Część III
Ogrody zielarskie to nie tylko odrębne, wyspecjalizowane jednostki, o których pisaliśmy w poprzednich numerach Panacei (51, 52). To także działy specjalistyczne, wydzielone w ogrodach botanicznych, realizujące pożyteczne zadania edukacyjne, popularyzatorskie i kulturalne.
Dział Roślin Użytkowych i Leczniczych Ogrodu Botanicznego UW w Warszawie, Aleje Ujazdowskie 4. (1)
Ogród Botaniczny w Alejach założono już w roku 1818, z inicjatywy prof. Michała Szuberta. Dział zielarski w obecnej lokalizacji powstał około 1878 r. Ma 650 m2, 317 taksonów. Układ przestrzenny jest geometryczny, podzielony na 26 kwater obrzeżonych bukszpanami i berberysami. Rośliny pogrupowano według ich działania terapeutycznego. Pokazano grupy roślin wykorzystywanych w terapii chorób: układu krążenia i krwi (w anemii, obniżeniu ciśnienia krwi, przeciwkrwotoczne, wzmacniające serce i naczynia krwionośne), układu pokarmowego (w chorobach żołądka, przeciwbiegunkowe, przeczyszczające, wiatropędne, w przypadkach pasożytów), przemiany materii (poprawiające przemianę, przeciw cukrzycy, czyszczące krew, ogólnie wzmacniające) oraz nowotworowych. Doskonałe opisanie gatunków i ich zastosowania w określonych schorzeniach pozwala zwiedzającym zapoznać się nie tyko z urodą prezentowanych roślin, ale również z ich wykorzystaniem. Kierownikiem Ogrodu Botanicznego jest dr Hanna Werblan-Jakubiec, kuratorem działu roślin leczniczych mgr inż. Elżbieta Melon.
Dział Roślin Leczniczych Ogrodu Botanicznego UJ w Krakowie, ul. Kopernika 27. (2)
Ogród powstał w 1783 r. Dział Zielarski w obecnej lokalizacji istnieje od roku 1946. Założony został z inicjatywy prof. dr. Władysława Szafera – ówczesnego dyrektora Ogrodu Botanicznego UJ, według pomysłu mgr. Wojciecha Roeske. Rośliny sadzono, stosując podział według występujących chemicznych grup związków czynnych: alkaloidy, antocyjany i flawony, cukry, inuliny, garbniki, glikozydy, oleje tłuste, związki krzemionkowe, śluzowe, saponinowe, gumy i kauczuki, kumaryny, olejki eteryczne, goryczki, sekretyny i laktony żywicowe, witaminy. Ogród został nieznacznie przebudowany w latach 80. minionego wieku. Ma około 0,5 ha na dwóch tarasach. Kolekcja obejmuje około 250 taksonów. Kierownikiem Ogrodu Botanicznego jest dr hab. Józef Mitka prof. UJ, kuratorem działu roślin leczniczych mgr Elżbieta Nowotarska.
Dział Roślin Leczniczych i Przemysłowych Ogrodu Botanicznego Zarządu Zieleni Miejskiej w Łodzi, ul. Retkińska 39/65. (3)
Podobnie jak działy zielarskie ogrodów botanicznych, także w łódzkim ogrodzie zielnik zmieniał swe miejsce. W obecnej lokalizacji funkcjonuje od lat 1949-51, ma 5,7 ha. Prezentuje około 270 gatunków i odmian roślin, rozmieszczonych według działania terapeutycznego: pobudzające trawienie, osłaniające, przeciwbiegunkowe, wiatropędne, moczopędne, przeciwcukrzycowe, odkażające, żółciopędne, pobudzające przemianę materii, drażniące skórę, zmiękczające, rozkurczowe, gojące.
W ramach działań edukacyjnych i popularyzatorskich prowadzone są zajęcia dla uczniów szkół i studentów oraz grup osób zainteresowanych zielarstwem. Cyklicznie, we współpracy z zakonem bonifratrów, w maju lub w czerwcu organizowane są wystawy Rośliny lecznicze. Naczelnikiem Ogrodu Botanicznego jest dr Dorota Mańkowska, kierownikiem działu mgr Tadeusz Kurzac.
Uzupełnienie informacji o ogrodach, zamieszczonych w poprzednim numerze:
Ogród Roślin Leczniczych i Kosmetycznych przy Wydziale Farmaceutycznym Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – ul. M. Skłodowskiej-Curie 9 (4)
Powstał w roku 2014, na powierzchni 0,35 ha, między budynkami Wydziału Farmaceutycznego i Szpitala Uniwersyteckiego. Projekt przygotowali pracownicy Wydziału Farmaceutycznego – dr Iwona Paszek z Katedry Biologii i Botaniki Farmaceutycznej oraz dr Maciej Balcerek z Katedry Farmakognozji. Centralną część Ogrodu zajmuje wgłębnik, podzielony na 140 kwater z roślinami zielnymi. Wokół niego posadzono drzewa i krzewy, przede wszystkim wykorzystywane w lecznictwie i w kosmetyce. Kolekcja liczy blisko 200 taksonów roślin, występujących w strefie umiarkowanej i wpisanych do Farmakopei Polskiej IX. Zastosowano podział fitochemiczny roślin oraz podział stanowiskowy. Rośliny oznaczone są tabliczkami: nazwa polska, łacińska i angielska, rodzina, miejsce naturalnego występowania, polska i łacińska nazwa surowca leczniczego, główne związki czynne, łaciński termin określający zastosowanie surowca w fitoterapii. Do niektórych tabliczek dołączono surowiec w pojemniku.
Tak jak inne placówki przy wydziałach farmaceutycznych, Ogród pełni funkcje dydaktyczne, naukowe, rekreacyjne i terapeutyczne.
Vel in campo, vel in horto… Zasada głoszona przez XV-wiecznego medyka i filozofa Zemeliusa, by botanikę lekarską nauczać vel in campo, vel in horto (albo w polu, albo w ogrodzie) – mimo upływu czasu, nie straciła na aktualności. Ogród roślin leczniczych to esencja skarbów naszych pól. Stanowi żywą ilustrację przedmiotów teoretycznych, wykładanych uczniom i studentom. Dostarcza surowców roślinnych, wykorzystywanych w kształceniu i badaniach nad surowcem roślinnym. Współcześnie, mimo zmieniających się treści programowych, pełni te funkcje nadal. Jest również niezastąpionym miejscem popularyzacji wiedzy o roślinach i leku roślinnym.
