Część I
W Polsce ogrody naukowe powstawały w XVIII w. – z inicjatywy Komisji Edukacji Narodowej. Warto jednak pamiętać, że już wcześniej były plany założenia ogrodu przy Akademii Krakowskiej. W 1602 r. Jan Zemełka, znany też jako Zemelius (1539 – 1607), filozof i medyk, ufundował katedrę botaniki lekarskiej, a część fundacji przeznaczył na założenie ogrodu botanicznego. Niestety, tych planów nie zrealizowano. Zemelius uważał, że sztuki zielarskiej należy nauczać vel in campo, vel in horto (albo w polu, albo w ogrodzie). Trudno się z tym nie zgodzić, mimo upływu kilku wieków. W XVIII wieku założono ogrody w Grodnie, przy Królewskiej Szkole Lekarskiej, z fundacji Stanisława Augusta Poniatowskiego (1775); w Wilnie, przy Szkole Głównej Litewskiej (1782) oraz w Krakowie przy Akademii (Szkole Głównej Krakowskiej) – 1783. Wszystkie powstawały jako kolekcje roślin leczniczych.
Reformy KEN
wprowadziły regularne studia farmaceutyczne w Polsce. W roku 1783 utworzono pierwszą w kraju Katedrę Farmacji i Materii Medycznej w Szkole Głównej Krakowskiej. Rok później w Szkole Głównej Litewskiej w Wilnie otwarto Katedrę Chemii i Farmacji. Wcześniej aptekarstwo rozwijało się w strukturach cechowych, a ogrody zielarskie zakładano przy aptekach.
Kolekcje roślin
Główną funkcją ogrodów zielarskich, podobnie jak szeroko rozumianych ogrodów botanicznych, była i jest uprawa, gromadzenie i dokumentowanie kolekcji roślin. Zależnie od typu ogrodu, kolekcje te są różnie wykorzystywane. W doświadczalnych ogrodach naukowych pozyskiwano surowiec roślinny do badań z zakresu botaniki, fitochemii, agrotechniki oraz do kształcenia botaników, farmaceutów i lekarzy. A w początkowym okresie również do sporządzania preparatów leczniczych na potrzeby aptek i szpitali. Zielarskie ogrody apteczne i dworskie wykorzystywały surowce roślinne do sporządzania leków i do spożycia. Przyczyniały się do poszerzania wiedzy przyrodniczej.
Współczesne ogrody zielarskie
w większości podlegają uczelniom medycznym. Mamy w kraju 6 takich ogrodów, należących do uniwersytetów medycznych w Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu i we Wrocławiu. Jeden z ogrodów w Poznaniu ma status jednostki budżetowej Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich. Ogród w Ciechanowcu został utworzony przy Muzeum Rolnictwa. Jeden z ogrodów w Krakowie należy do Instytutu Farmakologii PAN. Ogród w Korycinach jest prywatny.
Kolekcje roślin leczniczych eksponowane są również w ogrodach botanicznych, stanowiąc w nich odrębne działy. Takie kolekcje posiadają ogrody w Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Łodzi, obydwa ogrody w Warszawie i w Zabrzu.
Po roku 1918
głównym problemem gospodarczym i społecznym odrodzonego państwa było przezwyciężenie dysproporcji na terenach po trzech zaborcach. Reforma oświaty umożliwiła rozwój szkolnictwa wszystkich szczebli. Oprócz istniejących już ośrodków akademickich w Krakowie i we Lwowie, oraz reaktywowanego w roku 1915 ośrodka warszawskiego, powstawały nowe uczelnie. Potrzeby dydaktyczne, badawcze i naukowe oddziałów farmaceutycznych tych uczelni zrodziły konieczność tworzenia ogrodów specjalistycznych, zapewniających miejsce i surowiec do badań i dydaktyki. W tym okresie założono nowe ogrody roślin leczniczych w Wilnie, w Poznaniu i w Krakowie. Ogród w Wilnie powstał z inicjatywy Jana Muszyńskiego, kierownika Katedry Farmakognozji Oddziału Farmaceutycznego na Uniwersytecie Stefana Batorego. Ogród w Poznaniu z inicjatywy Zygmunta Pietruszczyńskiego, kierownika Katedry Uprawy Roli i Roślin Uniwersytetu Poznańskiego. W Krakowie z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Popierania Nauk Farmaceutycznych, którego prezesem był Tadeusz Estreicher, a sekretarzem Andrzej Gatty-Kostyal.
Ogród Roślin Lekarskich Katedry Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, przy ulicy Objazdowej 2.
Założony w roku 1923. Początkowo zajmował tylko hektar, w roku 1939 już około 10 ha. Składał się z trzech działów – doświadczalnego, „okazowego” i systematyki, gdzie rośliny posadzono według systemu Englera. Ilość uprawianych taksonów zwiększała się od 374 w roku 1923 do 1077 w 1939.
Przez 16 lat zbadano i wprowadzono do uprawy przemysłowej wiele gatunków ziół. Prowadzono prace nad uprawą, aklimatyzacją, selekcją odmian, badano zawartość związków czynnych już odkrytych i tych nieznanych. Wyhodowano odmianę soi nazwaną wileńską – Soja hispida Moench var. vilensis – łatwo dojrzewającą w klimacie Polski wschodniej, szybciej niż odmiany uprawiane w innych częściach kraju, z większą niż one zawartością tłuszczu, z plonem 9-14 q z ha. Nasiona soi wysyłano do plantatorów w Polsce i za granicą, m.in. do Szwajcarii, Holandii, Francji, Szwecji, Estonii, nawet Japonii i Kanady.
Dyrektorem ogrodu, od jego założenia do likwidacji przez sowietów w grudniu 1939, był prof. Jan Muszyński. Inspektorem w latach 1923-37 był Wacław Strażewicz, który w tym czasie zdobywał kolejne stopnie zawodowe i naukowe, w roku 1937 został mianowany profesorem i objął Katedrę Farmakognozji na Uniwersytecie Poznańskim. Do 1939 stanowisko inspektora zajmowała mgr Maria Dobrzańska. Po wojnie – wraz z Wacławem Strażewiczem i swym mężem Wacławem Turowskim – organizowała Ogród w Plewiskach (Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu).
Ogród Roślin Lekarskich Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, ul. Piekarska 52.
Pełnił przede wszystkim funkcje dydaktyczne. Opiekował się nim dr Tadeusz Wilczyński, kierownik Zakładu Botaniki Farmaceutycznej. Wykorzystując rośliny i surowiec pozyskiwany w Ogrodzie, prowadził wykłady z botaniki i farmakognozji. Zarówno w ośrodku wileńskim, jak i w lwowskim, poza ogrodami roślin leczniczych funkcjonowały ogrody botaniczne.
Ogród Farmakognostyczny Katedry Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, ul. Mazowiecka 33.
Nazwy ogrodów i ich przynależność administracyjna zmieniały się. Ogród poznański w chwili założenia nosił prostą nazwę: Ogród Roślin Lekarskich. Powstał około roku 1924, z inicjatywy prof. Zygmunta Pietruszczyńskiego. Początkowo należał do Zakładu Uprawy Roślin Lekarskich Uniwersytetu Poznańskiego. Zajmował powierzchnię 5 ha, dziś 1,2 ha.
Kolekcja współcześnie obejmuje ponad 600 taksonów, w czterech działach: roślin leczniczych, ozdobnych, szklarniowych i w dziale doświadczalnym. Licznie reprezentowane są rośliny z rodziny Asteraceae i Apiaceae. Rośliny pogrupowane są ze względu na wymagania stanowiskowe. Poletka doświadczalne i ekspozycje zielarskie otacza drzewostan, tworzący szczególny mikroklimat ogrodu. Wśród tej otuliny dominują brzozy, olchy, leszczyny, topole, także jarzębiny, morwy, orzech czarny, pojedyncze okazy miłorzębu japońskiego i katalpy oraz liczne drzewa iglaste, głównie daglezje. Kierownikiem Katedry jest prof. dr hab. n. farm. Gerard Nowak, ogród prowadzi mgr inż. Tomasz Haake.
Ogród Roślin Lekarskich przy Ogrodzie Botanicznym UJ w Krakowie.
Nie istniejący już ogród, na terenie klinik uniwersyteckich, powstał w roku 1931. Funkcjonował do 1946, także w czasie wojny. Na powierzchni 1,5 ha prezentowano rośliny z około 300 taksonów. Ogród miał działy systematyki (rośliny posadzone według systemu naturalnego Wettsteina), roślin technicznych (barwierskie, oleiste, włóknodajne), grup siedliskowych, krzewów leczniczych. Największy dział prezentował sposób uprawy i spełniał też funkcje doświadczalne. Rośliny opatrzone były tabliczkami z obszernymi informacjami. Zawierały nazwę gatunku w języku łacińskim i polskim, łacińską nazwę rodziny, przynależność botaniczną, występowanie, rodzaj pozyskiwanego surowca, stanowisko w uprawie, rodzaj gleby, nawożenie, termin i miejsce siewu, ilość nasion na hektar, rozstawę przy uprawie z rozsady, termin zbioru, uwagi szczególne, sposób suszenia, plon z hektara i cenę za kilogram surowca. W ogrodzie prowadzono prace nad uprawą i aklimatyzacją, m.in. Rheum, Inula helenium, Archangelica officinalis, Salvia officinalis, Atropa belladonna, Hydrastis canadensis. Uprawy dostarczały też surowca do zajęć dydaktycznych. Ogród był chlubą Towarzystwa Popierania Nauk Farmaceutycznych, inicjatora założenia placówki. Stale był udostępniony zwiedzającym – nie tylko studentom, ale i mieszkańcom miasta. Kierował nim prof. Władysław Szafer, dyrektor przyległego Ogrodu Botanicznego UJ. W latach 1941-45 kolekcją opiekowała się dr Irena Turowska.
Okres powojenny
Rozwój ogrodów naukowych, zakładanych w okresie II RP, został przerwany przez wojnę. Po jej zakończeniu specjalistyczne ogrody zielarskie były odbudowywane po zniszczeniach wojennych i zakładane w nowych ośrodkach naukowych. Do tworzenia nowych ogrodów przystąpili profesorowie przedwojennych uczelni – Jan Muszyński, Jakub Mowszowicz, Wacław Strażewicz, Józef Mądalski, Marek Gatty-Kostyal. Odbudowywali i przekształcali ogrody przedwojenne, jak Władysław Szafer w Krakowie, Bolesław Hryniewiecki w Warszawie czy Jan Dobrowolski w Poznaniu.
Dzieje tych ogrodów są podobne. Powstawały w trudnej rzeczywistości gospodarczej i politycznej, ale tworzyli je wybitni fachowcy, stosujący podobne metody pracy. Ogrody były projektowane i zakładane w różnych miejscach, czasem zupełnie bez tradycji zielarskich, jak w Gdańsku czy Lublinie. Czasem jako adaptacja dawnych ogrodów i parków – w Plewiskach koło Poznania, we Wrocławiu, w Łodzi, w Bronowicach pod Krakowem. Część ogrodów reaktywowano i odbudowywano ze zniszczeń wojennych, na przykład w Poznaniu, w Krakowie, w Warszawie.
