Babka lancetowata występuje wszędzie tam, gdzie pojawia się człowiek. Roślinę tę znali już starożytni Chińczycy i używali do hamowania krwawień oraz w leczeniu chorób zakaźnych. Starożytni Grecy i Rzymianie stosowali ją jako lek przeciwkaszlowy i w leczeniu ran. Galen zalecał babkę na ukąszenie węży. Pliniusz, w swoich dziełach, wymienił aż 24 choroby, w których leczeniu miała być skuteczna. Jako panaceum znana była w Persji i Arabii. Doceniał tę roślinę także polski przyrodnik ksiądz Jan Krzysztof Kluk, który nazywał ją babką zaostrzoną.
Nazwa łacińska Plantago lanceolata znana jest od czasów starożytnych, pojawia się już w dziełach Pliniusza. Plantago wywodzi się od słów łacińskich: planta – oznaczającego podeszwę i ago – prowadzę. Połączenie tych słów wynika z miejsca występowania babki lancetowatej, którą najczęściej można zobaczyć rosnącą wzdłuż dróg. Natomiast lanceolata wywodzi się od lancea – dzida, lanca ze względu na kształt liści.
Plantago lanceolata L. zwana babką wąskolistną lub lancetowatą, to bylina z rodziny babkowatych Plantaginaceae o bezlistnej łodydze kwiatostanowej, która osiąga do 40 cm wysokości. Liczne liście odziomkowe są lancetowate, całobrzegie, równolegle unerwione, stopniowo zwężające się w długi, rynienkowaty ogonek. Kwiaty drobne, brunatne, o długich białych pręcikach zebrane w szczytowy kwiatostan, o kształcie kulistym bądź jajowatym. Korona jasnobrunatna o płatkach zaostrzonych, jajowatych o długości 1-3 cm. Kwitnie od maja do września. Owoc to dwunasienna torebka; nasiona są brunatne, lśniące, kształtu czółenkowatego.
Babka lancetowata to gatunek rodzimy, wywodzący się ze strefy umiarkowanej, dziś rozpowszechniony na całym świecie. Zawędrowała wraz z osadnikami do Ameryki i, przez Indian, nazywana była śladem białego człowieka. Poza Europą i Ameryką Północną rośnie dziko w północnej i środkowej Azji. W Polsce występuje od Bałtyku do Tatr na łąkach, polanach, przydrożach. Jest częstym chwastem w uprawach koniczyny.
Surowcem leczniczym są liście zebrane w okresie kwitnienia, wysuszone w temperaturze pokojowej, w przewiewie.
W medycynie ludowej używana była jako środek łagodzący kaszel i słabo wykrztuśny, także u dzieci. Miejscowo w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. W niektórych krajach zastosowanie surowca było znacznie szersze. W Turcji świeże liście przykładano na owrzodzenia, w północnej Grecji napar z liści podawano w skurczach żołądka, a w Gwatemali zalecano w podrażnieniu oczu oraz do leczenia ran, stłuczeń i owrzodzeń.
Wiele z tych wskazań znalazło zastosowanie we współczesnym lecznictwie. Babka lancetowata jest zalecana w nieżytach błony śluzowej jamy ustnej i gardła, którym towarzyszy kaszel i trudności
w odkrztuszaniu, a także w nieżytach przewodu pokarmowego i zewnętrznie w zranieniach, oparzeniach i owrzodzeniach.
Ma także inne zastosowania; w krajach skandynawskich jest składnikiem popularnych sałatek wiosennych.
Działanie lecznicze surowca warunkuje bogaty zespół związków czynnych.
Chemizm
Glikozydy irydoidowe to ważne składniki zespołu (2-3%). Głównymi związkami są aukubina i katalpol oraz asperulozyd, globularyna i metyloester kwasu dezacetyloasperulozydowego.
Zawartość irydoidów jest zależna od stopnia dojrzałości liści, w młodych może ich być do 9%,
w starych mogą być tylko ich ślady. W młodych przeważa katalpol, w starszych głównym składnikiem jest aukubina.
W surowcu suszonym w temp. 40-50°C zawartość aukubiny jest obniżona, lepsze jest suszenie w temp. pokojowej, które zapewnia znacznie większą zawartość tego związku.
Fenyloetanoidy: akteozyd, izoakteozyd i plantamajozyd.
Śluzy: występują w ilości od 2% do 6,5%, są to głównie arabinogalaktany i glukomannany oraz ramnogalaktouroniany.
Flawonoidy: głównie apigenina i luteolina oraz ich pochodne 7-0-glukozyd i 7-0-glukuronid-3- glukozydoluteoliny, 6,8-di-C glukozyd apigeniny, 7-0-glukuronid luteoliny i 7-0-glukozyd luteoliny.
Garbniki: (około 6,5%).
Kwasy fenolowe: głównie hydroksybenzoesowy, protokatechowy, gentyzynowy, chlorogenowy i neochlorogenowy.
Występują także kumaryna eskuletyna, pochodna ksantofilu (loliolid) i małe ilości hemolizujących saponin oraz liczne składniki mineralne z istotnym udziałem potasu, cynku i kwasu krzemowego.
Znana od dawna skuteczność Plantaginis lanceolatae folium nie jest poparta wieloma badaniami. W pewnym stopniu znajduje uzasadnienie we właściwościach farmakologicznych stwierdzanych w wynikach nielicznych prac in vitro i in vivo wykonywanych od lat 80. ubiegłego wieku. Surowiec i izolowane z niego składniki działają przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, stymulują procesy odporności, przyśpieszają epitelizację, działają też spazmolitycznie i przeciwwirusowo.
Przeciwzapalnie
W pracy Marchesana i in. (1998) stwierdzono działanie przeciwzapalne wyciągów z liści babki lancetowatej porównywalne z działaniem hydrokortyzonu, fenylobutazonu i diklofenaku. W badaniach z użyciem mysich makrofagów wyciągi z surowca hamowały powstawanie tlenku azotu i działały antyoksydacyjnie, nie zmniejszając produkcji prostaglandyn. W innej pracy okazało się, że wyciąg wodno-alkoholowy z liści babki zmniejszał aktywność lipooksygenazy i COX-2 (enzymy ważne w przemianach kwasu arachidonowego prowadzących do syntezy prozapalnie działających eikozanoidów).
W badaniach in vivo (1981) suchy wyciąg z liści babki lancetowatej zmniejszał u myszy stan zapalny po zastosowaniu karageniny i prostaglandyny E1, w badaniach z udziałem szczurów wyciąg otrzymany przy użyciu 80% etanolu także zmniejszał, o 11%, obrzęk łapy spowodowany podaniem karageniny.
Istotny udział w działaniu przeciwzapalnym liści babki mają akteozyd i plantamajozyd, które w badaniach opublikowanych w roku 1990 hamowały aktywność 5-lipooksygenazy. W kolejnej pracy (1987) akteozyd w znacznym stopniu zmniejszał powstawanie leukotrienu B4 w leukocytach ludzkich.
Badania obejmowały także właściwości antyoksydacyjne liści babki lancetowatej, ponieważ wolne rodniki i wybuch tlenowy mają istotny udział w powstawaniu stanu zapalnego. Stwierdzono silne działanie antyoksydacyjne zarówno wyciągów z liści jak i izolowanych z surowca substancji: akteozydu, polisacharydów i flawonoidów.
Przeciw bakteriom i grzybom
Badania hamowania wzrostu patogenów przez wyciągi z liści babki lancetowatej oraz izolowanych z surowca substancji. prowadzone już od lat 50-tych ubiegłego wieku wykazały aktywność wobec wielu szczepów bakterii i grzybów: Staphyllococus aureus, Streptococcus β-hemoliticus, Proteus vulgaris, Salmonella, Shigella, pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumonie i Bacillus subtilis. W roku 2002 w badaniach Orhana stwierdzono także aktywność przeciw E. coli, Proteus mirabilis, Enterococcus faecalis, Pseudomonas aeruginosa, Streptococcus pneumoniae, Candida albicans, Candida kruzei, Candida parapsilosis. Wydaje się, że głównie za to działanie odpowiada aukubigenina powstająca w wyniku rozpadu aukubiny pod wpływem glukozydazy.
Izolowane z surowca substancje wykazywały różną aktywność: akteozyd działał słabo na E. coli, aukubina silnie hamowała wzrost Streptococcua aureus i Micrococcus flavus, natomiast izolowane z surowca saponiny wyraźnie zmniejszały wzrost Micrococcus flavus.
Przeciw próchnicy
Aktywność Plantaginis lanceolatae folium przeciw patogenom może pomóc w zachowaniu zdrowych zębów. W badaniach klinicznych pacjenci podzieleni na dwie grupy stosowali do płukania ust napar z liści babki lub placebo. Po 4 i 7 dniach terapii badano kolonizację śliny pacjentów przez Streptococci i Lactobacilli, okazało się, że napar z liści babki znacząco zmniejszył stężenie streptokoków w stosunku do placebo. Wyniki wskazują, że wyciąg wodny z liści babki może być stosowany do płukania ust, jako środek pomocniczy w zapobieganiu rozwojowi próchnicy.
Spazmolitycznie
W roku 1997 w badaniach in vitro stwierdzono rozkurczające właściwości wyciągu etanolowego z liści babki lancetowatej. Wyciąg hamował skurcze jelita cienkiego świnki morskiej wywołane podaniem acetylocholiny, histaminy, potasu lub baru. Podobne wyniki uzyskano w pracy wykonanej w roku 2007 w identycznym modelu doświadczalnym, efekty stosowania liści babki były porównywalne z siłą działania atropiny i papaweryny. Działanie rozkurczające wykazano także dla izolowanych z surowca aukubiny i katalpolu oraz akteozydu, luteoliny i plantamajozydu.
Przeciw wirusom
W roku 2006 ogłoszono obiecującą informację o pozytywnym wpływie naparu z liści babki lancetowatej u jednego z pacjentów chorujących na AIDS. Ta jedna obserwacja to tylko sygnał o możliwości wykorzystania tego surowca w leczeniu infekcji wirusami HIV. Hamowanie replikacji wirusów przez związki występujące w liściach babki lancetowatej znane było już wcześniej. Akteozyd zmniejszał namnażanie wirusów Aujeszky’ego i RS, aukubina hamowała replikację wirusów zapalenia wątroby typu B, podobnie jak katalpol. Te obserwacje wskazują na celowość dalszych badań aktywności przeciwwirusowej surowca, tym bardziej, że mało jest leków o takim działaniu.
Wpływ na procesy odporności
W badaniach in vitro i in vivo stwierdzono wpływ wyciągu wodnego z Plantaginis lanceolatae folium na procesy odporności, który znacząco zwiększał powstawanie przeciwciał i uwalnianie czynnika angiogenezy u ludzi i myszy oraz stymulował powstawanie interferonu u myszy. Właściwości immunostymulujące mają także izolowane składniki zespołu związków babki lancetowatej. Polisacharydy zwiększały fagocytozę o ponad 20%, aukubina, kwas chlorogenowy, katalpol i akteozyd także stymulowały procesy odporności.
Badania kliniczne
Wykonano tylko dwie prace kliniczne w latach 1997 i 1998 oceniające skuteczność liści babki lancetowatej w leczeniu infekcji układu oddechowego. W pierwszym, otwartym, post-marketingowym badaniu brało udział 593 pacjentów: z ostrą infekcją układu oddechowego (32% pacjentów), bronchitem (28% pacjentów) i dokuczliwym kaszlem towarzyszącym infekcji układu oddechowego (18% pacjentów). Uczestnikom badania podawano wyciąg z surowca w postaci syropu, w dawce odpowiadającej około 6 g liści babki lancetowatej dziennie. Po 3-14 dniach leczenia nasilenie kaszlu i jego częstotliwość zmniejszyły się o 67% i 69%, duszność o 69% a bóle w klatce piersiowej o 80%. Lekarze określili stan pacjentów jako dobry u 62% uczestników, jako znakomity u 25,9%, jako średni u 7,8%, a u 2% poprawę oceniono jako minimalną.
Podobne efekty stwierdzono w grupie 91 pacjentów w wieku poniżej 18 lat, którym podawano syrop w ilości odpowiadającej 4,5 g liści babki lancetowatej przez 8 dni. Poprawę stanu odczuło 58,3 % pacjentów, w ocenie lekarzy znakomite efekty leczenia obserwowano u 22% pacjentów, dobre u 63,7%, średnie u 9,9% i dość słabe u 1,1% pacjentów.
Obie prace świadczą o korzystnym wpływie liści babki lancetowatej w łagodzeniu objawów infekcji układu oddechowego, nie pozwalają jednak na pełną ocenę skuteczności i bezpieczeństwa stosowania surowca, ze względu na niski poziom wykonania i małą liczbę badań.
Wszystkie, stwierdzone właściwości farmakologiczne są istotne w leczeniu infekcji układu oddechowego i stanów zapalnych śluzówki nosa i gardła, co potwierdza celowość stosowania liści babki lancetowatej w lecznictwie. Większość badań wykonano dość dawno i brak jest odpowiedniej liczby prac klinicznych, ale dobrze udokumentowane używanie tego surowca, od ponad 30 lat w lecznictwie europejskim, uzasadnia jego pozycję jako leku tradycyjnego.
Nowe możliwości?
Znaczenie liści babki lancetowatej w terapii znane jest od lat. Powszechne zainteresowanie lekami ziołowymi i rozwój badań otwierają nowe kierunki poszukiwań.
Dotyczą one także tego surowca.
W chorobach jelit
W roku 2007 ogłoszono wyniki pracy in vivo wskazujące na możliwość wykorzystania akteozydu izolowanego z Plantaginis lanceolatae folium w leczeniu zapalenia okrężnicy. Jednym z powodów rozwoju stanu zapalnego w jelitach jest gwałtowne uwalnianie wolnych rodników tlenowych.
Akteozyd, o silnych właściwościach antyoksydacyjnych, podawany dootrzewnowo myszom ze sztucznie wywołanym zapaleniem okrężnicy hamował powstawanie uszkodzeń śluzówki jelit stwierdzane w badaniach histologicznych i zmniejszał wydzielanie gamma interferonu. Działanie akteozydu może wspomagać leczenie zapalenia okrężnicy, oczywiście jeśli dalsze prace potwierdzą w pełni te właściwości.
Choroby jelit, którym towarzyszy stan zapalny, są coraz częściej diagnozowane we współczesnych społeczeństwach. Choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit oraz nadwrażliwość jelita grubego o niewyjaśnionej etiologii stanowią poważny problem, dotykający wielu ludzi i ograniczający ich możliwości funkcjonowania. Są leczone podawaniem kortykosteroidów, środków obniżających odpowiedź immunologiczną, antybiotyków. Leczenie to jest kosztowne i obarczone licznymi efektami ubocznym. Stąd poszukiwania nowych, bezpiecznych i tańszych leków.
Obszerny przegląd (2016) badań in vivo oceniający możliwości stosowania ziół i izolowanych z roślin substancji w leczeniu chorób jelit przebiegających ze stanem zapalnym, wymienia wiele substancji roślinnych, które dzięki różnym mechanizmom (działanie antyoksydacyjne, wpływ na procesy odporności, hamowanie aktywności leuktrienu B4 i NF-κB, zmniejszanie poziomu interferonu gamma oraz aktywność antypłytkową) mogą działać leczniczo. Ocena aktywności badanych substancji wskazuje na celowość dalszych poszukiwań i być może wykorzystania ich w leczeniu. Przegląd ten podaje jako jedną z możliwości stosowanie liści babki lancetowatej i izolowanego z surowca akteozydu.
COVID 19
Kolejnym wskazaniem do szerokiego stosowania leków roślinnych może stać się leczenie komplikacji u pacjentów po infekcji COVID 19. Obszerny przegląd opracowany przez grupę polskich badaczy wymienia wiele surowców, których właściwości farmakologiczne (szczególnie działanie przeciwzapalne) mogą łagodzić problemy neurologiczne (lęki, depresje, syndrom depresyjno-lękowy i odwracalną demencję) oraz zaburzenia funkcji układu sercowo–naczyniowego i układu oddechowego. Wśród tych surowców wymienione są liście babki lancetowatej, będące źródłem aukubiny i akteozydu, prawdopodobnie głównie odpowiedzialnych za korzystny wpływ w komplikacjach po COVID 19.
Aukubina hamuje powstawanie TNFɑ i IL-6 biorących udział w rozwoju stanu zapalnego, akteozyd – aktywność 5-lipooksygenazy, zmniejszając syntezę kwasu hydroksyeikozatetraenowego i leukotrienu B4 działających prozapalnie.
Do wyjaśnienia.
Łagodzący wpływ liści babki lancetowatej w stanach zapalnych układu oddechowego, błon śluzowych nosa i gardła oraz uporczywym kaszlu, jest znany i stanowi o znaczeniu tego surowca w terapii.
Być może w niedługim czasie babka lancetowata zyska zupełnie nowe znaczenie, ze względu na przydatność w leczeniu dotykających w ostatnim czasie naszą populację nowych i trudnych do zwalczania problemów zdrowotnych. Choroby jelit przebiegające ze stanem zapalnym oraz problemy neurologiczne i zaburzenia funkcji układu oddechowego i krążenia po infekcji COVID 19 stanowią obecnie poważne wyzwanie dla lecznictwa. Być może staną się łatwiejsze do pokonania jeśli potwierdzi się skuteczność liści babki lancetowatej. Wymaga to oczywiście wielu badań, ale jeśli ich wyniki okażą się pozytywne, babka lancetowata jeszcze wierniej będzie towarzyszyła ludziom.
Piśmiennictwo: Broda B., Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych.. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, (1996). Bruneton J.: Pharmacognosy Phytochemistry Medicinal Plants. Lavoisier, Paris (1999). European Medicines Agency: Assesment report on Plantago lanceolata L. folium. (2011). ESCOP Monographs.European Scientific Cooperative on Phytotherapy. Thieme, United Kingdom,(1999). Ferrazano G.F., Cantile T., Robero L., Ingenito A., Catania M.R., Zarrelli A., Pollio A.: Determination of the in vitro and in vivo atimicrobial activity on salivary Streptococci and Lactobacilli and chemical characterization of the phenolic content of Plantago lanceolata infusion. Biomed. Res. Int.doi. 2015/286817. (2015). Hausman M., Obermeier F., Paper D.H., Balan K., Herfarth H., Rogler G.: In vivo treatment with the herbal phenylethanoid acteozyd ameliorates intestinal inflamation in dextran sulphate sodium- induced colitis. Clin. Exp.. Immunol. 148(2);373-81, (2007). Jambor J.: Rośliny lecznicze. Wydawnictwo Farmapress, Warszawa 2006. Kraft K. : Efficacy of a Plantago lanceolata fluid extract (PLFE0 in acute respiratory diseases (ARD). In : Abstracts of 2nd International Congres on Phytomedicine. Munich, 11-14 September 1996. Published as: Phytomedicine (1996; Suppl.1) :150Abstract SL-121). Kraft K.: Therpeutisches Profil eines Spitzwegerichkraut-Fluidextraktes bei acuten repiratorischen Ercrankungen im Kindes-und Erwachsenenalter. In LD.,Rietbrock N. editors . Phytopharmaca III. Forschung und klinische Anwedung. Darmstad: Steinkopff,;1999-209 (1997). Kraft K. : Spitzwegerisch-Fluidextractals Antitussivum. Anwendung bei unspezifischen respiratorischen Erk im Kindes -und Jugendalter . Z. Phytothera. ;19-219, (1998). Matławska I.: Farmakognozja. Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego w. Poznań (2005). Nawrot J., Budzianowski J., Nowak G., Schroeder G., , Kurczewska J.: Medicinal Herbs in Relief of Nerological, Cardiovascular, and Respiratory Symptoms after COVID-19 Infection a Literaturę Review. Cells. 11(12):1897, (2022). Strzelecka H., Kowalski J.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa (2000) Triantafilidis J., Triantafyllidi A., Vagianos C., Papalois A.;Favorable results from the use of herbal and plant products in inflamatory bowel disease: evidence from experimental animal studies. Annals of Gastroentology,29;268—281, (2016). Wegener T., Kraft K.: Plantain (Plantago lanceolata L.): Antiinflamatory action in upper respiratory tract infections. Wien Med. Wochenschr. 149(8-10);211-6, (1999).