Część I. Zioła wpływające na stan naczyń krwionośnych
Stan zapalny naczyń krwionośnych, z tworzeniem się zakrzepu, najczęściej dotyczy kończyn dolnych. Główne przyczyny zakrzepicy żylnej obejmują zmiany w ścianach naczyń krwionośnych (osłabienie właściwości antytrombogennych śródbłonka, ekspresja czynnika tkankowego, powodująca zapoczątkowanie powstawania skrzepliny), zmiany w składzie i zaburzenia przepływu krwi.
Zmiany w składzie krwi mogą być uwarunkowane genetycznie lub nabyte. Ryzyko zakrzepicy żył głębokich (patogeneza zakrzepowego zapalenia żył powierzchownych jest podobna) zwiększa się z wiekiem i jest związana z trybem życia, otyłością, podwyższonym stężeniem czynników krzepnięcia VIII, IX i XI, zabiegiem operacyjnym lub urazem, chorobą nowotworową narządów wewnętrznych, zespołem antyfosfolipidowym, przyjmowaniem doustnych środków antykoncepcyjnych i hormonalnej terapii zastępczej w okresie menopauzy. Powstaniu zakrzepu sprzyjają uszkodzenia ściany naczynia, na przykład przez założenie cewnika. Zaburzenia przepływu krwi występują w czasie lub po zabiegu operacyjnym, gdy do rozluźnienia mięśni dochodzi ich zwiotczenie, na skutek unieruchomienia kończyny w opatrunku gipsowym, jako wynik długotrwałej podróży samochodem lub samolotem (ucisk brzegu siedzenia na żyłę podkolanową, odwodnienie, niedotlenienie związane z niskim ciśnieniem powietrza w kabinie samolotu (tzw. zespół klasy turystycznej). Nadmierna krzepliwość charakterystyczna jest dla kobiet w ciąży.
Zakrzepowe zapalenie (zakrzepica) żył głębokich prowadzi do zatorowości płucnej – jeśli obejmuje żyłę podkolanową, udową, główną dolną oraz żyły biodrowe.
Objawy to ból w głębi łydki i dole podkolanowym przy zgięciu stopy, bolesność przy ucisku, obrzęk, rozszerzenie żył powierzchownych i ocieplenie kończyny, ogólny stan zapalny (zwiększenie ciepłoty ciała, przyspieszenie tętna). Jeśli choroba dotyczy żył piszczelowych przednich i tylnych oraz strzałkowych, zwykle nie daje objawów, ustępuje samoistnie i ryzyko zatoru płucnego jest niewielkie. Konsekwencją nieodpowiednio leczonej zakrzepicy żył głębokich jest zespół pozakrzepowy ze stanami zapalnymi, bólem, skłonnością do tworzenia ponownych zakrzepów i trudno gojące się owrzodzenia podudzi. Do objawów należą bolesne i twarde zgrubienia w tkance podskórnej, początkowo silnie bolesne przy ucisku, zaczerwienienie powłok skórnych na skutek stanu zapalnego.
Zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych jest mniej niebezpieczne, może towarzyszyć chorobie żylakowej, w związku ze zmianami w ścianach żylaków.
Poprawie przepływu krwi
W kończynach dolnych sprzyja oczywiście aktywność fizyczna. Domowym sposobem pomocy w stanach zapalnych żył powierzchownych są ciepłe, wilgotne okłady i układanie nóg wyżej od serca, dla ułatwienia odpływu krwi z żył, oraz stosowanie elastycznych pończoch. W chorobie zakrzepowej ważna jest dieta bogata w warzywa, owoce, przyprawy i kwasy tłuszczowe O-3 oraz nawodnienie organizmu.
Fitoterapia
Celem profilaktyki choroby zakrzepowej i leczenia stanów zapalnych naczyń żylnych przy pomocy preparatów roślinnych jest poprawa stanu naczyń krwionośnych: wzmocnienie, uszczelnienie, zwiększenie napięcia i elastyczności ścian naczyń i kapilar żylnych (co przeciwdziała wysiękom osocza, zastojom i obrzękom nóg), zapobieganie stanom zapalnym, uszkadzającym ściany naczyń i zastawek żylnych, przeciwdziałanie nadmiernej krzepliwości krwi przez działanie antyagregacyjne na płytki krwi i antykoagulacyjne.
W chorobach żył zaleca się preparaty zawierające rutynę.
To naturalny flawonoid, otrzymywany z kwiatów perełkowca japońskiego. Zaleca się też jego półsyntetyczną pochodną trokserutynę. Także flawonoidy cytrusowe diosminę, hesperydynę, również diosminę, otrzymywaną przez uwodornienie naturalnej hesperydyny, oligomery procjanidolowe z wyciągu z pestek winogron, escynę z nasion kasztanowca w formie amorficznej a-escyny.
Zioła wpływające na stan naczyń krwionośnych
Nasienie kasztanowca – Hippocastani semen
Zawiera mieszaninę saponin, głównie escynę, flawonoidy, nie zawiera kumaryn. Escyna w formie amorficznej a-escyny lub wyciągi z nasion działają przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo, wpływają na napięcie żylne. Zaleca się je doustnie w przewlekłej niewydolności żylnej z obrzękiem i uczuciem ciężkości nóg, bólem, zmęczeniem, swędzeniem, napięciem, skurczami, przy występujących żylakach, również miejscowo w siniakach, obrzękach i krwiakach. Suchy wyciąg, zawierający 50 mg escyny, zaleca się 2 razy dziennie przez 4 tygodnie.
Działanie korzystne na naczynia krwionośne escyny i wyciągów z kasztanowca potwierdzono w licznych badaniach in vitro, in vivo i klinicznych. W badaniach in vitro escyna kurczyła segmenty zdrowej żyły, ale nie żyły żylakowatej, zwiększała też napięcie izolowanej ludzkiej żyły odpiszczelowej i wrotnej żyły królika, przez ułatwianie tworzenia w żyłach prostaglandyny F2a, hamowała też enzym hialuronidazę. Kurczące działanie na żyły wywierał też wodno-etanolowy wyciąg z nasion. Podawanie doustne szczurom, z zablokowanym krążeniem limfatycznym, wyciągów z nasion kasztanowca (200 mg/kg) wywierało działanie przeciwobrzękowe, zmniejszało też nadmierną przepuszczalność kapilar skórnych, wywołaną histaminą lub serotoniną.
W badaniach klinicznych (2 kapsułki = 100 mg escyny) obserwowano hamowanie obrzęku w chorobach naczyń żylnych nóg, przez zmniejszenie filtracji kapilarnej i żylnej oraz zapobieganie rozkładowi proteoglikanów ścian kapilar, poprzez działanie ochronne na błonę lizosomalną, z której są uwalniane, a nie przez hamowanie enzymów. Poprawę napięcia żył, w porównaniu z placebo, obserwowano u zdrowych wolontariuszy po 2 godzinach od podania 80, 150 lub 360 mg (90 mg escyny) wyciągu, efekt był zależny od dawki.
W jednym z badań (240 pacjentów – randomizowane, z podwójnie ślepą próbą, podwójnie pozorowane), wykazano porównywalne obniżenie po 12 tygodniach stosowania (o 25%) obrzęku nóg u pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną, przy stosowaniu wyciągu z kasztanowca (pacjenci zgłaszali zmniejszenie bólu i świądu) lub pończoch uciskowych.
Kora kasztanowca – Hippocastani cortex
Zawiera kumaryny (eskulina, fraksyna, skopolina i ich aglikony-eskuletyna, fraksetyna i skopoletyna), garbniki, flawonoidy, proantocyjanidyny i ślady escyny.
Stosowana jest w celu złagodzenia objawów dyskomfortu i ciężkości nóg, związanych z zaburzeniami krążenia żylnego i zmniejszenia dolegliwości, towarzyszących hemoroidom (swędzenie, pieczenie). Zaleca się stosować 275 mg kory, 3-6 razy na dobę.
Wyciąg z kory kasztanowca (proantocyjanidyna A2 i eskulina) zależnie od dawki kurczył tętnice, ale silniej żyły, poprzez wpływ na receptor serotoninowy ( 5-HT2A), zwiększał oporność naczyń i zmniejszał przepuszczalność naczyń włosowatych. Działanie przeciwzapalne eskuletyny (zmniejszała obrzęk ucha myszy w modelu zapalenia indukowanego olejem krotonowym) oraz eskuliny (zmniejszała rumień wywołany UV) może wynikać z hamowania lipooksygenazy (LOX). Wyciąg z kory kasztanowca zmniejszał agregację płytek indukowaną ADP (hamowanie LOX), a eskuletyna w niskich stężeniach hamowała, a przy wyższych stymulowała aktywność cykloksygenazy (COX), co jest trudne do wytłumaczenia.
Kłącze ruszczyka – Rusci rhizoma
Zawiera saponiny steroidowe (ruscyna, ruskogenina, neoruskogenina, ruskozyd), flawonoidy, triterpeny, fitosterole, kumaryny) i ma podobne zalecenia jak kora kasztanowca. Zaleca się stosowanie sproszkowanego kłącza lub suchego wyciągu, zawierającego w dawce dziennej 7-11 mg ruskogenin, w przeliczeniu na sumę ruskogeniny i neoruskogeniny. Ekstrakt z kłączy ruszczyka w badaniach in vitro i in vivo kurczył żyły na skutek stymulacji układu a-adrenergicznego (aktywacja receptora a1- adrenergicznego) i uwalniania noradrenaliny z zakończeń nerwowych.
Wyciąg in vivo, po podaniu dożylnym, doustnym i miejscowym chomikom, kurczył naczynia żylne; doustne podanie (150 mg/kg, mc/doba) przez 28 dni, spowodowało zwężenie naczyń żylnych o 30% i dylatację tętnicy szyjnej o 37%, bez wpływu na ciśnienie tętnicze, dzięki uwalnianiu czynników relaksujących śródbłonki tętnicy. W innym badaniu ekstrakt z ruszczyka (2 i 5 mg/kg dożylnie) kurczył naczynia limfatyczne u znieczulonych psów. Wyciąg oraz ruskogenina w kocim modelu obrzęku, indukowanym kwasem etakrynowym, w stosowanych dawkach przez 4-6 dni (różne drogi podania), zwiększały ciśnienie onkotyczne, prowadzące do zmniejszenia obrzęku.
Owoc borówki czernicy świeży/suchy – Myrtilli fructus recens/siccus
Suchy zalecany jest doustnie w biegunkach i zewnętrznie w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. W zaburzeniach krążenia żylnego i kruchości kapilar zaleca się doustnie jednorazowo 80-180 mg, dobowo 160-540 mg wyciągu suchego ze świeżych owoców, o zawartości 38% antocyjanozydów/ 25% antocyjanidyn. Zaleca się preparaty/ surowiec, zawierające 20-40 mg antycyjanozydów w dziennej dawce, od 55 do 115 g świeżych owoców borówki czernicy dziennie.
Wszechstronny wpływ na naczynia przypisuje się antocyjanom. Działają spazmolitycznie na tętnice i żyły, poprawiają stan naczyń włosowatych i mikrokrążenie, ochraniają przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Wyciąg ze świeżych jagód in vitro przeciwdziałał skurczom naczyń, wywołanym 5-HT, BaCl2, na skutek hamowania katecholo-O-metylotransferazy ( COMT) oraz uwalniania prostaglandyn i czynnika rozkurczowego pochodzenia śródbłonkowego (EDRF). Wyciągi i antocyjany działają przeciwzapalnie (hamowanie prozapalnych genów i COX-2), antyoksydacyjnie, przeciwbakteryjnie, przeciwnowotworowo i przeciwwrzodowo oraz korzystnie na regenerację rodopsyny.
Wyciąg, zależnie od stężenia, hamował agregację płytek, indukowaną ADP, kolagenem i AA, przez stymulację uwalniania prostacykliny (PGI2) i zwiększenie stężenia cAMP lub zmniejszenie poziomu tromboksanu A2 w płytkach krwi.
Wydłużenie czasu krwawienia u szczurów (in vivo), zależne od dawki wyciągu, nie było związane z układem krzepnięcia, gdyż hematokryt, czas częściowej tromboplastyny po aktywacji (APTT) i czas protrombinowy (PT), nie uległy zmianie po 2 godzinach od podania pojedynczej doustnej dawki ekstraktu (400 mg/kg), obserwowano jednak zmiany w przyleganiu płytek i spadek liczby płytek adhezyjnych, w porównaniu do kontroli, podobnie do tiklopidyny (lek przeciwpłytkowy).
Liść winorośli właściwej (czerwieniejące jesienią) – Vitis viniferae folium
Liście są bogate we flawonoidy, antocyjany (glukozydy malwidyny, delfinidyny, cyjanidyny i petunidyny), oligomeryczne proantocyjanidyny, stilbeny (trans-resveratrol), kwasy organiczne, głównie jabłkowy i szczawiowy, karotenoidy, witaminę C, garbniki katechinowe. Surowiec zaleca się w przewlekłej niewydolności żylnej (obrzęk nóg, żylaki, uczucie ciężkości, ból, zmęczenie, świąd, napięcie i skurcze łydek), w celu objawowego łagodzenia swędzenia i pieczenia związanego z hemoroidami oraz w kruchości naczyń włosowatych. Napar z 5-10 g rozdrobnionych liści, w 250 ml wrzącej wody, pić 2 razy dziennie lub stosować 270-360 mg sproszkowanych liści 3-5 razy dziennie. Krem zawierający (w 10 g) 282 mg wyciągu gęstego, stosować zewnętrznie na chore miejsca 1-3 razy dziennie, do 4 tygodni. Skuteczność kliniczną i tolerancję ekstraktu z czerwonych liści winorośli (RVLE) potwierdzono w badaniach z podwójnie ślepą próbą, z zastosowaniem placebo i na podstawie obserwacji pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną. Leczenie produktem RVLE prowadziło do zmniejszenia objętości kończyn, mierzonej za pomocą zarówno pletyzmografii wodnej, jak i obwodu w kolanie i kostce, korzystne były również subiektywne odczucia pacjentów. W innym badaniu wyciąg z liści winorośli usprawniał mikrokrążenie, łagodził objawy towarzyszące przewlekłej niewydolności żylnej. Wyniki badań in vitro, przy użyciu osocza bogatego w płytki krwi od czterech zdrowych ochotników płci męskiej (24-47 lat) wykazały, że frakcja wyciągu z liści winorośli, zawierająca kwercetynę, apigeninę i katechinę w badanych stężeniach, ale nie 3-O-B-D-glukozyd kwercetyny, hamowały agregację płytek krwi.
Kwiat arniki – Arnicae flos
Zawiera laktony seskwiterpenowe typu pseudogwajanolidów (według FP X nie mniej niż 0,4% laktonów seskwiterpenowych w przeliczeniu na tiglinian helenaliny), olejek eteryczny, flawonoidy, hydroksykumaryny, kwasy fenolowe.
Wyciąg, jak i izolowane związki (helenalina), działają przeciwzapalnie, przez zahamowanie aktywacji NF-kB, który kontroluje transkrypcję różnych cytokin i cząsteczek adhezyjnych, co w efekcie może zmniejszyć produkcję wielu zapalnych cytokin i uniemożliwić rekrutację komórek immunologicznych (komórki T, komórki B, makrofagi i neutrofile), zmniejszając stan zapalny. Indukcji kontaktowej nadwrażliwości arniki przeciwdziała aktywność przeciwzapalna i immunosupresyjna.
Laktony seskwiterpenowe łatwo wchłaniają się przez naskórek, a ich penetracja z ekstraktów była około 10 razy większa niż izolowanych związków. Helenalina, w próbkach krwi od zdrowych wolontariuszy, hamowała agregację płytek krwi, wywołaną kolagenem, tworzenie tromboksanu i wydzielania 5-hydroksytryptaminy, zależnie od dawki (3-300 uM).
W badaniu klinicznym (2001) stu pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną leczono żelem zawierającym wyciąg z arniki lub placebo. Wyniki były pozytywne, poprawa w grupie badanej była znacznie lepsza niż w grupie otrzymującej placebo, gdzie również obserwowano poprawę. Tylko u dwóch pacjentów wystąpiły reakcje alergiczne.
W wyniku stosowania żelu z wyciągiem z arniki obserwowano poprawę objawów zapalenia kości i stawów, zmniejszenie nasilenia bólu, poprawę funkcji rąk, tylko u 5 spośród 89 pacjentów leczonych preparatem z arniką wystąpiły działania uboczne. W innym badaniu (2010), na małej grupie (n=16) potwierdzono wobec grupy placebo skuteczność miejscowego stosowania arniki w siniakach. Chociaż EMA zaleca stosowanie miejscowe preparatów zawierających 20-25% nalewki z arniki, w przypadku siniaków, zwichnięć i bólu mięśniowego, to można je stosować również w przypadku przewlekłej niewydolności żylnej, w stanach zapalnych żył i owrzodzeniach żylakowatych.
Choroba zakrzepowa żył, o zróżnicowanej etiologii, wymaga postępowania terapeutycznego wielokierunkowego, wpływającego nie tylko na stan naczyń krwionośnych, ale też na reologię krwi, zmniejszanie jej lepkości poprzez działanie antyagregacyjne i antykoagulacyjne, przeciwdziałające powstawaniu zakrzepów. Na stan naczyń krwionośnych wpływają korzystnie związki roślinne, obecne w wyciągach, najczęściej jako mieszaniny saponin, flawonoidów, proantocyjanidyn oraz antocyjanów. Związki fenolowe wykazują też aktywność antyoksydacyjną, co jest korzystne w prewencji i leczeniu różnych chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu sercowo-naczyniowego. Związki naturalne: escyna, rutyna i jej półsyntetyczne pochodne trokserutyna, diosmina, hesperydyna oraz wyciągi roślinne, bogate w te związki, skutecznie poprawiają stan naczyń krwionośnych.
