Co czwarty człowiek miewa okresowo dolegliwości związane z niestrawnością. U większości (około 60%) występuje niestrawność czynnościowa. Oznacza to, że dolegliwości ze strony nadbrzusza (uporczywy ból, uczucie ciężkości w żołądku po spożyciu nawet niewielkiego posiłku), a także skłonność do nudności i odbijania się, zaparcia, rozwolnienie, wzdęcia czy brak apetytu, nie mają wyraźnych, łatwych do zdiagnozowania przyczyn. Ich powodem mogą być stres, niezdrowy tryb życia (pośpiech, brak aktywności fizycznej), zanieczyszczenie środowiska, błędy żywieniowe, jakość spożywanej żywności – wysoko przetworzonej, ubogiej w błonnik pokarmowy, zawierającej różne technologiczne dodatki (antyutleniacze, konserwanty, barwniki etc.). Schorzenia układu pokarmowego, m.in. wrzody żołądka lub dwunastnicy, zaburzenia pracy wątroby, mogą powodować niestrawność organiczną. Przyczyną nieprawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego może być także przyjmowanie niektórych leków (np. antybiotyków).
Najpierw zioła
Skuteczną pomoc w usuwaniu dolegliwości trawiennych i w leczeniu chorób układu pokarmowego niosą surowce zielarskie. W numerze 2-3/2018 Panacei ukazał się artykuł Zioła poprawiające trawienie. Opisano w nim działanie surowców z grupy goryczowych (korzenie arcydzięgla, cykorii, goryczki, mniszka, ziele piołunu, liść bobrka) oraz surowców olejkowych (liść mięty, owoc kminku, kora kruszyny). Warto poznać dobroczynne właściwości innych roślin leczniczych, polecanych w problemach układu pokarmowego.
Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium
Surowcem zielarskim są kwiatostany. Występują w nich flawonoidy – 4% (m.in. izosalipurpurozyd – do 2%, pochodne naryngeniny, kemferolu i apigeniny, żółte barwniki pochodne a-pironu: arenol i homoarenol), ftalidy, olejek eteryczny (do 0,05%) zawierający m.in. p-krezol, fitosterole (np. glukuronid b-sytosterolu), niewielkie ilości związków kumarynowych (np. skopoletyna), karotenoidy, trójterpeny (np. kwas ursolowy) i inne składniki. Związki czynne kocanek zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Przywracają im prawidłową ruchowość i ułatwiają przepływ żółci oraz zwiększają czynność żółciotwórczą komórek wątroby. Wpływają również na wydzielanie soków trawiennych, pobudzając trawienie i przyswajanie składników pokarmu. Przywracają prawidłową perystaltykę jelit, zmniejszają stan zapalny błony śluzowej żołądka. Kwiatostan kocanki polecany jest w zaburzeniach funkcji wątroby (stany skurczowe i zapalne przewodów żółciowych, pęcherzyka żółciowego), zaburzeniach trawienia i wspomagająco w bezsoczności żołądkowej.
Odwar z kocanki: 2-3 łyżki kwiatów kocanki zalać 2 szklankami ciepłej wody. Ogrzać do wrzenia i gotować 5 min na wolnym ogniu, pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić ½ szklanki, 2-3 razy dziennie przed posiłkiem, przy niewydolności wątroby, zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i przewodu pokarmowego oraz przy braku łaknienia. W kamicy żółciowej stosować po konsultacji z lekarzem
Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum
Ziele jest bogate w garbniki (z grupy pirokatechiny), zawiera flawonoidy (hyperozyd, rutyna, kwercetyna), kwasy fenolowe – chlorogenowy i kawowy, saponiny oraz olejek etryczny (do 1%), którego głównymi składnikami są a-pinen i gurjunen. Preparaty otrzymane z kwitnących i ulistnionych wierzchołków rośliny mają właściwości ściągające, przeciwbakteryjne i wzmacniające. Lecznicze działanie dziurawca wykorzystuje się zwłaszcza w zaburzeniach przewodu pokarmowego, przy schorzeniach wątroby i bólach spastycznych dróg żółciowych, także przy zapaleniu okrężnicy i dla pobudzenia apetytu. Inne zalety dziurawca to zapobieganie i leczenie zapalenia dziąseł i jamy ustnej, zapalenia nerek oraz skuteczne działanie przy nadciśnieniu.
Kolendra Coriandrum sativum
Lecznicze i gospodarcze znaczenie mają głównie owoce – kuliste lub nieco wydłużone dwurozłupnie. Dojrzałe mają korzennosłodki smak i przyjemny aromat. Wykorzystywane są do aromatyzacji wędlin, sera, pieczywa, konserw mięsnych i rybnych, marynat i likierów. Podstawowym aktywnym składnikiem owoców jest olejek eteryczny (0,2-1,6%), prócz niego występują flawonoidy, kwasy fenolowe (np. kawowy i chlorogenowy), związki kumarynowe (np. umbeliferon, skopoletyna), fitosterole (np. β- systosterol), także tłuszcz (16-28%), związki białkowe (do 17%), nieduża ilość alkaloidów i pektyn oraz skrobia. Podstawowym składnikiem olejku jest linalol (do 70%), poza nim wstępuje około 30 innych związków (np. geraniol, terpinen, α- i β-pinen).
Kolendrę stosowano już w starożytnym Egipcie, zarówno w gospodarstwie domowym, jak i na choroby jelit i wątroby.
Olejek eteryczny, zwłaszcza występujący w nim linalol, wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Przywraca to prawidłową amplitudę ruchów perystaltycznych, przemieszczających treść jelitową, umożliwiających usunięcie gazów i ustąpienie bólu wywołanego wzdęciem. Owoce kolendry, zmniejszając napięcie mięśniówki przewodów żółciowych, ułatwiają przepływ żółci i soku trzustkowego do dwunastnicy. W lecznictwie stosuje się je z reguły jako składnik mieszanek ziołowych, polecanych w schorzeniach wątroby, zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, w zaburzeniach w przepływie żółci, przy zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego, braku apetytu, w stanach skurczowych jelit, bólach brzucha spowodowanych wzdęciami i przy nadmiernej fermentacji w jelitach.
Napar kolendrowy: 1 łyżeczkę rozgniecionych owoców zalać 1 szklanką wrzącej wody i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić ½ szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem, jako środek wiatropędny, zapobiegający wzdęciom, regulujący trawienie, lekko uspokajający i rozkurczowy oraz zwiększający wydzielanie soku żołądkowego i wzmacniający apetyt.
Koper włoski – fenkuł Foeniculum vulgare
Surowcem zielarskim są owoce. Zawierają 2-6% olejku eterycznego, 12-18% oleju, 4-5% węglowodanów, około 20% związków białkowych. W składzie olejku eterycznego dominuje anetol 50-60%, fenchon do 20%, obecne są w nim metylochawikol, związki terpenowe oraz aldehyd, kwas i keton anyżowy. Owoce stosuje się jako środek spazmolityczny, przeciwskurczowy, działający wiatropędnie, przeciw wzdęciom, pobudzający czynność żołądka, zwiększający wytwarzanie soku żołądkowego. Działa również wykrztuśnie (wzmaga wydzielanie śluzu w gardle, krtani i tchawicy) i mlekopędnie.
Biedrzeniec anyż Pimpinella anisum
Do celów leczniczych wykorzystuje się owocostany. Owoce anyżu są surowcem olejkowym – zawierają do 3,5% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest anetol do 85%, a składnikami ubocznymi metylochawikol i aldehyd anyżowy. W owocach występuje też 10- 30% tłuszczu, około 16% białka oraz węglowodany i inne związki. Anyż należy do roślin o szerokim zastosowaniu. W przypadku problemów trawiennych wykorzystuje się właściwości wzmagające czynności wydzielnicze przewodu pokarmowego, zwiększanie wydzielania soków trawiennych i obniżanie podwyższonego napięcia mięśni gładkich jelit, co skutkuje przywróceniem prawidłowej perystaltyki jelit. Odchodzą gazy i ustępuje ból wywołany wzdęciem. Owoc anyżu wpływa też na wzrost łaknienia. Stosowany jest zwłaszcza jako środek ułatwiający trawienie i przyswajanie pokarmów u małych dzieci i niemowląt oraz osób w podeszłym wieku.
Produkty z owoców anyżu mają korzystne działanie na drogi oddechowe – pobudzają czynności wydzielnicze błon śluzowych górnych dróg oddechowych, wzmagają ruchy nabłonka rzęskowego, ułatwiając wydalanie zalegającego śluzu, wyzwalają odruch wykrztuśny.
Bazylia pospolita Ocimum basilicum
Surowiec olejkowy. Świeża roślina zawiera 0,02-0,5% olejku eterycznego. Występuje w nim linalol do 40%, eugenol do 40%, cineol do 2,5%, także meylochawikol. Surowcem zielarskim jest wysuszone ziele bazylii. Działa rozkurczowo i wiatropędnie, zapobiega długotrwałym wzdęciom. Bazylia może być stosowana w łagodnych zaburzeniach trawiennych u osób starszych i dzieci. Ma także właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne.
Rumianek pospolity Matricaria chamomilla
Obok mięty pieprzowej i kwiatostanu lipy należy do najpopularniejszych ziół.
Rumianek zaliczany jest do najstarszych leków roślinnych.
Do encyklopedii nauk przyrodniczych został włączony już przez Pliniusza (75-23 p.n.e.).W celach leczniczych wykorzystuje się koszyczki rumianku. Zawierają m.in. liczne flawonoidy i związki kumarynowe (działanie wiatropędne i przeciwskurczowe) oraz olejek eteryczny (0,2-1,2%). Także chamazulen (działanie przeciwzapalne, osłabiające reakcje alergiczne, nasilające procesy regeneracyjne) oraz spiroeter (działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne). Napary z koszyczków rumianku polecane są do wewnętrznego stosowania zarówno u dzieci jak i u dorosłych, przy wzdęciach, kolkach, a także przy stanach zapalnych błony śluzowej żołądka oraz w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Rumianek wpływa też regulująco na pracę wątroby i pęcherzyka żółciowego.
Krwawnik pospolity Achillea millefolium
Bylina, występuje powszechnie w Europie i w Ameryce Płn. W Polsce spotykany na łąkach, miedzach i w górach. Ma silny, charakterystyczny zapach. Surowcem zielarskim są kwiatostany i ziele. Krwawnik zawiera olejek eteryczny (a w nim chamazulen, cyneol, borneol, α- i β-pinen, achillelina) oraz garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, triterpeny, sole mineralne, m.in. magnezu i cynku. Wachlarz możliwości krwawnika jest bardzo szeroki. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, żółciotwórczo, wiatropędnie, spazmolitycznie. Ma właściwości przeciwkrwotoczne, poleca się go wewnętrznie przy niewielkich krwawieniach z przewodu pokarmowego lub przy chorobie wrzodowej. Preparaty z krwawnika wpływają też rozkurczająco na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych i moczowych. Polecane są na wzdęcia, nudności i napadowe bóle jelit oraz nieżyty i stany zapalne przewodu pokarmowego. W nieżycie żołądka można stosować krwawnik zarówno w stanach podostrych, jak i przewlekłych. Przyjmowane doustnie wyciągi poprawiają trawienie, zawarte w nich substancje gorzkie łagodnie pobudzają receptory smakowe i wydzielanie soku żołądkowego.
Należy podkreślić oczyszczające i odtruwające organizm właściwości krwawnika.
Działa korzystnie, gdy wątroba jest przeciążona związkami toksycznymi, w stanach osłabienia czynności wydzielniczych i mechanizmów odtruwających. Ma zdolność usuwania szkodliwych związków wytworzonych w organizmie oraz wnikających do niego z otoczenia. Oczyszcza krew, poprawia wydolność narządów wewnętrznych (wątroba, nerki) i układu odpornościowego oraz przebieg procesów metabolicznych. Krwawnik jest uważany także za skuteczny środek w dolegliwościach kobiecych (np. przy bolesnym miesiączkowaniu). Pomaga w zastojach żylnych, przeciwdziała tworzeniu się żylaków goleni i odbytu. Zewnętrznie stosowany jest w stanach zapalnych skóry (trądzik, liszaje) i błon śluzowych oraz jako środek przyspieszający gojenie się ran.
Napar z ziela krwawnika:1 łyżkę ziela zalać 1½ szklanki wrzącej wody, zaparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10-15 min i przecedzić. W zaburzeniach trawienia z krwawieniami pić 2-3 razy dziennie ½ szklanki naparu.
Sok z ziela krwawnika: Świeże ziele (około 1 kg), zebrane w terenie czystym ekologicznie, umyć, zmiksować i przecisnąć przez gazę. Dodać 1 część spirytusu na 4 części soku, przechowywać w lodówce. Pić po łyżce 2-3 razy dziennie. Działa uodparniająco, można go stosować w przypadku krwawiących wrzodów żołądka i innych krwawień wewnętrznych, także w kuracji oczyszczającej organizm.
Rzewień (rabarbar) dłoniasty Rheum palmatum
Głównymi związkami czynnymi korzeni i kłącza rzewienia są antranoidy (około 2,5%) oraz garbniki (około 5%) typu galotanin i katechin. Antranoidy reprezentowane są głównie przez glikozydy antrachinowe (60-80%), w mniejszych ilościach występują antraglikozydy, sennozydy (10-25%) i wolne antrachinony. Antranoidy związane z cukrem są fizjologicznie nieczynne, dopiero po odszczepieniu cukru (pod wpływem bakterii jelitowych) powstają związki aktywne. Zalicza się do nich emodyna, która działa drażniąco na receptory jelit, powodując wzmożenie perystaltyki, zwłaszcza jelita grubego, prowadzące do jego opróżnienia. Działanie przeciwstawne do antrazwiązków wywierają garbniki. Dlatego rzewień, w zależności od dawki, powoduje lekkie przeczyszczenie lub lekkie zaparcie. W małych dawkach (0,1-0,3 g) działa ściągająco w zapaleniu żołądka i niestrawności oraz zapierająco przy lekkich biegunkach. W większych dawkach (1,0-4,0 g) działa łagodnie przeczyszczająco.
W ofercie aptek
na dolegliwości układu pokarmowego jest wiele produktów ziołowych jedno- i wieloskładnikowych. Produktami Labofarmu są Zioła poprawiające trawienie i mieszanka Zioła wspomagające trawienie, w której występuje m.in. ziele krwawnika, owoc kolendry i korzeń rzewienia. Mieszanka Zioła żółciopędne zawiera m.in. kwiatostan kocanki i ziele krwawnika. Sięgając po zioła i leki roślinne, warto skonsultować ich stosowanie z lekarzem. Zwracajmy uwagę na podane na opakowaniach informacje, dotyczące przeciwwskazań do stosowania.
