnie i tradycyjnie są stosowane w leczeniu infekcji dolnych odcinków układu moczowego (warunkują to głównie arbutyna i hydrochinon). Po podaniu doustnym surowca bądź wyciągów z liści, glukozydy fenolowe hydrolizują w jelitach pod wpływem β-glukozydazy do aglikonów, które wiążą się z kwasem glukoronowym i siarkowym, a w alkalicznym środowisku moczu ulegają ponownie hydrolizie do aglikonów działających przeciwbakteryjnie.

Przeciw patogenom

Aktywność przeciwbakteryjną preparatów z liści mącznicy lekarskiej wykazano w wielu badaniach in vitro wykonywanych już od połowy XX wieku. Stosowano wyciągi wodne, etanolowe, metanolowe oraz przygotowywane przy użyciu octanu etylu. Badano także aktywność izolowanej arbutyny. Wyniki większości prac wykazały silne działanie stosowanych preparatów, hamujące wzrost kolonii wielu gatunków bakterii (Staphyllococcus aureus, Bacillus subtilis, E. coli, Shigella sonnei, Acinetobacter baumanni, Helicobacter pylori, Chomobacterium violaceum).
W pracy wykonanej w roku 2013 stosowano wyciągi wodny, etanolowy i octanu etylu przygotowane z 10 g surowca ekstrahowanego 600 ml rozpuszczalnika. Wyciągi odparowywano, a suchą pozostałość stosowano w badaniach. Okazało się, że wyciąg wodny najsilniej działa przeciw E.coli. Hamowanie wzrostu Enterococcus faecalis przez wszystkie stosowane wyciągi było podobne.
Wykazano silne działanie przeciwbakteryjne arbutyny, stosowanej w stężeniach od 0,4-0,8 % w stosunku do Streptococcus faecalis, Klebsiella, Enterobacter generaProteus vulgaris, słabsze w przypadku E. coli.
Wyniki wielu badań wskazują, że wyciągi z liści mącznicy i arbutyna skutecznie hamują rozwój gatunków bakterii powodujących infekcje układu moczowego (E. coli, Shigella ssp., Streptococcus faecalis, Klebsiella spp., Enterobacter spp.. Potwierdza to celowość tradycyjnego stosowania tego surowca w leczeniu.

Biodostępność i metabolizm arbutyny

Arbutyna głównie odpowiada za lecznicze działanie surowca, ponieważ uwalniany z tego glikozydu hydrochinon i jego metabolity działają przeciw patogenom. W badaniach klinicznych z udziałem zdrowych ochotników porównywano biodostępność i metabolizm tego glukozydu, zależnie od formy podawanego preparatu. Okazało się, że w przypadku tabletek z suchym wyciągiem wydalane jest wraz z moczem 64,8% przyjętej arbutyny, przy stosowania wyciągu wodnego 66,7%. Szybkość wchłaniania i stężenie hydrochinonu i jego pochodnych glukuronidu i siarczanu w moczu okazała się nieco większa przy stosowaniu wyciągu wodnego. Nie były to jednak różnice istotne statystycznie. Wskazuje to na nieco większą biodostępność związków czynnych mącznicy z wyciągu wodnego.

Mącznica i antybiotyki

W roku 2014 opublikowano ciekawe wyniki badań in vitro zmniejszania wrażliwości bakterii E.coli na działanie antybiotyków przez wyciąg z liści mącznicy. Okazało się, że ekstrakt z surowca bogaty w polifenole, o silnych właściwościach antyoksydacyjnych chronił bakterie przed toksycznym wpływem antybiotyków, wydłużając czas między formowaniem kolonii i rozpoczęciem ich lizy. Efekt działania ochronnego zależał od rodzaju stosownych antybiotyków. W przypadku ciprofloksacyny i ampicyliny był dość słaby, w przypadku kanamycyny bardzo wyraźny.
Wiadomo, że związki czynne liści mącznicy działają przeciwbakteryjnie i są tradycyjnie stosowane w leczeniu infekcji układu moczowego, ale bardzo często, szczególnie jeśli objawy są mocniej nasilone, stosuje się antybiotyki. Może to powodować objawy uboczne i prowadzić do powstawania szczepów opornych na działania leków. Wykonano szereg badań klinicznych dotyczących możliwości zmniejszenia używania antybiotyków przez alternatywne podawanie preparatów z liści mącznicy lub ibuprofenu.
W pracy Trill i wsp.(2017) z udziałem 328 dorosłych kobiet z ostrą, ale niepowikłaną infekcją układu moczowego, podzielonych na grupy, porównywano efekty podawania wyciągu z liści mącznicy, ibuprofenu i placebo. Oceniano wpływ stosowanego leczenia na nasilenie objawów, czas ich trwania i konieczność stosowania antybiotyków. Wyniki, wg. autorów pracy, pozwalają na zmniejszenie używania antybiotyków w leczeniu ostrych infekcji układu moczowego.
W badaniach z roku 2018, w grupie kobiet (18-75 lat) z objawami infekcji: bólami brzucha, częstomoczem, nagłością mikcji i bólem w jej trakcie, porównywano skuteczność terapeutyczną arbutyny i fosfomycyny. Stwierdzono, że stosowanie arbutyny jest bezpieczne i pozwala na zmniejszenie używania antybiotyku bez istotnego zwiększenia nasilenia objawów i komplikacji. W kolejnej pracy, w której stosowano wyciąg z liści mącznicy, ibuprofen lub placebo także stwierdzono możliwość zmniejszenia używania antybiotyków przez stosowanie leczenia alternatywnego.

W dermatologii i kosmetologii

Zabarwienie skóry powstaje dzięki melaninom produkowanym przez melanocyty – komórki dendrytyczne zlokalizowane w warstwie podstawnej naskórka. Melaniny barwią skórę, włosy i tęczówkę oka. Powstają z tyrozyny, która pod wpływem tyrozynazy i koenzymu zawierającego jony miedzi przechodzi w DOPA, a następnie w dopachinon, który przekształca się w eumelaninę o barwie brązowej i feomelaninę o barwie czerwonej.
W badaniach in vitro stwierdzono, że wyciąg metanolowy z liści mącznicy lekarskiej i izolowana z niego arbutyna zmniejszają aktywność tyrozynazy, co powoduje hamowanie powstawania melanin. To działanie warunkuje hydrochinon stosowany w dermatologii do usuwania nabytych przebarwień melaninowych. Należy jednak pamiętać, że leczenia preparatami tego typu przez dłuższy czas, może prowadzić do zniszczenia melanocytów. Hydrochinon w dermatologii jest stosowany jako składnik tzw. trójki odbarwiającej Kligmana.
Wpływ hydrochinonu na syntezę melanin może nie tylko poprawiać wygląd, ale i szkodzić. Znany jest przypadek ciężkiego uszkodzenia obu oczu u 56 letniej kobiety, przyjmującej przez 3 lata preparaty z liści mącznicy. W trzecim roku stosowania stwierdzono pogorszenie ostrości widzenia, a badania wykazały zmiany w plamce żółtej obu oczu, poważnie upośledzających widzenie.

Mącznica a inne leki

W latach 90. ubiegłego wieku w Japonii przeprowadzono badania skuteczności wyciągu z liści mącznicy w leczeniu zapalenia skóry wywołanego uczuleniem po zastosowaniu chlorku pikrylu oraz na efekty stosowania prednisolonu i deksametazonu łącznie z preparatem z Folim Uvae-ursi.
W badaniach na myszach stwierdzono, że metanolowy wyciąg (50%) z surowca podawany w dawce 100 mg/kg masy ciała w 24 godziny po działaniu alergenu wyraźnie łagodzi świąd. Stosowanie wyciągu z liści mącznicy łącznie z prednizolonem istotnie zwiększało skuteczność leku syntetycznego w łagodzeniu stanu zapalnego. Podobny efekt dawało podawanie arbutyny łącznie z prednizolonem. Wyciąg wodny z Uvae-ursi folium w tym samym modelu doświadczalnym nie działał przeciwzapalnie, natomiast stosowany łącznie z deksametazonem wyraźnie zwiększał skuteczność tego leku.
Działanie to może wynikać z wpływu związków czynnych mącznicy lekarskiej na izoenzymy cytochromu P450 stwierdzone w badaniach in vitro wykonanych w roku 2007. Okazało się, że wyciągi wodny i metanolowy z surowca silnie hamują aktywność izoenzymów 34A, 3A5, 3A7, 2C19 i 19 wpływających na metabolizm i transport P-glikoprotein. Wskazuje to na konieczną ostrożność w stosowaniu preparatów z liści mącznicy, które mogą wpływać na skuteczność i bezpieczeństwo innych stosowanych leków, mogą też zwiększać ich aktywność.

Diureza?

Niektórzy autorzy wskazują na działanie diuretyczne surowca, inni je kwestionują. Brak jest prac, które wyjaśniłyby to ostatecznie.
W roku 1960 w badaniach na psach stosowano suche wyciągi z liści mącznicy otrzymane przez ekstrakcję metanolem lub wodą. Oba wyciągi hamowały diurezę. Podobne wyniki uzyskano także wiele lat później, w roku 1985.
W pracy wykonanej w roku 1999 obserwowano znaczne zwiększenie wydalania moczu u szczurów, którym podawano dootrzewnowo wodny wyciąg z liści mącznicy. Nie stwierdzono istotnego obniżenia poziomu potasu i sodu. Także w roku 2015 stwierdzono większe wydalanie moczu u myszy, u których stosowano otrzymany przez ekstrakcję wodą suchy wyciąg z surowca w dawce 300 mg/kg masy ciała.

Co nowego?

Brak jest szeroko prowadzonych badań innych właściwości farmakologicznych mącznicy i możliwości wykorzystania ich w terapii. Ale te nieliczne, już wykonane, wskazują na celowość poszukiwań nowych zastosowań tego surowca w lecznictwie.
Często występującą dolegliwością układu moczowego jest kamica, powodująca bóle i stan zapalny. Jak dotąd, w jednym tylko badaniu (wykonanym w roku 2015) stwierdzono, że wodny wyciąg z mącznicy hamował krystalizację tlenku wapnia w moczu w 95,7%. Może to wskazywać na przydatność preparatów z surowca w zapobieganiu kamicy moczowej.
Duży udział polifenoli w zespole związków czynnych mącznicy wskazuje na działanie antyoksydacyjne. I rzeczywiście, Azman i wsp. wykazali w badaniach wykonanych w 2016 r. że wyciąg metanolowy z liści mącznicy silnie wymiata wolne rodniki, a suchy wyciąg, zastosowany w ilości 1g/kg opóźnia degradację lipidów. Wskazuje to na możliwość stosowania wyciągu z mącznicy jako naturalnego antyoksydantu w żywności.
W roku 2021 ukazała się praca Wanga i wsp., której wyniki świadczą o hamowaniu namnażania komórek mięsaka kostnego przez arbutynę, która obniżała ich żywotność w stopniu zależnym od dawki i czasu ekspozycji. Powodowało to zmniejszenie proliferacji, migracji i inwazyjności komórek nowotworowych.

Jednak ostrożnie

Stosowanie liści mącznicy wymaga zachowania środków ostrożności. Według niemieckiej Komisji E, surowiec podawany w leczeniu infekcji układu moczowego może powodować u osób z wrażliwym żołądkiem nudności i wymioty, a jego używanie nie jest wskazane dla kobiet w ciąży i karmiących. Nie należy używać liści mącznicy razem z preparatami zakwaszającymi mocz, a leczenie dolegliwości układu moczowego nie powinno trwać dłużej niż jeden tydzień. ESCOP (2003) zaleca podawanie pacjentom preparatów z mącznicy przez okres do 2 tygodni.

Znana przeszłość, interesująca przyszłość

Mącznica lekarska, znana od wieków, jest cennym lekiem wykorzystywanym w terapii układu moczowego oraz w dermatologii i kosmetologii. Nieliczne prace dotyczące jej innych właściwości farmakologicznych wskazują na możliwość szerszego stosowania, ale wymaga to jeszcze wielu badań.

Piśmiennictwo: Afshar K., Fleischmann n., Schmiemann G., Moore M., Gagyor I.: Reducing antibiotic use for uncomplicated urinary tract infection in general practice by treatment with uva-ursi (REGATTA) – a double-blind, randomized, controlled comparative effectiveness trial. Complement Altern. Med. 18(1):203 (2018); Aznam N.,M., Gallego M.,G., Segovia F., Shaarani S.,Almajano Pablos M.: Study of the properties of bearberry leaf extract as a natural antioxidant in model foods. Antioxidants, 1;(2):11. (2016); Beaux D., Fleurentin J., Mortier F.: Effect of extracts of Ortosiphon stamineus Benth, Hieracium pilosella L., Sambucus nigra L., and Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.in rats. Phytotherapy Res.,13(3):222-5,(1999); Bruneton J.; Pharmacognosy. Lavoisier. Paris, New Jork (1999); Chauhan B., Krantis A., Yu C., Scott I., Arnason T., Marles R.J., Foster B.C.: In vitro activity of uva-ursi against cytochrome P450 isoenzymes and P-glikoprotein. Can. J. Physiol. Pharmacol. 85911):1099-107, (2007); EMEA: Assesment report on Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng., folium. (2018); Kohlmünzer S.: Farmakognozja. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa (1998); Kubo M., Ito M., Nakaa H., Matsuda H..:Pharmacological studies on leaf of Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng. I. Combined effect of 50% methanolic extract from Arctostaphylos uva- ursi(L.) Spreng.( bearberry leaf) and prednisoloneon immuno-inflamation. Według Pub Med. Yakugaku Zasshi.,110(1):59-67 (1990); Martini M.C. : Kosmetologia i farmakologia skóry. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa (2007); Matsuda H., Nakamura S., Tanaka T., Kubo M.:Pharmcological studies on leaf of Arctostaphylos uva-ursi(L.) Spreng. IV. Effect of 50% methanolic extract from Arctostaphylos uva-urs i(L.)Spreng. (bearberry leaf) on melanin synthesis. Według Pub Med, Yakugaku Zasshi, 112(4):276-82. (1992); Matsuda H., Nakamura S., Tanaka T., Kubo M.: Pharmacological studies on leaf of Arctostaphylos uvs-ursi(L.) Spreng.V. Effect of water extract from Arctostaphylos uva-ursi(L.)Spreng.(beaberry leaf) on antiallergic and antiinflamatory activites of dexamethasone ointment. Według Pub Med. Yakugaku Zasshi.,11(9):673-7 (1992); Matławska I.: Farmakognozja. Akademia Medyczna w Poznaniu. Poznań (2005); Moore M., Trill J., Simpson C., Webley F., Radford M., Stanton L., Gibbons S., Lewith G., Little G., Graffiths G.. Uva-ursi extract and ibuprofen as alternative treatments for uncomplicated urinary tract infection in women (ATAFUTI): a factorial randomized trial. Clin.Microbiol.Infect., 25(8):973-980. (2019); Muszyński J.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa, (1957); Schindler G., Patzak U., Witting J.,Krähmer N., Glöcki I., Veit M.: Urinary excretion and metabolizm of arbutin after oral administration of Arctostaphylos uvae ursi extract asfilm-coated tablets and aqueous solution in healthy humans. J.Clinical Pharmacol. 42(8):920-7, (2002); Strzelecka H., Kowalski J.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa (2000); Trill J., Simpson C., Webley F., Radford M., Stanton L., Little P., Lewith G., Moore M.: Uva-ursi extract and ibuprofen as alternative tratments of adult female urinary tract infection (ATAFUTI): study protocol for a randomised controlled trial. Trials, 18;(1):421; Wang L., Del Priore L.: Bull’s-eye maculopathy secondary to herbal toxitycity from uva-ursi. Am. J. Ophtalmol. 137(6):1135-7, (2004); Wang Ch.- Q.,Wang X., Li B.-L., Zhang Y.-M., Wang L.: Arbutin supresses osteosarcoma progression via miR- 38-3p/MTHFD1L and inactivation of the AKT/mTOR pathway. FEBS Open Bio, 11(1):289-299, (2021).

Autor

  • dr n. farm. Jadwiga Nartowska

    Dr n. farm. Jadwiga Nartowska wieloletni adiunkt w Katedrze Farmakognozji i Molekularnych Podstaw Fitoterapii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Była członkini Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej