Wśród roślin naczyniowych występujących w Polsce, około 470 gatunków uznano za lecznicze, a ponad 1040 za cenne w medycynie ludowej. Mimo że współcześnie pozyskiwanie surowców zielarskich z siedlisk naturalnych ma coraz mniejsze znaczenie, to wiedza na temat realnych i aktualnych zasobów polskiej flory leczniczej jest istotna – ze względu na bogactwo genowe tego potencjału. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera ustalenie rozmieszczenia oraz waloryzacji poszczególnych gatunków roślin leczniczych – zarówno w skali regionalnej, jak i w skali kraju – oraz określenie zagrożeń dla zasobów naturalnych na danym obszarze. Obecnie stosowane różnorodne metody analizy: ekologiczne, florystyczne i florystyczno-fitosocjologiczne przynoszą szczegółowe dane o potencjale jakościowym lokalnych flor leczniczych. Otrzymane wyniki określają częstość i obfitość gatunków na badanym terenie. Cenne są lokalne i regionalne opracowania występującej roślinności. Siedliska naturalne stanowią wielką różnorodność zasobów genetycznych, niezbędną dla następnych pokoleń. Wymagają stałego monitoringu i zabezpieczenia – zarówno bogactwa zasobów genowych, jak i bioróżnorodności gatunkowej.
Świętokrzyski Park Narodowy
chroni największe i najcenniejsze fragmenty roślinności leśnej, jakie pozostały po pradawnej puszczy, pokrywającej cały obszar Wyżyny Kieleckiej. Na stosunkowo niedużym terenie występują zbiorowiska o charakterze górskim oraz zespoły wyżynne i nizinne, tworząc swoisty układ piętrowy. W niższych piętrach zlokalizowane są grądy oraz bory sosnowe i mieszane. W wyższych panują lasy jodłowe i bukowe.
Park jest położony w południowo-wschodniej części prowincji fizyczno-geograficznej Wyżyny Małopolskiej, w centralnej części województwa świętokrzyskiego. Ma kształt wydłużony na osi północny zachód – południowy wschód. Powierzchnia jest znacznie zróżnicowana pod względem budowy i rzeźby skał, różnorodności krajobrazu, warunków hydrologicznych, gleb i szaty roślinnej. Gęste zaludnienie obszarów przylegających do Parku warunkuje jego wyspowe położenie. Zewnętrzne granice wyznaczają obrzeża kompleksów leśnych. Biegną one często wzdłuż sztucznych granic krajobrazu: dróg, rowów melioracyjnych.
Ponad 96% powierzchni Parku zajmują lasy! Charakterystycznym gatunkiem lasotwórczym jest jodła pospolita Abies alba, tworząca niekiedy czyste jedliny, zwłaszcza w szczytowych partiach Łysogór. Jodle towarzyszy buk zwyczajny Fagus sylvaticus, który tworzy na zboczach lasy jodłowo-bukowe. Cechą charakterystyczną Parku jest występowanie gołoborzy, czyli kwarcytowych zwalisk skalnych w rejonie Grzbietu Łysogórskiego.
Znacznemu nasileniu ulegają dziś procesy zanikania na tym obszarze wrażliwych na antropopresję gatunków, co prowadzi do zubożenia flory Parku. Szacuje się, że aż 16% gatunków występujących w Parku wykazuje tendencje do zanikania lokalnego zasięgu i liczby stanowisk. Obserwuje się osłabienie ich dynamiki i liczebności.
W latach 2004-2005
przeprowadzono na terenie Parku badania pod kierunkiem prof. dr. hab. Krzysztofa Jędrzejko (†17 VI 2012) ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, przy współpracy mgr. inż. Edwarda Walusiaka z Instytutu Ochrony Przyrody PAN.
W ramach pracy doktorskiej przeprowadziłem wieloaspektowe badania flory naczyniowej Świętokrzyskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Przy wyborze tematu badań dużą rolę odegrały atrakcyjność florystyczna tego terenu, bogactwo florystyczne szaty roślinnej i przede wszystkim brak w tamtym czasie takiej waloryzacji flory i roślinności Parku. Przyciągał również status parku narodowego. Ostatnim, nie najmniej ważnym powodem podjęcia badań był mój wielki sentyment do stron rodzinnych.
Głównym celem badań była ocena zróżnicowania gatunkowego naturalnych zasobów flory roślin naczyniowych na obszarze Parku i jego otuliny metodami florystyczno-synekologicznymi – ze szczególnym naciskiem na udział gatunków leczniczych i ich specyfiki farmakologicznej oraz potencjalnych możliwości ich wykorzystania w różnych kategoriach lecznictwa. Wykazy gatunkowe i szczegółowe zestawienia zostały zawarte w dysertacji – w formie wieloaspektowej analizy tabelarycznej i obszernych aneksów.
Zastosowanie w lecznictwie
Wśród 1109 gatunków naczyniowych na terenie Parku i jego otuliny, aż 71% to rośliny wykorzystywane w lecznictwie. To gatunki farmakopealne, wymienione w Indeksie Roślin Leczniczych Świata, w Urzędowym Wykazie Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce. Przede wszystkim wykorzystywane od pokoleń w tradycyjnej polskiej medycynie ludowej.
Surowce lecznicze
Analiza składników flory naczyniowej badanego terenu – pod względem specyfiki i rodzaju dostarczanego surowca leczniczego – pokazuje częstość ich występowania. Oto najliczniejsze surowce lecznicze, dostarczane przez poszczególne gatunki:
Herba (ziele) 545, Folium (liść) 180, Radix (korzeń) 172, Oleum aetherum (olejek lotny) 152, Flos (kwiat) 121, Fructus (owoc) 106, Semen (nasiono) 101, Cortex (kora) 69, Rhizoma (kłącze) 63, Resina (żywica) 36.
Działanie lecznicze
Analiza flory naczyniowej, pod względem działania leczniczego surowców, wykazała bogatą ich różnorodność. Najliczniej reprezentowane były taksony dostarczające surowca o działaniu:
diuretica (moczopędne) 159, adstringentia (ściągające) 72, expectorantia (wykrztuśne) 72, antiseptica (odkażające skórę i błony śluzowe) 71, spasmolytica (rozkurczające mięśnie gładkie, przeciwskurczowe, hamujące nadmierną perystaltykę jelit) 70, antiphlogistica (przeciwzapalne) 64, cholagoga (żółciopędne) 60, stomachica (pobudzające czynność żołądka) 50, antirheumatica (przeciwgośćcowe) 49, sedativa (uspokajające) 47, nutrientia (odżywcze) 38.
Substancje czynne
Określono najważniejsze związki endogenne, wykazujące działanie terapeutyczne, występujące w gatunkach leczniczych. Oto najważniejsze substancje biologicznie aktywne i liczba gatunków, które je zawierają: flawonoidy 233, garbniki 172, olejki eteryczne 125, saponiny 112, kw. organiczne 104, glikozydy 99, alkaloidy 93, kumaryny 64, śluzy 53, gorycze 51, fenole 50, irydoidy 36, terpeny 33, żywice 33, witaminy 27, związki cyjanogenne 23, węglowodany 22, antrazwiązki 12, karotenoidy 12, krzemionki 9, antocyjany 8, sole mineralne 6, floroglucydy 4, pektyny 5, aminy biogenne 4, tłuszcze 4.
Cechy użytkowe gatunków i ich różnorodność
Jako jedno z kryteriów analizy roślin naczyniowych przyjęto różnorodność i użyteczność gatunków.
Zróżnicowanie i status gatunków
Na podstawie studiów literaturowych i florystycznych poszukiwań terenowych, określono liczbę gatunków na terenie Parku i jego otuliny – 1109. Taksony te należą do 118 rodzin botanicznych. Najliczniej reprezentowane są rodziny botaniczne:
Asteraceae (astrowate) 132, Poaceae (wiechlinowate) 92, Rosaceae (różowate) 79, Fabaceae (bobowate) 58, Cyperaceae (ciborowate) 54, Brassicaceae (kapustowate) 46, Scrophulariaceae (trędownikowate) 47, Caryophyllaceae (goździkowate) 42, Lamiaceae (jasnotowate) 42, Apiaceae (selerowate) 39.
Stwierdzono również obecność 18 gatunków dotychczas niewymienianych w literaturze omawianego obszaru. Są to głównie nasadzenia ozdobne, które ze zmienną częstotliwością są spotykane również w synantropijnych miejscach tego terenu:
Cornus alba L. dereń biały, Fraxinus pennsylvanica Marshall jesion pensylwański, Cotoneaster horizontalis Decne. irga pozioma, Dianthus plumarius L. goździk postrzępiony, Forsythia x intermedia Zabel forsycja pośrednia, Juniperus sabina L. jałowiec sabiński (j. sawina, Sawina), Philadelphus pubescens Loisel. jaśminowiec omszony, Picea glauca (Moench) Voss świerk biały, Potentilla fruticosa L. pięciornik krzewiasty, Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers. jarząb szwedzki, Spiraea media Schmidt tawuła średnia.
Odnaleziono też inne gatunki, dotąd niepodawane z omawianego terenu: Bidens radiata Thuill. uczep śląski, Bromus erectus Huds. stokłosa prosta, Carex pairae F.W. Schultz turzyca najeżona, Fumaria vaillantii Loisel. dymnica drobnokwiatowa, Ostericum palustre Besser starodub łąkowy, Trifolium rubens L. koniczyna długokłosowa i Veronica dillenii Crantz przetacznik Dillena.
Synantropizacja
Obecność gatunków o charakterze inwazyjnym na terenie Parku i jego otuliny jest konsekwencją wyspowego położenia wśród obszarów rolniczych, położenia na tym obszarze sanktuarium, a także wieży przekaźnikowej na Świętym Krzyżu i stacji satelitarnej w Psarach, obiektów o charakterze turystycznym, osad i posesji należących do służb Parku. To przyczyny nasilonej penetracji obszaru, która odbywa się wzdłuż licznych traktów leśnych, szlaków turystycznych i dróg asfaltowych. Stwierdzono, że 71 z analizowanych gatunków wykazuje właściwości inwazyjne wobec rodzimej flory, co stanowi 6,4% wszystkich roślin naczyniowych występujących na terenie Parku i jego otuliny (1109 = 100%). Biorąc pod uwagę wyspowe położenie terenu wśród gęsto zaludnionych obszarów rolniczych oraz intensywną penetrację – zarówno przez ludność miejscową, jak i coraz liczniejszych turystów – należy się spodziewać wzrostu ilości kenofitów.
Świętokrzyski Park Narodowy i jego otulina to obszar występowania licznych gatunkowo roślin naczyniowych, dostarczających wartościowych surowców leczniczych. Te rośliny stanowią naturalny rezerwuar niezbędny dla zachowania puli genowej licznych, również bardzo rzadkich i rzadkich, gatunków leczniczych we florze regionu. Ochrona flory naczyniowej Parku i jego otuliny powinna uwzględniać walory lecznicze i praktyczną dostępność surowca.
Opracowanie analogicznych analiz dla wszystkich istotnych obszarów przyrodniczych w Polsce umożliwiłoby porównanie zasobów roślin leczniczych w poszczególnych regionach. Szczegółowe wyniki badań florystyczno- fitosocjologicznych umożliwiłyby wskazanie najcenniejszych zbiorowisk roślinnych – ze względu na występowanie gatunków leczniczych.
Dane dotyczące bogactwa gatunkowego roślin leczniczych na terenach chronionych – jakimi są parki narodowe, rezerwaty przyrody i użytki ekologiczne – należy uwzględniać obligatoryjnie przy ich tworzeniu, wyznaczaniu granic. Informacje te należy traktować jako istotny argument przy typowaniu obszarów przyrodniczych do ochrony prawnej.
Zdjęcia: Piotr Kaczmarczyk i Edward Walusiak
