Atopowe zapalenie skóry (AZS) – znane też jako wyprysk atopowy, egzema – to zapalna i przewlekła choroba skóry, przebiegająca z okresami zaostrzeń i remisji.
Objawy AZS to zaczerwienienie, suchość, zliszajowacenie i łuszczenie się naskórka, świąd, wysięk, skłonność do zakażeń bakteryjnych. Wytwarzane w wyniku zakażeń toksyny zaostrzają stan zapalny i pogarszają przebieg choroby. Zmiany są często kolonizowane przez gronkowca złocistego Staphylococcus ureus. W lżejszych postaciach choroby występuje przewaga S. epidermis.
Podłoże genetyczne i środowiskowe
Uważa się, że choroba ma przede wszystkim podłoże genetyczne i uwarunkowana jest nieprawidłową reakcją immunologiczną: nadreaktywnością komórek Langerhansa, prowadzącą do nadmiernego wytwarzania przeciwciał IgE i cytokin prozapalnych. Także zmianami w obrębie mikrobiomu skóry, zaburzeniami składu lipidów w warstwie rogowej naskórka, niedoborem peptydów antymikrobiologicznych (AMPs). Jednak czynniki środowiskowe mogą również wpłynąć na ekspresję genów.
Fazy AZS
Od najwcześniejszych miesięcy do 2. roku życia AZS charakteryzuje się zmianami, głównie na twarzy, owłosionej skórze głowy, kończynach i tułowiu. U dzieci od 3 do 12 roku życia zmiany występują na zgięciach łokciowych i podkolanowych, na karku i nadgarstkach. U młodzieży i osób dorosłych od 12 do 23 roku życia i dłużej, lokalizacja zmian podobnie jak w okresie dziecięcym, ale z łagodniejszym przebiegiem. Powyżej 30 roku życia u większości chorych następuje samoistna remisja.
Inne schorzenia alergiczne
towarzyszą często AZS: astma oskrzelowa, katar sienny, zapalenie spojówek [Patrz piśmiennictwo, poz. 1].
W AZS dochodzi do upośledzenia nawilżenia skóry, na skutek nadmiernej, przeznaskórkowej utraty wody (TEWL) i zmniejszenia zawartości naturalnego czynnika nawilżającego (NMF) w warstwie rogowej naskórka, większej podatności na działanie czynników drażniących oraz łatwiejszego przenikania przez uszkodzony naskórek alergenów, drobnoustrojów i toksyn.
Leczenie
głównie jest objawowe i obejmuje środki przeciwhistaminowe, kortykosteroidy ogólnie i miejscowo w postaci maści (należy unikać lanoliny jako podstawy maści, gdyż chorzy są często na nią wrażliwi), preparaty immunosupresyjne oraz fotochemioterapię (PUVA) i fototerapię (naświetlania UVA i UVB). Ważna jest właściwa pielęgnacja skóry – nawadnianie i natłuszczanie. Dostępna jest specjalistyczna odzież lecznicza. Postępowanie przyczynowe polega na eliminacji czynników uczulających z otoczenia, w tym niektórych pokarmów.
Alina Małmyszko-Czapkowicz, lekarz medycyny, specjalistka w zakresie medycyny naturalnej, proponuje leczenie przyczynowe i przywracające prawidłową funkcję błon śluzowych, czego efektem jest poprawa stanu skóry pacjenta. Początek terapii to eliminacja z diety czynników alergizujących, najczęściej białka mleka krowiego, jaja kurzego, pszenicy, orzeszków ziemnych, cytrusów i innych alergenów, wykazanych w procesie diagnostycznym, ponadto cukru i produktów o wysokim indeksie glikemicznym. Także regulacja równowagi fizykochemicznej w przewodzie pokarmowym przy pomocy preparatów odkwaszających oraz uzupełnienie flory bakteryjnej probiotykami. Zabiegi pielęgnacyjne to kąpiele w wodzie z sodą oczyszczoną lub rozcieńczonym krochmalem i natłuszczanie suchych miejsc emolientami dobranymi indywidualnie (olej z oliwek, olej lniany, ryżowy lub inne). Polecam stronę https://dziecisawazne.pl/sposob-azs-rozmowa-dr-alina-malmyszko-czapkowicz/.
Pozytywna rola probiotyków w AZS
jest znana i udokumentowana. Najwięcej badań dotyczy Lactobacillus rhamnosus GG (LGG), gdyż mogą one hamować alergiczne zapalenie skóry, przez zwiększenie w węzłach chłonnych pacjentów populacji regulatorowych komórek T (Tregs), które po migracji do miejsca zapalenia tłumią reakcję alergiczną, zależną od Th2 i Th17 lub bezpośrednio zmniejszają ekspresję TSLP (limfopoetyny zrębu grasicy). Limfopoetyna aktywizuje komórki dendrytyczne, które wpływają na różnicowanie limfocytów T do Th2 i Th17 (są mediatorami alergicznego zapalenia skóry) [2].
Wyciągi roślinne
o właściwościach przeciwzapalnych są niezwykle pomocne w łagodzeniu objawów AZS: kwiat rumianku, kwiat nagietka, ziele dziurawca, liście i kora oczaru, wyciąg z ziarniaków owsa, korzeni lukrecji czy aloesu zwyczajnego. Syntezę lipidów w naskórku regulują oleje: wiesiołkowy, ogórecznikowy, z nasion czarnej porzeczki, kokosowy, oliwkowy, z nasion czarnuszki i inne. Poleca się wyciągi roślinne bogate w przeciwutleniacze (3).
W AZS ważna jest właściwa pielęgnacja skóry przy pomocy emolientów. Nie jest wskazane stosowanie klasycznych mydeł, co nasila zasadowe pH skóry i prowadzi do uszkodzenia bariery naskórkowej, zwiększając kolonizację skóry przez bakterie, głównie Staphylococcus aureus. Zakaz stosowania mydeł w AZS jest znany w USA jako postępowanie Scholtza (4).
U chorych na AZS obserwuje się niski poziom niezbędnych kwasów tłuszczowych (NNKT) i zaburzenie wytwarzania lipidów w naskórku, słabą aktywność Δ6-desaturazy, enzymu katalizującego transformację kwasu linolowego w γ-linolenowy, co skutkuje suchością skóry (5,6).
Naturalne oleje roślinne mogą pomóc w naprawie zakłóconej bariery skórnej w różnych chorobach skóry, w tym w AZS – poprzez uzupełnianie wewnątrzkomórkowych lipidów, właściwości okluzyjne, uszczelniające, poprawę nawodnienia warstwy rogowej naskórka, zmniejszenie stanu zapalnego i zmniejszenie zakażeń bakteriologicznych.
Wykazano, że kwas linolowy jest niezbędnym kwasem tłuszczowym do utrzymania prawidłowej funkcji bariery naskórka. Wysoki poziom kwasu linolowego znajdujemy w oleju słonecznikowym, który jest dobrym składnikiem preparatów na AZS. Korzystnie może działać też olej sezamowy z sezamolem, polifenolem, o właściwościach antyoksydacyjnych, czy olej z nasion szafranu.
Olej z nasion winogron
prócz kwasu linolowego zawiera resweratrol i witaminę E, co zapewnia mu właściwości antyoksydacyjne. Resweratrol w stosowaniu miejscowym zwiększa syntezę katelidycyny, antybakteryjnego peptydu w skórze, i hamuje wzrost gronkowca złocistego, a fitosterole wpływają regulująco na mediatory prozapalne.
Olej kokosowy
zawiera głównie monolaurynian – gliceryd kwasu laurynowego o udowodnionym działaniu nie tylko osłaniającym, ale też przeciwdrobnoustrojowym na różne szczepy bakterii, przeciwwirusowym i przeciwgrzybiczym.
Olej z oliwek
ma właściwości przeciwzapalne, jednak kwas oleinowy w stosowaniu zewnętrznym może działać drażniąco i niekorzystnie wpływać na integralność warstwy rogowej naskórka (7,8).
Olej wiesiołkowy Oenotherae oleum
zawiera kwas γ-linolenowy (GLA) i linolowy, podobnie jak olej ogórecznikowy i z nasion czarnej porzeczki. Wykazano, że zaburzenia metabolizmu GLA u pacjentów z atopowym zapaleniem skóry może prowadzić do zmniejszenia syntezy ważnego metabolitu tego kwasu, prostaglandyny 1 (PGE1), który jest związkiem przeciwzapalnym. Według EMA (Europejska Agencja Leków) olej wiesiołkowy jest tradycyjnym ziołowym produktem leczniczym do stosowania doustnego, w celu złagodzenia objawów świądu w ostrych i przewlekłych dermatozach, charakteryzujących się suchą skórą. Proponowana jest dawka jednorazowa 2-3 g, dobowa 4-6 g, ale stosowanie zaleca się powyżej 12 roku życia. W niektórych badaniach klinicznych olej wiesiołkowy u pacjentów cierpiących na atopowe zapalenie skóry, w porównaniu z grupą placebo, zmniejszał stan zapalny, świąd, suchość i złuszczanie się naskórka.
Olej z czarnuszki Nigellae sativae oleum
zawiera olejek eteryczny z charakterystycznym tymochinonem, nienasycone kwasy tłuszczowe (linolowy, oleinowy i eikozadienowy), fitosterole, witaminy (tokoferole), związki mineralne. Nasiona czarnuszki wykazują szerokie spektrum działania biologicznego, w tym działanie przeciwalergiczne. Tymochinon hamuje wytwarzanie prostaglandyn prozapalnych (PGE2, PGD2) i limfocytów Th, powodujących powstawanie odpowiedzi immunologicznej. Olej nawilża, natłuszcza skórę, działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie, łagodzi podrażnienia i objawy atopowego zapalenia skóry. W stosowaniu wewnętrznym zaleca się łyżeczkę oleju 3 razy dziennie (9).
Kwiat rumianku Matricariae flos
zawiera α-bisabolol i jego tlenki, proazulen matrycynę (przekształcającą się podczas destylacji z parą wodną w chamazulen), poliacetylen (en-in- dicykloeter) oraz pochodne flawonu: apigeninę, luteolinę i 7-glukozyd apigeniny. Badania in vitro i in vivo potwierdziły działanie przeciwzapalne wyciągu, jak i poszczególnych związków, głównie poprzez hamowanie cyklooksygenazy i 5-lipoksygenazy. Badania kliniczne wykazały skuteczność maści i kremów z wyciągiem z kwiatów rumianku w różnych stanach zapalnych skóry, w tym w wyprysku atopowym w zwalczaniu świądu, zaczerwienienia i złuszczania, często wyższą niż maści ze sterydem.
Schilcher proponuje do smarowania chorych miejsc mazidło, zawierające olejek rumiankowy (1 g) lub nalewkę z kwiatów rumianku o 40% zawartości etanolu (5 g), uzupełnione do 100 g dowolnym olejem roślinnym (10).
Napary z kwiatów rumianku mogą być stosowane do kąpieli, okładów, irygacji i przemywań. EMA zaleca różne wyciągi, ale też 2-4 razy dziennie napary, m.in. w stanach zapalnych skóry, przygotowane w 150 ml wrzącej wody, w zależności od wieku z 0,5-1 g (od 6 miesięcy do 2 roku życia), z 1-1,5 g (2 do 6 lat), z 1,5-3 g (6-12 lat), a dla starszych napary z 3-10 g w 100 ml wrzącej wody do kompresów.
Ziela krwawnika Millefolii herba
działa przeciwzapalnie. Zaleca się (EMA) w problemach skórnych napar przygotowany z 3,5 g surowca w 250 ml wody, 2-3 razy dziennie dla osób powyżej 12 roku życia.
Kwiat nagietka Calendulae flos
zawiera saponiny triterpenowe (glikozydy kwasu oleanolowego), alkohole triterpenowe (α- i β-amyryna, faradiol), flawonoidy (pochodne kwercetyny i izoramnetyny) oraz karotenoidy. Wyciągi z surowca działają przeciwzapalnie i zalecane są głównie miejscowo w różnych stanach zapalnych skóry, w tym w AZS. Dostępne są gotowe maści nagietkowe, ale nie ma na opakowaniach informacji, czy wyciąg jest przygotowany z całych koszyczków, czy pozbawionych kielichów, a tylko takie poleca Schilcher. EMA zaleca różnego rodzaju wyciągi, ale też rozdrobnione kwiaty do przygotowania naparu (1-2 g w 150 ml wrzącej wody), który można stosować np. w formie kompresów przykładanych na 30-60 minut w miejscach stanów zapalnych na skórze, powyżej 12 roku życia.
Liść i kora oczaru Hamamelidis cortex, folium
zawierają związki o charakterze garbników. W korze dominuje hamamelitanina, a w liściach proantocyjanidyny o właściwościach przeciwzapalnych (hamowanie aktywności 5- lipoksygenazy), ściągających, przeciwbakteryjnych i antyoksydacyjnych.
Wyciągi z liści i kory oczaru (nalewka, wyciągi płynne) EMA zaleca do stosowania w stanach zapalnych i suchej skórze kilka razy dziennie, dla dzieci powyżej 6 roku życia (z liści) i powyżej 12 lat (z kory). Przy suchej skórze Schilcher poleca maść oczarową gotową lub recepturową (Extractum Hamamelidis fluidum 5 g, Unguentum molle ad 30 g). Maść z wyciągiem z oczaru jest zalecana w stanach zapalnych skóry, w tym w AZS.
Dostępne są również płynne preparaty, zawierające hydrolat, otrzymany w procesie destylacji liści z parą wodną, które mogą wspomagać pielęgnację skóry z problemami takimi, jak wyprysk czy trądzik. Odwar przygotowany z 10 g liści lub kory oczaru może stanowić dodatek do kąpieli.
Żel aloesowy Aloe gel
ze świeżych liści aloesu prawdziwego Aloe vera lub drzewiastego Aloe arborescens, uprawianego jako roślina doniczkowa, stąd możliwość zastosowania w warunkach domowych smarowania chorych miejsc żelowatym miąższem, bezpośrednio po rozerwaniu liścia. Dostępne są też gotowe preparaty. Za aktywność przeciwzapalną odpowiedzialne są węglowodany, zarówno śluzowe, jak i pochodne mannozy w tym acemannan, a także fitosterole, glikoproteiny i enzymy.
Skuteczność żelu aloesowego Aloe ferox i Aloe vera badano na myszach, u których wywołano stan atopowej dermatozy. Miejscowe stosowanie żelu przez kolejne 10 dni spowodowało obniżenie w surowicy krwi poziomu IgE, co wskazuje na selektywną redukcję odpowiedzi limfocytów Th2. Podwyższenie stężeń IgE w surowicy jest najczęściej wiązane z chorobami alergicznymi, przyczyną wysokich stężeń IgE może być jednak wiele chorób niealergicznych, np. choroby pasożytnicze czy stany zapalne i inne (11,12).
Ziarniaki owsa Avenae fructus
zawierają śluzowe polisacharydy (β-glukan), białka, flawonoidy. Mąka owsiana po zalaniu wodą i podgrzaniu daje koloidalny roztwór, który dodany do kąpieli łagodzi stany zapalne skóry. EMA zaleca przygotowanie takiego roztworu na jedną kąpiel dla osoby dorosłej z 60 g mąki owsianej (kąpiel w 150-200 l wody), dla dzieci 50% tej dawki.
Korzeń żywokostu Symphyti radix
zawiera alantoinę, związki fenolowe (kwas rozmarynowy, kawowy), polisacharydy śluzowe.
EMA zaleca 10% wyciągi płynne 2 razy dziennie, wyłącznie po 18 roku życia, do stosowania zewnętrznego (hepatotoksyczne alkaloidy pirolizydynowe). Wskazania obejmują stany zapalne, siniaki i skręcenia.
Domowe przepisy
na łagodzące kąpiele w stanach zapalnych skóry: 250 g płatków owsianych (można zemleć), gotować w 2 l wody, lub 5 łyżek mąki ziemniaczanej podgrzać z 0,5 l wody lub 0,5 szklanki siemienia lnianego, gotować w 5 l wody (zlać górną warstwę), papki wlać do wanny; nie stosować żadnych środków myjących, po wyjściu z wanny osuszyć skórę ręcznikiem.
Korzystne efekty wywierają kąpiele w rozcieńczonych wybielaczach (pół szklanki 6% podchlorynu sodu na całą kąpiel, 5-10 minut, 2 razy tygodniowo).
Swędzenie i stan zapalny łagodzi przemywanie chorych miejsc naparem z korzenia lukrecji (1 łyżeczka w pół szklanki wrzątku), następnie nacieranie preparatem natłuszczającym skórę
Leczenie klimatyczne
Znany jest korzystny wpływ, na skórę z różnymi problemami, kąpieli w Morzu Martwym, łącznie z opalaniem się, czy kąpiele w źródłach bogatych w minerały, na południu Francji (Avene) (13).
* * *
Atopowe zapalenie skóry (AZS) o zróżnicowanej etiologii wymaga indywidualnego, holistycznego podejścia do pacjenta. Oferowane terapie konwencjonalne skupiają się na łagodzeniu objawów choroby, ale powodują szereg efektów ubocznych. Ponieważ choroba ma charakter przewlekły, naturalne terapie mogą być bezpiecznie stosowane przez długi czas.
Piśmiennictwo: [1] Jabłońska S., Majewski S. Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową. PZWL, Wwa 2008; [2] Rather I. A. Probiotics and Atopic Dermatitis: An Overview. Front Microbiol. 7/2016, 507; [3] Dawid-Pać R. Medicinal plants used in treatment of inflammatory skin diseases. Postępy Dermatol. Alergol. 3(30)/2013, 170-77; [4] Czarnecka-Operacz M., Sadowska-Przytocka A. Pielęgnacja skóry chorego na AZS w świetle nowoczesnej wiedzy medycznej. Alergia 3/2015, 24-28; [5] Karagounis T.K., Gittler J.K., Rotemberg V., Morel K.D. Use of natural oils for moisturization: Review of olive, coconut, and sunflower seed oil. Pediatr. Dermatol. 1(36)/2019, 9-15; [6] Kamińska E. Rola emolientów w atopowym zapaleniu skóry u dzieci. Dev. Period Med. 4/2018, XXII, 396-403; [7] Tzu-Kai Lin, Lily Zhong, Juan Luis Santiago. Anti-Inflammatory and Skin Barrier Repair Effects of Topical Application of Some Plant Oils. Int. J. Mol. Sci. 19/2018, 70; [8] Vaughn A.R., Clark A.K., Sivamani R.K., Shi V.Y. Natural Oils for Skin-Barrier Repair: Ancient Compounds Now Backed by Modern Science. Am. J. Clin. Dermatol. 19/2018, 103-17; [9] Borusiewicz M., Janeczko Z. Nigella sativa L. - roślinny surowiec o właściwościach plejotropowych. „Postępy Fitoterapii” 4/2015, 223-36; [10] Schilcher H., Dorsch W. Ziołolecznictwo w pediatrii. Podręcznik dla lekarzy i farmaceutów. MedPharm Polska 2010; [11] Finberg M. A comparative study for the topical treatment of atopic dermatitis with Aloe ferox and Aloe vera in Balb/c mice Conference: 17th World Congress of Basic & Clinical Pharmacology, At Cape Town, South Africa 2014; [12] Nowicka U. Choroby i stany przebiegające z podwyższonym stężeniem immunoglobuliny E w surowicy. Pneumonol. Alergol. Pol. 77/2009, 533-40; [13] Allison L., Goddard P., Lio A. Alternative, Complementary, and Forgotten Remedies for Atopic Dermatitis. Evid. Based Complement. Alternat. Med. 2015, 676897.
