Lebiodka pospolita to po prostu znane wielu miłośnikom kuchni greckiej oregano Origanum vulgare L. O tytułowej sile lebiodki decydują różne jej zalety, zawarte esencjonalnie już w samej nazwie. Wywodzi się ona od greckich słów oros – góra i ganos – ozdoba. Zatem oregano – lebiodka to ozdoba gór. Lebiodka jest charakterystyczna dla greckiego, górzystego krajobrazu. Kwitnące, aromatyczne rośliny, pokrywające wzgórza, dodają tym górom uroku. Według greckiej mitologii, słodki zapach oregano sama bogini Afrodyta kojarzyła ze szczęściem. Nic więc dziwnego, że w starożytnej Grecji lebiodką wieńczono nowożeńców, by przyniosła im szczęście i pomyślność. Arystoteles twierdził, że żółw który połknie węża, ratuje się przed śmiercią zjadając lebiodkę, co by znaczyło, że stosowano ją jako odtrutkę. Także starożytni Egipcjanie znali i wykorzystywali leczniczą, odkażającą i konserwującą siłę lebiodki. Jaka jest tajemnica lebiodki, że ma taką moc?
Nie tylko śródziemna
Lebiodka rośnie w stanie naturalnym w znacznej części Eurazji, od Szkocji i środkowej Skandynawii po Morze Śródziemne i dalej na wschód po Himalaje. W wielu krajach, także w Polsce, jest uprawiana na plantacjach i w ogrodach jako roślina zielarska, także dekoracyjna. Gatunek O. vulgare L. obejmuje cztery główne podgatunki – ssp. gracile, ssp. viride, ssp. hirtum i ssp. vulgare, przy czym dwa ostatnie (hirtum i vulgare) są głównym źródłem pozyskiwania surowca zielarskiego. Podgatunek hirtum (oregano greckie) uprawiany jest na dużą skalę głównie w krajach śródziemnomorskich. Vulgare jest charakterystyczny dla środkowej i północnej Europy. Lebiodka dziko rosnąca spotykana jest na terenie Polski głównie w rejonach południowo- -wschodnich. Lubi słoneczne zbocza, suche pagórki, prześwietlone zarośla i skaliste brzegi rzek. Jest byliną dorastającą do 60-80 cm wysokości. Ma miękko owłosione, czworokątne i czerwonawo nabiegłe, wzniesione łodygi, na których są naprzeciwlegle osadzone jajowate liście – całobrzegie lub delikatnie ząbkowane. Kwiaty lebiodki mają liliowo-różową, różową lub białą barwę, są drobne, zebrane na szczytach gałązek w groniaste lub główkowate wiechy. Okres kwitnienia – od lipca do września. Kwiaty oblatywane są przez owady. Lebiodka jest rośliną miododajną. Występuje w wielu formach różniących się zarówno cechami morfologicznymi, jak i składem chemicznym.
Olejkodajna
W zielu lebiodki, występującej w Polsce na stanowiskach naturalnych, koncentracja olejku waha się, w zależności od miejsca, od 0,20 do 0,73% . W lebiodce uprawianej od 0,20 do 0,58%. W 100 g surowca stwierdzono obecność 1400-2221 mg związków fenolowych, 25,5-51,0 mg karotenoidów oraz 4,2-23,1 mg kwasu L-askorbinowego. Wśród związków fenolowych, w znacznych ilościach występuje kwas rozmarynowy, który wykazuje właściwości terapeutyczne. Lebiodka bogata jest w garbniki (około 8%), zawiera też gorycze, fitosterol (sitosterol), żywice oraz cenne związki mineralne, jak wapń, magnez, fosfor, cynk i siarkę. Większość wymienionych składników wykazuje aktywność antyoksydacyjną (olejek, związki fenolowe, kwas L-skorbinowy, karotenoidy) oraz przeciwdrobnoustrojową (olejek, związki fenolowe). Stwierdzono zależność między aktywnością antyoksydacyjną lebiodki a zawartością w niej związków fenolowych, na których koncentrację duży wpływ mają lokalizacja i warunki klimatyczne.
Olejek eteryczny
jest głównym biologicznie czynnym składnikiem lebiodki. Ma on zróżnicowany skład, zależny od cech genetycznych i warunków środowiskowych. Na przykład olejek ssp. gracile, jako dominujące komponenty zawierał ß-kariofilen (17,54%) i germakren-D (15,87%), natomiast ssp. viride terpinen-4-ol (16,82%), ß-kariofilen (20,94%) i germakren-D (17,80%). Podgatunek hirtum, czyli oregano greckie, najczęściej reprezentuje chemotyp tymolowo- -karwakrolowy. Tymol i karwakrol są głównymi fenolowymi komponentami tego olejku, mają istotny wpływ na jego aktywność antyoksydacyjną, antybakteryjną i antygrzybową. Olejek podgatunku vulgare ma zwykle niewiele tymolu i karwakrolu, jego głównymi składnikami są monoterpeny: sabinen, 1,8-cyneol i terpinen-4-ol oraz seskwiterpeny, jak germakren D, ß-kariofilen i tlenek kariofilenu. Wśród ssp. vulgare występuje co najmniej dziewięć chemotypów olejku eterycznego, których składnikami dominującymi mogą być tymol, sabinen, trans- i cis- hydrat sabinenu, germakren D, ß-kariofilen (Z), (Z)-ß-ocimen i (E)-ß-ocimen. Badania olejku lebiodki (O. vulgare L.) dziko rosnącej w Polsce wykazały, że największy udział mają w nim sabinen (5,24-30,49%) i tlenek kariofilenu (6,07-19,21%), ponadto w znaczniejszych ilościach występują ß-kariofilen, linalol, p-cymen oraz karwakrol. Stwierdzono, że sabinen jest również podstawowym składnikiem olejku lebiodki uprawianej w Polsce, a towarzyszą mu germakren D, E-kariofilen, (Z)-ß-ocimen i y-terpinen.
Przyprawa, lek i kosmetyk
Opisany skład ziela lebiodki ma wpływ na jej znane i wykorzystywane od wieków właściwości lecznicze i przyprawowe. Jako przyprawę wyróżnia lebiodkę korzenny, lekko gorzko-piekący smak i delikatny, aromatyczny zapach, zbliżony do zapachu majeranku. Lebiodka (świeża lub wysuszona) stanowi doskonałą przyprawę do konserw warzywnych, mięsa, sosów i zup, polecana jest też do kiszenia ogórków. Wysuszone ziele jest częstym składnikiem różnych mieszanek przyprawowych, m.in. ziół prowansalskich. Lebiodka jest charakterystyczną przyprawą kuchni śródziemnomorskiej, powszechnie używaną jako dodatek do sałaty, pizzy, zapiekanek, duszonego mięsa, potraw z pomidorów, oberżyny, cukinii i grochu oraz ryb i jaj.
Wykorzystywana jest w produkcji wermutów, likierów i wódek ziołowych. W niektórych krajach z ziela lebiodki, liści czarnej porzeczki, wina i cukru sporządza się domowe, lecznicze nalewki.
Olejek eteryczny i garbniki czynią z lebiodki skuteczny środek na dolegliwości żołądkowo-jelitowe, na stany zapalne gardła i jamy ustnej, dróg oddechowych oraz na suchy, uporczywy kaszel. Pomocne są herbaty i płukanki do gardła, a skuteczność lebiodki podnosi dodatek szałwii i rumianku. Napar z lebiodki działa wiatropędnie, stosowany jest przy atonii jelit, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz niedoczynności wątroby. Zaleca się go do picia także przy bólach głowy na tle nerwowym, bólach menstruacyjnych oraz ogólnym wyczerpaniu organizmu. Napar z lebiodki może być używany do inhalacji, do kąpieli regeneracyjnych, nadaje się do płukania włosów. Właściwości olejku eterycznego lebiodki od lat wykorzystywane są przez przemysł kosmetyczny do produkcji wód kolońskich, mydeł, past i pomadek.
Nowe możliwości
Stosowane współcześnie metody badań pozwalają na lepsze poznanie składników ziół, powiązanie ich chemicznej budowy z funkcją i poziomem aktywności biologicznej oraz określenie efektów, jakie u innych organizmów może wywoływać ich stosowanie. Uwagę środowiska naukowego przyciągają właściwości antyoksydacyjne i przeciwdrobnoustrojowe ziół, których praktyczne wykorzystanie może przyczynić się do ograniczenia stosowania syntetycznych, chemicznych środków, często szkodliwych dla środowiska oraz dla zdrowia ludzi i zwierząt. Porównanie aktywności antyoksydacyjnej i przeciwdrobnoustrojowej pozyskanych z lebiodki olejków (zarówno o niskiej, jak i wysokiej zawartości karwakrolu) oraz sporządzonych z ziela ekstraktów (wodnych i alkoholowych) wykazało, że silniejszymi antyoksydantami były ekstrakty, natomiast olejki skuteczniej hamowały rozwój drobnoustrojów. Metanolowy ekstrakt z lebiodki działał jako antyoksydant lepiej niż syntetyczny środek BHT – butylowany hydroksytoluen. Wyższą koncentracją polifenoli i aktywnością antyoksydacyjną charakteryzowały się ekstrakty przygotowane przy użyciu gorącej wody niż zimnej.
Prowadzone badania pokazują, że olejki z lebiodki mają silne zazwyczaj działanie przeciwdrobnoustrojowe. Stwierdzono m.in., że olejek lebiodkowy w stężeniu 20 ul/ml całkowicie hamuje rozwój zanieczyszczających żywność chorobotwórczych szczepów Escherichia coli. Wykazuje też aktywność wobec bakterii gatunku Listeria monocytogenes. Należą one do najbardziej zjadliwych patogenów, przenoszonych przez żywność. Wywołują u ludzi groźne listeriozy, mogące prowadzić do zgonu, jednak choroby związane z L. monocytogenes są coraz częściej rozpoznawane przez służby weterynaryjne w przypadku zapalenia opon mózgowych i mózgu u przeżuwaczy. Olejek lebiodki pospolitej skutecznie hamuje rozwój również innych bakterii, na przykład z gatunków Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty), Yersinia enterocolitica, Enterococcus faecalis oraz rodzaju Bacillus. Mogą one powodować choroby i zatrucia pokarmowe, gdyż ich nośnikiem są m.in. artykuły żywnościowe. Olejek oregano, a także tymol i karwakrol hamują wzrost antybiotykoopornych szczepów S. aureus.
Interesujące są wyniki badań aktywności przeciwgrzybicznej olejku z lebiodki. Stwierdzono, że już w niewielkim stężeniu (0,63-1,25 ul/ml) całkowicie hamował on rozwój zanieczyszczających żywność różnych gatunków drożdży z rodzajów Candida, Pichia, Rhodotorula i Saccharomyces. Olejek z ziela O. vulgare, zastosowany w stężeniu 0,25%, w pełni powstrzymywał wzrost Aspergillus fumigatus i Paecilomyces varioti – termoopornych grzybów, które mogą przetrwać zabiegi utrwalania żywności metodą pasteryzacji. Wykazano, że wrażliwością na działanie olejku lebiodkowego odznaczają się również grzyby z rodzajów Alternaria, Fusarium, Rhizopus, Rhizoctonia, Penicillium, Sclerotinia, należące do gatunków atakujących rośliny uprawne w polu i po zbiorze. Olejek lebiodkowy ma znaczne możliwości zwalczania szczepów wywołujących uciążliwe grzybice: Trichophyton rubrum, T. beigelii, T. mentagrophytes, także drożdżopodobnych grzybów Malassezia furfur, mających udział w powstawaniu łupieżu. Rozwój wielu grzybów strzępkowych wiąże się z wytwarzaniem szkodliwych mikotoksyn, które mogą skażać żywność i pasze. Stwierdzono, że w stężeniu 1000 ppm olejek lebiodkowy przez 21 dni hamował wzrost i wytwarzanie ochratoksyny A przez szczep Aspergillus ochraceus. Inne cenne właściwości olejku O. vulgare to działanie przeciw owadom, nicieniom i pasożytom oraz aktywność przeciwzakrzepowa.
Surowiec weterynaryjny
Nowe możliwości wykorzystania właściwości lebiodki pospolitej związane są też ze wzrostem zainteresowania ziołami w produkcji drobiu i trzody chlewnej. Wobec zmian legislacyjnych, ograniczających wykorzystanie antybiotyków i promotorów wzrostu w żywieniu zwierząt, alternatywę stanowi stosowanie ziół. Dodatek lebiodki do paszy dla drobiu wpływał korzystnie na mikroflorę jelitową i wzrost masy ciała kurcząt. Wynik badań dowodzą, że zioła mogą być z powodzeniem wykorzystywane w profilaktyce skutków intensywnego tuczu zwierząt. Interesujące są dane wskazujące na właściwości immunostymulujące lebiodki pospolitej. Stwierdzono, że wyciąg z oregano, wzbogacony tymolem i karwakrolem, stymulował odporność świń, zwiększając zdolności obronne organizmu tych zwierząt. Olejek eteryczny z oregano może być też skutecznym środkiem w profilaktyce kokcydiozy. Jest to pasożytnicza choroba zwierząt (m.in. bydła i drobiu), której nasilaniu sprzyja chów przemysłowy. Kokcydiozy występują w postaci jelitowej i wątrobowej, a czynnikiem chorobotwórczym są pierwotniaki należące do rzędu Coccidia, rodzaju Eimeria. Badania prowadzone na kurczętach zakażonych Eimeria tanella wykazały, że olejek z oregano skutecznie hamował rozwój choroby.
* * *
Przytoczone przykłady biologicznej aktywności dowodzą, że lebiodka pospolita i jej składniki mogą być szerzej wykorzystywane jako naturalne czynniki konserwujące i wydłużające trwałość surowej i przetworzonej żywności, ekologiczne środki służące ochronie roślin przed chorobami i szkodnikami, naturalne środki farmaceutyczne wspomagające właściwe funkcjonowanie układu krążenia oraz stosowane w profilaktyce i zwalczaniu chorób człowieka (np. grzybic, chorób pasożytniczych), a także ziołowe dodatki do pasz oraz naturalne leki weterynaryjne.