Rośliny leczniczeZiele świetlika - nie tylko na zmęczone oczy

Ziele świetlika – nie tylko na zmęczone oczy

Świetlik to jednoroczna roślina zielna z rodziny trędownikowatych Scrophulariaceae. Na świecie występuje około 450 gatunków świetlika, z czego około 15 można spotkać w Polsce. Dawniej poszczególne gatunki zaliczano do zbiorowego gatunku Euphrasia officinalis. Obecnie wydziela się je w taksonomii, choć ich identyfikacja jest trudna z powodu krzyżowania się roślin z rodzaju Euphrasia. Powoduje to zacieranie się różnic międzygatunkowych i dużą zmienność wewnątrzgatunkową. Nazwa świetlik wywodzi się od greckiego słowa euphrosyne, co znaczy „dobry nastrój”. Znanych jest też wiele nazw ludowych, nawiązujących do charakterystycznego wyglądu białych koron kwiatowych z żółtą plamką, przypominającą płomyk lub oko, m.in. świeczki, świtnik, świecznik czy ptasie oczka. Roślina nazywana jest też „mlecznym złodziejem”, ponieważ jej korzenie pobierają substancje odżywcze z pobliskich traw, będących pokarmem krów.

Na terenach podmokłych

E. officinalis występuje w całej Europie, z wyjątkiem rejonu Morza Śródziemnego i północnej Skandynawii. W Polsce najczęściej spotkać go można na południu kraju. Preferuje tereny podmokłe, zbiorowiska łąkowe i torfowiska. Kwitnie od lipca do września. Osiąga wysokość do 30-50 cm. Łodyga jest prosta, silnie rozgałęziona i równomiernie ulistniona. Liście są ząbkowane, jajowate lub eliptyczne, owłosione lub nagie. Kwiaty mogą przyjmować barwę od białej po fioletową, z ciemnofioletowymi prążkami i żółtą plamką na dolnym płatku. Zebrane są w grona i osadzone na krótkich szypułkach w kątach liści, tworząc gęsty górą, a luźny dołem kwiatostan.

Surowiec leczniczy

stanowi ziele E. officinalis L. (świetlik lekarski), syn. E. rostkoviana Hayne (świetlik łąkowy). Ponieważ roślina jest półpasożytem, pozyskuje się ją ze stanu naturalnego. Ziele zbierane jest w okresie kwitnienia, przed wytworzeniem torebek nasiennych. W ziemi pozostawia się 1/3 rośliny, by mogła produkować nowe nasiona. Podczas zbioru rośliny nie należy zgniatać, gdyż ciemnieje i traci wartość leczniczą. Surowiec suszy się w warunkach naturalnych, w zacienionych i przewiewnych miejscach lub w suszarni w temperaturze do 35°C. Prawidłowo zebrany i wysuszony surowiec powinien posiadać ulistnione pędy. Ziele E. officinalis L. (E. rostkoviana Hayne) posiada monografię w FP IX, nie jest jednak opisywane w Farmakopei Europejskiej.
Szczególną uwagę zwraca się na obecność w surowcu glikozydów irydoidowych: aukubiny (0,05%), katalpolu, eufrozydu, iksorozydu, weronikozydu, werprozydu i ladrozydu oraz akteozydu. Związkami czynnymi są także flawonoidy, m.in. 7-galaktozydy oraz 7-ramnogalaktozydy: apigeniny, luteoliny i chryzoeriolu oraz apigenina, chryzoeriol, 3-rutynozyd kemferolu, 3-glukozyd kwercetyny, a także rutozyd. Ponadto w roślinie występują garbniki, lignany i kwasy fenolowe, wśród nich kwas kawowy i jego estry, kwas chlorogenowy, kumarowy, także ferulowy, galusowy, dihydroksybenzoesowy, gentyzynowy. Surowiec jest bogatym źródłem substancji żywicowych i woskowych oraz soli mineralnych, zwłaszcza miedzi i magnezu. Mimo tak bogatego składu, dotychczas przeprowadzono niewiele badań naukowych, dotyczących leczniczego działania świetlika.

W lecznictwie ludowym

Dobroczynne właściwości świetlika znane były od wieków. Już w starożytnej Grecji wykorzystywano go w leczeniu schorzeń oczu, alergii, kaszlu i dolegliwości skórnych. W czasach średniowiecznych surowiec stanowił remedium na choroby oczu, miał też zastosowanie jako środek ściągający i tonizujący. Obecnie zaleca się stosowanie wodnych wyciągów z ziela świetlika w przypadku stanów zapalnych spojówek, brzegów powiek, jęczmienia, a także dolegliwości ocznych o charakterze uczuleniowym. Także w podrażnieniach oczu wynikających z długotrwałej pracy przy komputerze bądź nadmiernej ekspozycji na sztuczne oświetlenie i promienie słoneczne. Odwary ze świetlika zalecane są również do użytku wewnętrznego, m.in. w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, zapaleniu zatok i uciążliwym katarze.

W chorobach oczu

W roku 2007 opublikowano wyniki badań dotyczących stosowania u noworodków kropli do oczu, zawierających świetlik. Wybrane do badań dzieci z objawami zakażenia podzielono na dwie grupy. W jednej z nich noworodkom przemywano oczy 0,9% NaCl i kolejno aplikowano 1 kroplę preparatu ze świetlikiem. W drugiej, kontrolnej grupie, dzieciom przemywano oczy 0,9% NaCl. Skuteczność prowadzonej terapii oceniono po 2 dobach, w obu badanych grupach. Brak poprawy decydował o wdrożeniu terapii z antybiotykiem. Stosowanie kropli ze świetlikiem nie wpływało na przebieg leczonej infekcji, jednak nie miało równocześnie niekorzystnego wpływu na stan zdrowia dzieci.

W cukrzycy

W doświadczeniu z wykorzystaniem modelu zwierzęcego wykazano przeciwcukrzycowe właściwości surowca. Udowodniono, że suchy, wodny wyciąg z E. officinalis podawany szczurom, z podwyższonym poziomem glukozy we krwi, powodował jej znaczący spadek po 3 i 6 godzinach od podania wyciągu. Wyniki były porównywalne, choć nieco niższe niż w przypadku podawania zwierzętom fenforminy, syntetycznego leku przeciwcukrzycowego.

Produkty lecznicze

W warunkach domowych z ziela świetlika można sporządzić napary. Euphrasiae herba w formie ziół sypkich i herbatek typu fix jest dostępny w aptekach i sklepach zielarskich. Według danych piśmiennictwa, napar stosowany zewnętrznie powinien być przygotowany z 2-3 g wysuszonego surowca na 100 ml wody. Po 5-10 minutach naparzania może być wykorzystywany do kompresów lub przemywań. Mają one właściwości ściągające i łagodzące stany zapalne i mogą być stosowane w miejscowym leczeniu łagodnych podrażnień spojówek oraz powiek. Inne źródła podają, że Euphrasiae herba zaleca się również w nieżycie górnych dróg oddechowych. W tym przypadku do użytku wewnętrznego wykorzystuje się nalewkę ze świetlika (1:5 etanolu 45% v/v) oraz napar sporządzony z 1 łyżeczki surowca na pół litra wody. Ponadto leczenie kataru można wspomóc, stosując maść do nosa zawierającą nalewkę. Wśród gotowych specyfików należy wymienić głównie krople do oczu oraz kosmetyki, najczęściej w postaci żeli lub kremów do aplikowania na powieki lub pod oczy.
Bezpieczeństwo stosowania ziela świetlika w fitoterapii nie jest dobrze udokumentowane. Chociaż wydaje się, że używany zewnętrznie surowiec i jego przetwory nie wywierają negatywnego wpływu na zdrowie pacjentów, to sugeruje się stosowanie świetlika, bez zasięgnięcia porady lekarza, tylko przez 2 dni. Mniej jest danych dotyczących wewnętrznego stosowania ziela.

W piśmiennictwie można znaleźć opis doświadczenia oceniającego toksyczność ostrą świetlika po jego podaniu doustnym zwierzętom laboratoryjnym. Nawet maksymalna dawka surowca (6 g na kg/mc.) nie powodowała zmian w stanie zdrowia badanych szczurów. Obecnie brak jest danych na temat genotoksycznych i karcynogennych właściwości E. officinalis oraz wpływu na zdolności rozrodcze.

* * *

Mimo długiej tradycji stosowania, świetlik nie wzbudził do tej pory dostatecznego zainteresowania naukowców. Ma to odzwierciedlenie w niedostatku badań potwierdzających jego lecznicze działanie. Wykorzystywany od wieków w formie naparów do przemywania oczu i powiek, a wewnętrznie w nieżycie górnych dróg oddechowych, ma również, czego dowodzą wyniki nowych badań, działanie obniżające poziom cukru we krwi. Przyjmuje się, że za powszechnie znane, przeciwzapalne właściwości surowca odpowiedzialne są glikozydy irydoidowe, głównie aukubina. Wydaje się, że zewnętrzne stosowanie preparatów zawierających świetlik jest bezpieczne i nie powoduje działań niepożądanych.

Piśmiennictwo: 
Barnes J., Anderson L.A., Phillipson J.D. Herbal medicine. 3rd ed. London, Pharmaceutical Press 2007, 256-57; Blazics B., Ludanyi K., Szarka S. i wsp. Investigation of Euphrasia rostkoviana Hayne using GC-MS and LC-MS. Chromatographia 2008; 68(1)/2008, 119-124; Broda B., Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. PZWL, Wwa 2000; European Medicines Agency (EMEA). Assessment report on Euprasia officinalis L. and Euprasia rostkoviana Hayne, herba. https://www.ema.europa.eu. (data wejścia 19 VIII 2013); Gruenwald J., Brendler T., Jaenicke C. Eyebright Euphrasia officinalis. In: PDR for Herbal Medicines. 3rd ed. Montvale, NJ, Medical Economics Co., Inc. 2004, 314-15; Khan I.A., Abourashed E.A. Leung›s Encyclopedia of Common Natural Ingredients: Used in Food, Drugs and Cosmetics (third edition). Wyd. Wiley 2009, 279-80; Kozłowski J.A., Wielgosz T. i wsp. Zioła z apteki natury. Publicat, Poznań 2007; Liebst B. Do they really hybridize? A field study in artificially estabilished mized populations of Euphrasia minima and E. salisburgensis (Orobanchaceae) in the Swiss Alps. Plant Systematics and Evolution 3-4(273)/2008, 179-89; Matławska I., Sikorska M., Kowalewski Z. Związki flawonoidowe w Herba Euphrasiae. Herba Pol. 3-4(31)/1985, 119-123; Matławska I., Sikorska M., Kowalewski Z. Związki flawonoidowe w Herba Euphrasiae. Herba Pol. 3(34)/1988, 97-102; Mowszowicz J. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. PWN, Wwa 1979; Mowszowicz J. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielnych. PWRiL, Wwa 1983; Park K.S., Chang I.M. Anti-inflammatory activity of aucubin by inhibition of tumor necrosis factor-alpha production in RAW 264.7 cells. Planta Med. 8 (70)/2004, 778-79; Porchezhian E., Ansari S.H., Shreedharan N.K. Antihyperglycemic activity of Euphrasia officinale leaves. Fitoterapia 5(71)/2000, 522-26; Recio M.C., Giner R.M., Manez S. i wsp. Structural considerations on the iridoids as anti-inflammatory agents. Planta Med. 3(60)/1994, 232-34; Rumińska A., Ożarowski A. i wsp. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Wwa 1990; Senderski M.E. Prawie wszystko o ziołach. Wyd. M. Senderski, Podkowa Leśna, 2004, 611-12; Stoffel L., Zimmermann D., Hunkeler R. i wsp. Euphrasia-Augentropfen bei Neugeborenen: Ein Pilotprojekt. Schweiz Ganzheitsmedizin 5(19)/2007, 254-59; Stoss M., Michels C., Peter E. i wsp. Prospective cohort trial of Euphrasia single-dose eye drops in conjunctivitis. J. Altern. Complement Med. 6(6)/2000, 499-508; Vaughan J.G., Judd P.A. The Oxford Book of Health Foods: A comprehensive guide to natural remedies. Oxford University Press 2003, 68; Wichtl M., editors. Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. A Handbook for Practice on a Scientific Basis. Stuttgart: Medpharm Scientific Publishers 2004, 203-205.

Autorzy

Poprzedni artykuł
Następny artykuł

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Polecane

Najnowsze

Więcej