To określenie, niegdyś popularne, przeszło już do historii. Także dlatego, że dziś cytryny są znacznie tańsze od owoców żurawiny…
Żurawina – nazywana jagodą błotną, borówką błotną, jagodą czerwoną lub klukwą – zasiedla torfowiska północnej Półkuli. Od niepamiętnych czasów znana była ludom zamieszkującym zarówno Europę, jak i Amerykę Północną. Słowianie przy jej pomocy leczyli przeziębienie, anginę, reumatyzm i zapalenie pęcherza. Indianie północnoamerykańscy pozyskiwali ją na pożywienie (jeden ze składników pemikanu), na barwnik i oczywiście na lekarstwo. Indianie Delaware nazywali ją ibimi, co znaczy kwaśna jagoda. Była dla nich symbolem przyjaźni i pokoju. Być może dlatego z jej dobrodziejstwami zapoznali białych osadników w roku 1620 – w dniu, który do dziś znamy jako Święto Dziękczynienia. Europejskim kolonistom kwiat rośliny przypominał głowę żurawia i dlatego nazwali ją żurawiną (ang. crane – żuraw, cranberry – żurawina).
Początek poważnych upraw żurawiny to rok 1816 – za sprawą kpt. Henry Halla z Dennis w Massachussetts. Mimo że Europejczycy mieli u siebie rodzimą żurawinę, to popularność na Starym Kontynencie zdobyła dopiero ta „cudzoziemska”, sprowadzona po roku 1820.
Żurawina Oxycoccus
należy do rodziny wrzosowatych Ericaceae, dawniej zaliczana do rodzaju borówki Vaccinium. W Polsce żurawina błotna Oxycoccus quadripetalus Gilib. syn. Oxycoccus palustris Pers., Vaccinium oxycoccus L. i znacznie od niej rzadsza żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus Turcz. zasiedlają torfowiska wysokie i przejściowe – głównie Pomorza, Pojezierza Mazurskiego, Lubelszczyzny i Podkarpacia.
Żurawinę można uprawiać w ogrodzie, gdzie najlepszym sąsiedztwem będą wrzosy, wrzośce, azalie i rododendrony. Jest wieloletnią, zimozieloną krzewinką. Wytrzymuje mróz do -26oC. Łodyga delikatna, pełzająca, długości do 100 cm, odlegle ulistniona. Z płożących się pędów wyrastają liczne krótkopędy owoconośne. Liście długości 5-10 mm są zimozielone, drobne, jajowate, o szczycie lekko zaostrzonym lub tępym, o podwiniętych brzegach, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, od spodu sinawobiałe. Ułożone na pędzie skrętolegle. Ogonek liściowy ma do 2 mm.
Kwiaty są długoszypułkowe, różowe, o płatkach odwiniętych do dołu, po 3-4, rzadziej pojedynczo na szczytach pędów. Żurawina kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest jagoda o średnicy około 1 cm. Skórka jest cienka, ma barwę czerwoną różnej intensywności, miąższ jasny, nasiona drobne, zielonawe. Owoce są bardzo trwałe. Krzew pełnię owocowania osiąga po 4-5 latach, może owocować przez wiele lat (podobno nawet przez 100). Owoce zbiera się jesienią, kiedy są dojrzałe. Można zbierać również po przymrozkach, nawet wczesną wiosną. Żurawina najlepiej się czuje na glebach lekkich, przepuszczalnych, próchnicznych, kwaśnych (pH 3,5-4,0). Lubi stanowiska słoneczne, osłonięte. W okresie wegetacji nie lubi nadmiaru wilgoci, toleruje go w okresie spoczynku. Ma małe wymagania pokarmowe. W dobrych warunkach łatwo się ukorzenia. Obecnie częściej uprawiana jest sprowadzona z Ameryki Północnej żurawina wielkoowocowa Oxycoccus macrocarpus L., syn. Vaccinium macrocarpon Aiton, która ma większe owoce (około 2 cm), o twardszej skórce.
Owoc żurawiny
ma bogaty skład. Zawiera wodę, białka, węglowodany, błonnik, flawonoidy (antocyjany, flawonole, taniny), polifenole, kwasy organiczne (cytrynowy, chininowy, jabłkowy, benzoesowy, galusowy, hipurowy), witaminy (B1, B2, P, C, karoten), minerały (żelazo, sód, potas, magnez, wapń, fosfor, jod, cynk). Zawartość proantocyjanidyn (PAC) jest wyższa niż w innych owocach (czarnych jagodach, truskawkach, malinach czy jeżynach).
W medycynie ludowej
europejskiej i amerykańskiej – jagody żurawiny wykorzystywane były od dawna. Leczono nimi różne dolegliwości: od przeziębień, anginy, przez choroby serca, układu moczowego, wrzody, po reumatyzm, awitaminozę i zapalenie śluzówki jamy ustnej. Sok służył do przemywania i odkażania ran. Rozwój medycyny i badania potwierdziły ten szeroki zakres zastosowań.
Surowcem leczniczym
jest owoc żurawiny Oxycocci fructus. Literatura fachowa najczęściej wymienia żurawinę wielkoowocową (amerykańską). Po raz pierwszy lecznicze oddziaływanie żurawiny na infekcje dróg moczowych wykazano w 1840 r. Dziś jest to jej najbardziej znane zastosowanie. Owoce żurawiny, z uwagi na zawarte w nich substancje kwaśne, obniżają pH moczu, a kwaśne środowisko nie sprzyja rozwojowi bakterii. Przez długi czas sądzono, że to jedyna przyczyna pozytywnego oddziaływania na zakażenia pęcherza i cewki moczowej. Dzięki badaniom wiadomo dziś, że dodatkowo proantocyjanidyny (PAC) mają właściwości antyadhezyjne, czyli uniemożliwiają przyczepianie się bakterii Escherichia coli (najczęściej odpowiedzialnych za infekcje układu moczowego) do nabłonka wyściełającego drogi moczowe. Podawanie żurawin w różnych postaciach zmniejsza ilość bakterii w układzie moczowym, ułatwia kurację antybiotykową, zapobiega nawrotom stanów zapalnych, działa profilaktycznie.
Żurawiny stosowane systematycznie wzmacniają naturalne mechanizmy obronne i eliminują chorobotwórcze drobnoustroje z dróg moczowych.
Sok żurawinowy zapobiega osadzaniu się bakterii na szkle i gumie, ma istotne znacznie dla osób cewnikowanych. Spożywanie żurawinowych jagód w nadmiarze może silnie zakwasić mocz, co spowoduje podrażnienia pęcherza moczowego. Dlatego niewskazane jest zjadanie dużych ilości jednorazowo. Lepiej jeść mniej, a systematycznie.
Dobroczynny wpływ żurawin nie ogranicza się do schorzeń układu moczowego. Korzystnie oddziałują na układ krążenia, dzięki obecności substancji o właściwościach przeciwutleniających (flawonoidów, antocyjanów, witaminy C). Potas pomaga obniżać ciśnienie krwi. Nie bez wpływu pozostaje spożywanie jagód błotnych na cholesterol. Pektyny ułatwiają usuwanie go z organizmu, flawonoidy obniżają poziom jego „złej” (LDL), a podwyższają poziom „dobrej” (HDL) frakcji we krwi. Flawonoidy działają również ochronnie na naczynia krwionośne, ograniczają powstawanie zmian miażdżycowych, mogą powstrzymywać agregację płytek krwi.
Żurawiny przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia, szczególnie na miażdżycę i chorobę wieńcową, chronią przed zawałem.
Żurawiny działają bakteriobójczo w stosunku do bakterii Helicobacter pylori – odpowiadającej za chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy. Taniny uniemożliwiają osadzanie się bakterii na ściankach tych narządów. Spożywanie żurawiny zwiększa też skuteczność leczenia antybiotykami. Owoce żurawiny mają właściwości probiotyczne: wspomagają wzrost dobroczynnej flory jelitowej i niszczą szkodliwe bakterie. Substancje zawarte w czerwonych jagodach tworzą rodzaj powłoki, hamują osadzanie wokół zębów obecnych w jamie ustnej streptokoków i ograniczają rozwój płytki nazębnej, czym poprawiają stan higieniczny jamy ustnej. Niszczą skupiska obecnych w jamie ustnej bakterii, przede wszystkim Gram-ujemnych beztlenowców, zmniejszają ilość bakterii Streptococcus mutans w ślinie (bakterie te wywołują początki procesu próchnicy zębów). Są bogate w witaminy. Spożywanie jagód i picie soku zalecane jest przy awitaminozie i przeziębieniach.
Żurawina jest pomocna osobom odchudzającym się. Reguluje przemianę materii i pomaga usuwać toksyny z organizmu. 100 g owoców to tylko 53 kcal. Maseczka żurawinowa wyrównuje koloryt i nadaje skórze blask. Owoce żurawiny mają dużą wartość odżywczą, jednak z uwagi na smak świeże owoce nie znajdują wielu amatorów. Jagody żurawinowe zawierają mało cukrów prostych (fruktozy), z tego powodu są mało słodkie. Pewnie dlatego wymyślono wiele postaci, pod którymi możemy je spożywać: mrożone, suszone, kandyzowane, jako składniki sosów, konfitur, galaretek i kisieli, jako dodatki do mięs i serów pleśniowych. Możemy je pić w postaci soków, syropów i herbatek. Można przygotować nalewkę lub miód żurawinowy pitny. Dawniej, zwłaszcza na Kresach, dodawano je do kiszenia kapusty dla zapobieżenia rozwojowi nieprawidłowej flory bakteryjnej w procesie kwaszenia. Obecnie modne są drinki z sokiem żurawinowym.
Także liście
Mniej znane z zastosowań, choć nie mniej cenne są liście żurawiny. Można je zbierać w lipcu i sierpniu. Mają działanie ściągające i dezynfekujące w chorobach dróg moczowych i żółciowych.
Przeciwwskazania
warte są także uwagi – mimo wszechstronnego, pozytywnego oddziaływania żurawinowych jagód. Zanim sięgniemy po żurawinę i jej przetwory pamiętajmy, że utrudnia ona usuwanie z organizmu warfaryny – składnika leków przeciwzakrzepowych. Wzmaga jej działanie, co może prowadzić do krwotoków. Zawiera szczawiany, które utrudniają wchłanianie jelitowe wapnia, co nie jest wskazane dla osób już chorujących na osteoporozę. Te same szczawiany mogą ulegać krystalizacji i przez to przyczyniać się do powstania lub nasilenia się kamicy nerkowej.
