Ziemniak

Ziemniak był znany i ceniony przez wieki jako roślina ozdobna, lecznicza i jadalna. Pierwotnie występował jedynie w zachodniej części Ameryki Pd., na terenie dzisiejszych państw Peru, Chile, Boliwii i Ekwadoru. Uważa się, że był uprawiany na tych terenach już kilka tysięcy lat p.n.e. Był jednym z podstawowych komponentów żywności ludów indiańskich, zamieszkujących górzyste okolice północnych Andów. Już w XIV w. Inkowie stosowali nawożenie upraw ziemniaka ptasimi odchodami.

Do Europy

ziemniak dotarł dwiema drogami. Pierwsza prowadziła z Peru do Hiszpanii, dalej do środka kontynentu. Rośliny sprowadzone tą drogą około roku 1565, miały czerwoną skórkę, rogalikowaty kształt i czerwonofioletowe kwiaty. Należały do gatunku Solanum tuberosum ssp. andigenum. Druga droga prowadziła z Chile do Anglii, rośliny zostały tam sprowadzone około roku 1585. Odznaczały się żółtobiałą skórką, płaskookrągłym kształtem i białymi lub jasnofioletowymi kwiatami. Należały do gatunku Solanum tuberosum ssp. tuberosum.
Pierwsze pisane wzmianki o ziemniaku i jego właściwościach odżywczych pochodzą z roku 1537. Początkowo uważany był po prostu za roślinę egzotyczną, ciekawostkę. Uprawiano go w ogrodach botanicznych. Potem przypisywano mu walory lecznicze.

Włochy

były pierwszym europejskim krajem, w którym zapoczątkowano ogrodową uprawę ziemniaka. Uprawy rozpowszechniali karmelici i franciszkanie. Ponieważ ziemniak wydawał się początkowo czymś w rodzaju trufli, i tak jak one był wykopywany z ziemi, nazwano go tartufoli. Niemcy przejęli tę nazwę, zmieniając pierwszą literę, i tak pojawił się kartoffel. Król pruski w połowie XVII w. rozkazał zasadzić w ogrodach zamkowych 30 kg bulw. Taki był początek uprawy ziemniaka na większą skalę w Niemczech.

Egzotyczny kaprys

Ziemniak był uważany za oryginalną roślinę egzotyczną, o ciekawych właściwościach. Król Francji Ludwik XVI prezentował się na balach dworskich z kwiatem ziemniaka przypiętym do fraka. Jego królewska małżonka Maria Antonina wpinała kwiaty ziemniaka do sukien przyozdobionych drogimi kamieniami.
Za czasów Józefa II cesarza austriackiego, który pragnął zwiększenia uprawy ziemniaka na Węgrzech, księżniczki wpinały jego kwiaty we włosy. Ziemniak w tamtych czasach był traktowany jak roślina wyjątkowa. Podarowanie ukochanej bukietu z kwiatów ziemniaka znaczyło tyle samo, co w późniejszym czasie podarowanie bukietu z siedmiu róż.
Rozwój uprawy ziemniaka w Europie, mimo pewnej fascynacji tą rośliną, był ograniczany wieloma przeciwnościami, także kulturowymi. Powszechny w dawnym rolnictwie system trójpolowy wykluczał ziemniaka z upraw. Gorzki smak jego pierwszych, prymitywnych odmian zniechęcał potencjalnych smakoszy. W krajach protestanckich broniono się przed uprawianiem ziemniaka, gdyż nie był on wymieniony w Biblii. W Rosji ziemniak nosił miano jabłka diabelskiego, ponieważ rósł w ziemi. Mimo tak wielu przeciwności, ziemniak odegrał z czasem w Europie ogromną rolę społeczną, wpływając na ograniczenie zjawiska głodu i wzbogacając ludzi w cenne składniki odżywcze. Zreformował też rolnictwo, które zarzuciło stary trójpolowy system uprawy.

W Polsce

początek uprawy ziemniaka datowany jest na rok 1683. Król Jan III Sobieski przywiózł z wyprawy wiedeńskiej bulwy ziemniaka, które zostały zasadzone w ogrodach wilanowskich. Uprawę ziemniaka na większą skalę wprowadził zięć królewskiego ogrodnika, Łaba.
W połowie XVIII w. ziemniak był już w Polsce dobrze znany. Jego produkcja zwiększyła się wyraźnie na początku XIX w., po zastosowaniu go jako surowca gorzelniczego. Do rozwoju uprawy ziemniaka przyczyniły się literatura fachowa i rozwijająca się szybko prasa, która omawiała zalecenia agrotechniczne, informowała o sposobach przerobu ziemniaka na spirytus i krochmal.

W odrodzonej Polsce

uprawę ziemniaka na szeroką skalę zawdzięczamy m.in. dr. Henrykowi Dołkowskiemu z Państwowego Instytutu Naukowo-Rolniczego w Bydgoszczy – od roku 1927 oddziału Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Dr Dołkowski wyhodował wiele nowych odmian ziemniaka, w Instytucie pracowano też nad zwalczaniem raka ziemniaczanego.

Ziemniak Solanum tuberosum L.

jest rośliną jednoroczną, która rozmnaża się generatywnie i wegetatywnie. Podziemnymi częściami rośliny są korzenie, stolony i bulwy. Kształt bulwy ziemniaka jest uzależniony od odmiany. Wyróżniamy bulwy poprzecznie owalne, okrągłe, okrągłoowalne i owalne. Zawartość barwników występujących w zewnętrznej warstwie kory pierwotnej decyduje o zabarwieniu skórki bulwy. Barwa skórki może być żółtawa, różowa, czerwona, fioletowa, czasem niejednolita. Miąższ może być barwy białej, białej z szarym odcieniem, kremowej, jasnożółtej, żółtej, ciemnożółtej.
Ziemniak wytwarza od 4 do 8 pędów nadziemnych. Wyróżniamy trzy typy pokroju rośliny: łodygowaty, liściowy i krzak. Barwa łodygi jest uzależniona od odmiany i może być zielona, czerwona lub z fioletowymi przebarwieniami. Na przekroju łodyga może być trójkątna, okrągła albo czworokątna. Liście ułożone są na łodydze spiralnie i lewoskrętnie. Kwiatostanem jest grono lub baldachogrono, wyrastające z pachwin górnych liści bądź z wierzchołka łodygi. Zabarwienie kwiatów ziemniaka jest stałą cechą odmianową, kwiaty mogą mieć barwę białą, czerwonofioletową, niebieskofioletową, natomiast pręciki są pomarańczowe lub żółte.

Skrobia

jest głównym składnikiem suchej masy ziemniaka. To decyduje o przydatności rośliny w przemyśle. Ziemniaki o dużych ziarnach skrobi są przeznaczane do produkcji syropów, mają zastosowanie w gorzelnictwie. Rośliny o mniejszych ziarnach skrobi wykorzystywane są do produkcji krochmalu.
Ziemniak ma wszystkie aminokwasy egzogenne. Spożycie około 300 g ziemniaka dostarcza około 50% dziennej dawki witaminy C, poza tym warzywo jest bogate w witaminy A, B1, B2, B6, PP, w kwas foliowy, nikotynowy, szczawiowy, cytrynowy i jabłkowy. Ziemniaki mają także lipidy, białka, enzymy, garbniki, barwniki, magnez, wapń, sód, potas, fosfor, żelazo i siarkę.

Wbrew obiegowej opinii, ziemniak jest warzywem o niskiej zawartości kalorycznej i często stosowany jest jako jeden z głównych składników diet.

Bulwy ziemniaka zawierają również toksyczne glikozydy, chakoninę i solaninę, potocznie zwane solaniną. Zawartość tych związków wzrasta pod wpływem światła, dlatego bulwy zazielenione i podkiełkowane nie nadają się do spożycia i na paszę!

W medycynie ludowej

przypisywano ziemniakom niezwykłe właściwości. Noszenie kilku surowych ziemniaków w kieszeni miało chronić przed reumatyzmem. Na stłuczenia i skręcenia stosowano okłady z ziemniaka. Amerykańscy lekarze naturaliści stosowali ziemniaka jako środek do oczyszczania krwi i leczenia zgagi. Ziemniaka wykorzystywano zresztą do leczenia wielu dolegliwości, takich jak bóle głowy, gardła, uszu, choroby skóry, zapalenia powiek, przeziębienia, na kamienie nerkowe, wrzody, zastrzały, odciski, oparzenia, i ukąszenia.

W kosmetologii

wykorzystuje się bulwy ziemniaka do sporządzania pasty wygładzającej spękaną skórę na rękach. Maseczka z ziemniaka działa odświeżająco i odżywczo na suchą skórę.

Niezwykła historia uprawy oraz możliwość wykorzystania ziemniaka na wiele sposobów sprawiły, że jest to dziś jedna z najważniejszych roślin uprawianych na świecie. Ziemniak występuje w 80% państw świata. Zajmuje 4 miejsce pod względem wielkości zbiorów i 7 miejsce pod względem powierzchni uprawy – wśród jedenastu najważniejszych roślin w światowej produkcji roślinnej. Powierzchnia uprawy ziemniaka w Polsce wynosi ponad milion hektarów. Na terenie Polski wyhodowano do roku 1945 aż 162 odmiany ziemniaka. W ciągu następnego półwiecza hodowla ziemniaków w naszym kraju uzyskała wysoki, europejski poziom.
Warunki klimatyczne panujące w Polsce sprzyjają sukcesom naszych producentów ziemniaka. Jest on podstawowym składnikiem większości głównych posiłków w kuchni polskiej. Z drugiej strony jesteśmy raczej tradycjonalistami i nie zwracamy często uwagi na wiele innych sposobów wykorzystania tej tak powszechnej, a jednocześnie tak niezwykłej rośliny.

Autor

  • mgr inż. Agata Miśkowiec

    Mgr inż. Agata Miśkowiec jest absolwentką Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie – Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, kierunek ogrodnictwo. Doktorantka na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, w Katedrze Ogrodnictwa ZUT. Zajmuje się metodami uprawy warzyw, poprawy ich jakości.

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej