Antydrobnoustrojowe właściwości olejków z ziół

Stosując na co dzień zioła, korzystamy najczęściej z ich właściwości przeciwdrobnoustrojowych (antybiotycznych, fitoncydowych) i antyutleniających oraz wynikających z nich zdolności konserwujących. O możliwościach stosowania ziół oraz o ich sile działania decyduje w dużej mierze skład jakościowy i ilościowy surowca. Rośliny te zawdzięczają swoje antydrobnoustrojowe właściwości zawartym w nich związkom o dużej aktywności biologicznej, nazywanym substancjami czynnymi (aktywnymi).

Naturalne substancje

Do związków biologicznie aktywnych, występujących w roślinach zielarskich, należą m.in. glikozydy, flawonoidy, fenolokwasy, alkaloidy, garbniki, gorycze, śluzy, pektyny oraz olejki eteryczne i ich składniki. Większość z nich zalicza się do metabolitów wtórnych rośliny, które nie mają z reguły bezpośredniego wpływu na jej podstawowe procesy fizjologiczne. Służą roślinie zarówno w ochronie przeciw bakteriom, grzybom, wirusom, szkodnikom i roślinom konkurencyjnym, jak też w przywabianiu owadów. Substancje aktywne gromadzone są we wszystkich organach rośliny. Związki te cechują się odrębną trwałością, budową oraz składem chemicznym, co decyduje o ich zróżnicowanej aktywności antydrobnoustrojowej.

Najaktywniejsze z aktywnych

Do najbardziej aktywnych i rozpowszechnionych produktów metabolizmu wtórnego roślin należą olejki eteryczne. Wytwarzane są głównie przez rośliny z rodzin: Apiaceae (np. kminek, anyż), Pinaceae (np. jodła, świerk), Cupressaceae (np. jałowiec), Lamiaceae (np. mięta, szałwia, lawenda) i Rutaceae (np. cytryna, pomarańcza).

Olejki eteryczne są mieszaninami związków lotnych, na ogół o silnym, przyjemnym zapachu. Przyjmują zabarwienie żółtawe, zielonkawe lub niebieskie. Gromadzone są zazwyczaj we włoskach gruczołowych lub w zbiornikach i przewodach olejkowych. Są niejednorodne pod względem chemicznym, składają się głównie z mono-, seskwii diterpenów oraz związków będących pochodnymi fenylopropanu. Każdy olejek zawiera kilkadziesiąt lub kilkaset składników, przy czym zazwyczaj jeden lub dwa uznawane są za główne, nadające zapach oraz właściwości całemu olejkowi. Procentowy udział poszczególnych składników zależy m.in. od genotypu, chemotypu, części i fazy rozwojowej rośliny, terminu zbioru surowca olejkodajnego, warunków uprawy, suszenia, przechowywania. Aktywność i zdolność danego olejku do inaktywowania grzybów oraz bakterii zależy od jego składu chemicznego i stężenia, a także od właściwości testowanego szczepu oraz warunków inkubacji. Wyniki badań wskazują, iż olejki wykazują niekiedy porównywalne, a nawet silniejsze działanie niż syntetyczne środki antybiotyczne i konserwujące. Dodatkową zaletą olejków jest to, że nawet przy dłuższym stosowaniu mikroorganizmy nie uodparniają się na nie tak, jak w przypadku aplikacji sztucznych środków chemicznych.

Olejki eteryczne wykorzystywane są na coraz szerszą skalę, głównie w lecznictwie, kosmetyce i przemyśle spożywczym. Wykazują m.in. działanie przeciwzapalne, wykrztuśne, żółciopędne, pobudzające, uspokajające i przeciwrobacze.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Udowodniono, że wiele olejków eterycznych oraz ich składników działa bójczo w stosunku do patogennych i chorobotwórczych szczepów bakterii, grzybów, drożdży. Wykazuje też efektywność przeciwwirusową. Olejek z tymianku, w stężeniu 0,1-0,5%, zwalcza grzyby, bakterie powodujące zatrucia pokarmowe, pałeczki zapalenia płuc Klebsiella pneumoniae i pałeczki ropy błękitnej Pseudomonas aeruginosa, powodujące zakażenia wewnątrzszpitalne. Olejek z zielonej herbaty hamuje wzrost bakterii Streptococcus mutant, odpowiadającej za próchnicę zębów, a także mikroorganizmów powodujących choroby skóry. Olejek eteryczny z oregano wykazuje działanie hamujące wzrost grzybów Aspergillus niger, Fusarium oxysporum i Penicillium spp. oraz szczepów bakterii (w dawce około 400 ppm), m.in. Escherichia coli, Yersinia enterocolitica i Salmonella typhimurium. Moreira i inni (2005) badali aktywność różnych olejków (m.in. eukaliptusowego, bazyliowego, sosnowego), inhibitującą wzrost 4 szczepów Escherichia coli. Dowiedli, że najsilniej działał olejek goździkowy. Replikację wirusów opryszczki Herpes simplex hamował olejek z liści melisy lekarskiej. Olejki lotne jałowca i pietruszki wykazują właściwości dezynfekujące przewody moczowe. Olejki sosny, szałwii, mięty czy eukaliptusa działają odkażająco na drogi oddechowe, natomiast olejki miętowy i bazyliowy wpływają dezynfekująco na drogi żółciowe. Hamująco na wzrost bakterii działają poza tym olejki rozmarynowy, melisowy, czosnkowy, kminkowy, lawendowy i szałwiowy. Wzrost grzybów skutecznie ogranicza m.in. olejek z drzewa herbacianego, cytrusowego i macierzanki.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe wykazują także poszczególne komponenty olejków, przede wszystkim ich składniki fenolowe, jak tymol, karwakrol i eugenol. Dowiedziono, że tymol (m.in. główny składnik tymianku i macierzanki) hamuje wytwarzanie aflatoksyny przez Aspergillus parasiticus. Wykazuje silne właściwości dezynfekujące i stosowany jest w roztworach do leczenia grzybic skóry. Wykorzystywane są również właściwości przeciwdrobnoustrojowe terpenowych składników olejków. Azuleny – występujące m.in. w olejku z rumianku, piołunu i gwajakowca – stosowane są w postaci roztworów w leczeniu chorób skóry, śluzówki jamy ustnej oraz gardła. Hamują rozwój gronkowców, paciorkowców i pałeczki okrężnicy. Podobnie mentol, menton i karwon (główne składniki różnych gatunków mięty) służą jako składniki płynów do płukania ust, past do zębów oraz stosowane są w stanach zapalnych błon śluzowych jamy ustnej. Wymieniając rośliny przyprawowe i lecznicze o najsilniejszym działaniu przeciwdrobnoustrojowym, wywołanym m.in. obecnością substancji aktywnych, w tym w dużej mierze olejków, należy wskazać przede wszystkim tymianek, oregano, rozmaryn, miętę, cynamon, szałwię, goździki, cebulę i czosnek. Jednocześnie są to surowce najbardziej znane, najczęściej badane i wykorzystywane.

Działanie konserwujące

Olejki z ziół, które cechują się wysoką aktywnością antydrobnoustrojową, mogą pełnić także rolę naturalnych przypraw i konserwantów. Zwykle wykazują również zdolności antyoksydacyjne. Stwierdzono, że olejek bazyliowy, majerankowy i rozmarynowy (100-1000 ppm) charakteryzował się aktywnością przeciwutleniającą, porównywalną z syntetycznymi konserwantami butylohydroksyanizolem (BHA) i butylohydroksytoluenem (BHT). Skuteczniejszym niż BHT antyutleniaczem w maśle okazały się olejki tymiankowy i kuminowy. Związki zapachowe i lotne składniki surowców zielarskich przedłużają trwałość produktów dobrze nam znanych i często używanych. Hamują rozwój niepożądanej mikroflory w piwie, miodach i domowych przetworach, jak kapusta kiszona czy ogórki konserwowe. Jako przykład posłużyć mogą olejki zawarte w szyszkach chmielu, korzeniu chrzanu czy nasionach gorczycy.

Poza olejkami, w surowcach przyprawowych i leczniczych występuje szereg innych składników, wykazujących aktywność przeciwdrobnoustrojową. Patrz tabela.

Postawmy na zioła

Skuteczność przeciwdrobnoustrojowej aktywności ziół poznawana jest od wielu lat, dzięki badaniom naukowym prowadzonym na całym świecie. Obszerny przegląd literatury dowodzi, jak wielkim zainteresowaniem cieszy się ta tematyka. Nie dziwi fakt, że naturalne substancje hamujące wzrost mikroorganizmów stają się alternatywą dla związków syntetycznych. Mateusz Senderski w książce Prawie wszystko o ziołach pisał: Postawcie na zioła. Uwierzcie mi – jeśli je polubicie, nie pożałujecie. Korzyści odniesie wasze zdrowie i kieszeń…

Piśmiennictwo dostępne w redakcji