Już w Babilonie i w Mezopotamii uważano berberys za lek. Egipcjanie próbowali nim leczyć dżumę. Medycy ajurwedyjscy stosowali go w terapii czerwonki, czego celowość potwierdza medycyna naszych czasów. W średniowieczu odkryto kojące działanie berberysu w przypadkach żółtaczki i malarii. Jego zalety doceniała św. Hildegarda. W XVII w. stosowano go w Anglii jako środek przeciw schorzeniom wątroby. Rosyjska medycyna ludowa stosowała berberys w leczeniu nadciśnienia tętniczego, w nadmiernych krwawieniach menstruacyjnych i w stanach zapalnych. Gdy został zabrany przez osadników do Ameryki Płn., Indianie rozpoznali w nim znane sobie zioło, nazywane grono Oregonu. Stosowali je w leczeniu wielu dolegliwości.
W Polsce
medycyna ludowa używała owoców berberysu jako środka przeciwszkorbutowego. Dawniej berberys występował w stanie naturalnym na obszarze całej Polski. Rósł na zboczach, miedzach, w zaroślach i na brzegach lasów. Dzięki swemu niepowtarzalnemu smakowi, wykorzystywany był do kompotów, nalewek i konfitur. Nadawał się do długiego przechowywania. Obecnie występuje u nas rzadko. Mimo pożytków i walorów dekoracyjnych, nie cieszy się sympatią rolników. Na terenach przyległych do pól bywa tępiony, gdyż na jego liściach występuje wiosenne pokolenie rdzy zbożowej, przenoszonej na zboża.
Berberys pospolity Berberis vulgaris L.
pochodzi z Europy, naturalizowany w Azji, znany również w Nowej Anglii, w górach Pensylwanii i w Wirginii. Łacińska nazwa rośliny to Berberis aquifolium lub Mahonia aquifolium.
Jest gatunkiem ciernistego krzewu z rodziny berberysowatych Berberidaceae Juss. Osiąga wysokość 1,5-2,5 m. Rośnie w zaroślach i na obrzeżach lasów Europy. Spotykany w parkach jako krzew ozdobny. Kwiaty są pachnące, żółte, z 3 płatkami korony wykształconymi jak działki kielicha, z 6 miodnikami, wyglądającymi jak płatki korony. Kwitną w maju i w czerwcu. Jesienią na gałązkach pojawiają się twarde, jajowate owoce, zebrane w zwisające grona do 5 cm. Są wielonasienną, lśniącą jagodą. Czerwone owoce widoczne są z daleka, zawierają dużo witaminy C. Są jadalne. Mimo że zawierają sporo cukru, mają cierpki i kwaśny smak. Ta właściwość ginie po pierwszych przymrozkach. Zbiór owoców przypada na sierpień lub wrzesień. Gdy dojrzeją, nabiorą jaskrawoczerwonej barwy.
Jagoda zdrowia
Berberys pospolity zawiera aktywne składniki o sile dorównującej antybiotykom. Owoce są naturalnym źródłem łatwo przyswajalnych witamin i karotenoidów stanowiących prowitaminę A. Jagody zawierają kwas jabłkowy (6,5%), kwas cytrynowy (5-6%), cukry (około 7%), flawonoidy, barwniki (antocyjany, ksantofile), sole mineralne, gorycze, garbniki, pektyny, alkaloidy, kwas winowy, kwasy organiczne, sole mineralne.
Ze względu na dużą zawartość witaminy C (80 mg w 100 g), berberys nazywany jest polską cytryną, cytryną Północy, kwaśnicą.
W Polsce używa się owoców berberysu ze względu na kwasy organiczne, m.in. kwas askorbinowy. Owoce są surowcem witaminizującym, dietetycznym i przeciwgorączkowym. Regulują procesy przemiany materii, podnoszą odporność organizmu, przede wszystkim przy zakażeniach bakteryjnych, stanach zapalnych błon śluzowych, nieznacznie zwiększają krzepliwość krwi i działają łagodnie żółciopędnie i moczopędnie. Pomagają przy chorobach skórnych, chorobie reumatycznej, kaszlu, w zatruciach i gorączce. Jagodami berberysu od wieków leczy się szkorbut, biegunki bakteryjne i wywołane zakażeniem pierwotniakami, kamicę nerkową, bolesne miesiączki i skurcze przewodu pokarmowego. By podnieść odporność organizmu, suszone owoce berberysu dodaje się do herbaty. Takie odwary stosuje się w przeziębieniach i w osłabieniu, w stanach zapalnych błon śluzowych i dla zwiększenia szczelności naczyń włosowatych. Sole berberyny są używane w postaci kropli do oczu, w leczeniu zapalenia powiek i spojówek (25 mg chlorku berberyny na 100 ml roztworu). Owoców nie można spożywać w nadmiarze, gdyż alkaloid berberyna odkłada się w organizmie.
Kora i korzeń
od starożytności wykorzystywane były w medycynie ludowej wielu narodowości: w leczeniu wątroby, dla wzmocnienia organizmu, by zwalczyć kamienie nerkowe, dnę moczanową, żółtaczkę.
W kuchni
Owoce zbiera się, nim całkiem dojrzeją, gdyż dojrzałe są miękkie i łatwo się gniotą. Suszy się je w temperaturze do 40°C. Są uciążliwe w drylowaniu, ale bardzo dobre na przetwory: napoje witaminowe, soki, konfitury, dżemy, kompoty, galaretki, marmoladę, marynaty, wina, wódki i likiery. Berberys nadaje się też do wyrobu win, wódek i likierów. Suszonymi, zmielonymi owocami można przyprawić sosy, ryby i mięso. Na Kaukazie z berberysu, wody, soli i pieprzu przygotowuje się ostrą przyprawę do potraw mięsnych. W przemyśle cukierniczym wykorzystuje się berberys zamiast cytryny. Czesi wyrabiają wino berberysowe, które podobno jest skuteczne przy bólach głowy i zaparciach. Szlachta polska przygotowywała z berberysu nalewkę, którą pito dla zdrowia i przyjemności.
KONFITURA Z OWOCÓW BERBERYSU. 1 kg owoców, 1 szklanka wody, 0,8 szklanki cukru. Owoce odszypułkować, opłukać, zalać gorącym syropem z wody i cukru. Odstawić na parę godzin, potem zlać syrop, zagotować, by odparował i zalać owoce. Czynność powtórzyć kilka razy, aż owoce staną się szkliste. Gorące konfitury przelać do wygotowanych słoików i zamknąć.
Na odchudzanie
Odwar z owoców poprawia przemianę materii, pobudza wydzielanie soków trawiennych, działa moczopędnie i lekko przeczyszczająco. Można go stosować w kuracji odchudzającej.
ODWAR Z OWOCÓW BERBERYSU. Włożyć rozdrobnione owoce do garnuszka, zalać szklanką wrzątku i postawić na gazie, doprowadzając do wrzenia. Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem, przez 3’. Potem wystudzić. Tak przygotowany odwar pić 2-3 razy dziennie po 1/4 szklanki.
Standaryzacja
Produkty z berberysu, nie posiadające szczegółowego opisu na opakowaniu na temat standaryzacji oraz ilości alkaloidu berberysu, należy traktować z rezerwą, mogą nie zawierać biologicznie czynnych składników leczniczych, tylko sam proszek berberysu.
Dla urody
Dla urody Dzięki właściwościom bakteriobójczym, berberys jest polecany osobom z cerą trądzikową. Ze względu na dużą zawartość witaminy C, flawonów i flawonoidów w owocach, jest cennym składnikiem preparatów likwidujących przebarwienia skóry. Wykorzystywany do produkcji preparatów do opalania się, jako naturalny bloker promieni UVA i UVB.
Przeciwwskazania
Berberysu nie powinny stosować kobiety w ciąży. Berberyna i berbamina mogą powodować nadciśnienie tętnicze, co powoduje zaburzenia rozwoju płodu. Berberys może doprowadzić do przejściowych nudności lub biegunek, zwłaszcza u małych dzieci. Nie należy przyjmować przetworów przez długi czas, gdyż berberyna odkłada się w organizmie, szczególnie w trzustce, w sercu i wątrobie. Stosowane w prawidłowych dawkach, nie wywołują szkodliwego działania ubocznego.
Piśmiennictwo dostępne w redakcji.