Choroby nowotworowe są jednym z najważniejszych wyzwań współczesnej medycyny, stanowiąc statystycznie drugą przyczynę zgonów w krajach wysoko rozwiniętych. Ze względu na rosnące narażenie na różnorodne karcynogeny, a także starzenie się społeczeństwa, problem nowotworów będzie dotykał coraz większego odsetka populacji. Pierwotną przyczyną rozwoju choroby nowotworowej są predyspozycje genetyczne, które mogą ujawniać się przy zaistnieniu czynników inicjujących nieprawidłowe podziały komórek. Szacuje się, że ponad 30% nowotworów to efekt nieprawidłowej diety i statystycznie jest to drugi po paleniu tytoniu czynnik wywołujący raka, więc warto bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu.

Czy istnieje dieta przeciwnowotworowa?

Mimo iż obecnie nie są znane zalecenia, które w pełni zabezpieczyłyby przed zachorowaniem na nowotwór, to na podstawie danych pochodzących z analiz statystycznych oraz badań na modelach biologicznych, opracowano wytyczne, które pomagają zmniejszyć ryzyko
choroby. Oto podstawowe zalecenie:

Należy spożywać w ciągu doby kilka niezbyt obfitych posiłków, opartych na świeżych produktach naturalnych, możliwie w jak najmniejszym stopniu przetworzonych technologicznie.

Wraz z kolejnymi procesami, takimi jak smażenie, wędzenie, mrożenie, długotrwałe przechowywanie, wartość odżywcza posiłków i produktów spożywczych maleje. Dochodzi w nich do rozpadu cennych dla zdrowia witamin oraz rośnie ilość wolnych rodników, które są głównym czynnikiem inicjującym uszkodzenia materiału genetycznego. Wolne rodniki to atomy zawierające na orbicie niesparowane elektrony, w wyniku czego są one bardzo reaktywne. Na skutek reakcji z białkami komórek i tkanek, wolne rodniki powodują uszkodzenia błon komórkowych, struktur wewnątrzkomórkowych, a także łańcuchów DNA, prowadząc do zaburzenia podziałów komórkowych. Wolne rodniki powstają również w organizmie w sposób naturalny i są niezbędne, m.in. do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Jednak ich nadmiar powoduje narastanie procesów degradacyjnych. Produkty przetworzone są mniej wartościowe i zawierają związki, które mogą inicjować stan zapalny i procesy chorobowe. Z tego powodu lepiej przygotować niewielkie porcje do spożycia doraźnego niż przygotowywać większe ilości na zapas. Poza przetworzoną żywnością, stężenie wolnych rodników podnosi palenie papierosów, utrzymujący się stres, narażenia na smog, a także nadmierne opalanie się, nadużywanie leków i alkoholu oraz zbyt forsowny trening.

W trakcie smażenia,

grillowania i wędzenia, w mięsie powstają liczne związki o budowie pierścieniowej, w tym rakotwórcze heterocykliczne aminy aromatyczne (HCA). Ich zawartość rośnie wraz ze wzrostem czasu i temperatury prowadzenia obróbki termicznej. Związki te statystycznie powodują dwukrotny wzrost ryzyka powstania nowotworów jelita grubego. Przy okazji warto przyjrzeć się statystykom spożycia mięsa w ogóle. Statystyczny Polak zjada w ciągu roku 70-80 kg mięsa, średnia w UE wynosi 80-90 kg,
a w USA ponad 100 kg! W Indiach, gdzie liczba nowotworów przewodu pokarmowego jest znacznie niższa, rocznie spożywa się 4 kg mięsa na osobę… Zaleca się ograniczenie spożycia mięsa do takiego poziomu, by ilość białka dostarczanego w diecie w połowie pochodziła z produktów roślinnych, a w połowie z produktów pochodzenia zwierzęcego.

Tylko świeże!

Kolejnym argumentem za wyborem produktów i posiłków świeżych, jest ograniczenie ryzyka spożycia mykotoksyn. W wyniku pleśnienia żywności, powstają trujące substancje o silnych właściwościach rakotwórczych. Źródłem mykotoksyn są głównie nieprawidłowo przechowywane produkty, narażone na działanie wilgoci. Związki te mogą pojawić się m.in. w orzechach, ziarnach zbóż, sokach owocowych, kawie, kakao, produktach mięsnych, kukurydzy i porażonych pleśnią warzywach i owocach. Usunięcie pojedynczej plamki pleśni nie eliminuje ryzyka, gdyż zazwyczaj cały produkt jest już nią przerośnięty, a zatem szkodliwy dla zdrowia. Spożycie mykotoksyn zwiększa ryzyko nowotworów nerek i wątroby, przy czym szczególnie narażone są w tym przypadku dzieci.

Antyoksydanty z warzyw i owoców

Zalecenia mówią, że w składzie każdego z posiłków powinny się znaleźć różnorodne warzywa lub owoce, gdyż stanowią one najlepsze źródło składników odżywczych, antyoksydantów i związków ułatwiających bieżące oczyszczanie organizmu z substancji potencjalnie niebezpiecznych. Wiele produktów roślinnych zawiera związki o właściwościach przeciwnowotworowych, na przykład barwniki roślinne czy związki siarkowe, występujące w rodzinie kapustowatych. Brokuły, dzięki zawartości kemferolu i sulforafanu, hamują stan zapalny i działają profilaktycznie wobec niektórych nowotworów. Dużą rolę odgrywają w tym kontekście witaminy, zwłaszcza A, E, C, koenzym Q10, beta-karoten, a także cynk, selen, miedź, magnez, mangan oraz liczne substancje bioaktywne – flawonoidy, fitosterole, fitoestrogeny, garbniki etc. Ponadto liczne warzywa, owoce, a także surowce zielarskie o działaniu żółciopędnym i moczopędnym, przyspieszają oczyszczanie organizmu i eliminację różnorodnych toksyn.

Produkty roślinne dostarczają także błonnika, stanowiącego źródło energii dla symbiotycznej flory jelitowej, a także kolonocytów – komórek ściany jelita, odpowiedzialnych za funkcjonalność i szczelność bariery jelitowej. Prawidłowa kondycja flory jelitowej jest jednym z filarów systemu odpornościowego, a także odpowiada za wytwarzanie i wchłanianie wielu witamin (tiamina, biotyna, kwas foliowy, witamina K i inne). Błonnik, dzięki zdolnościom do pęcznienia pod wpływem wody, ułatwia regularne wypróżnianie. Dzięki temu ogranicza ryzyko zaparć, którym towarzyszy powstawanie i wchłanianie substancji toksycznych, m.in. amoniaku, i rakotwórczych nitrozoamin. Nitrozoaminy to niebezpieczne związki, które powstają podczas termicznej obróbki żywności (głównie smażenie), zwłaszcza bogatej w azotany (np. mięso peklowane, wędzone, niskiej jakości wędliny, wysoko nawożone warzywa, produkty zanieczyszczone pestycydami). Związki te powstają także w jelitach w trakcie zaparć, gdy treść jelitowa poddana jest przedłużającej się ekspozycji na florę jelitową. Wykazano, że nitrozoaminy działają mutagennie, teratogennie i embriotoksycznie, znacznie zwiększają ryzyko nowotworów jelita grubego, żołądka, wątroby i nerek. Spożycie pokarmów bogatych w błonnik wywołuje uczucie sytości po zjedzeniu mniejszej ilości pożywienia, dzięki czemu wspomaga redukcję masy ciała, również ważnej w profilaktyce nowotworów. Należy jednak zaznaczyć, że spożyciu błonnika musi towarzyszyć zwiększone spożycie wody. Tylko wtedy mogą rozwinąć się wszystkie korzystne działania błonnika i jest on w pełni dostępny dla symbiotycznej flory bakteryjnej jelit. Regularne spożywanie błonnika zmniejsza ryzyko wielu chorób układu pokarmowego, zaparć, hemoroidów, choroby uchyłkowej jelita, niektórych typów nowotworów jelita grubego.

Zalecenia dotyczące tłuszczów

Wskazują na konieczność ograniczenia spożycia zwierzęcych tłuszczów nasyconych, a także sztucznie utwardzanych olejów roślinnych, zwłaszcza w postaci margaryn. Zaleca się zastąpienie ich dobrej jakości, tłoczonymi na zimno tłuszczami roślinnymi, na przykład oliwą czy innymi olejami roślinnymi. Bardziej preferowany jest ich dodatek w postaci surowej do surówek czy sałatek niż użycie w procesie smażenia.

Za szczególnie niebezpieczne uznaje się związki tłuszczowe powstające w technologicznym procesie utwardzenia tłuszczów, w celu zmiany konsystencji z ciekłej na stałą, a także powstające w czasie smażenia w zbyt wysokiej temperaturze. Nie powinno się spożywać także tłuszczu niewłaściwie przechowywanego, w którym doszło do procesów jełczenia.

Głównym źródłem „złego” tłuszczu są chipsy, gotowe ciastka i ciasta, posiłki wytwarzane przemysłowo, a także niskiej jakości margaryny i słone przekąski.

Nieprawidłowe spożycie tłuszczów może sprzyjać rozwojowi chorób nowotworowych, a także miażdżycy i cukrzycy. Tłuszczem, którego ilość powinniśmy w diecie zwiększyć, jest olej rybi, zawierający nienasycone kwasy omega-3. Najlepiej, jeśli jego źródłem są pochodzące z czystych łowisk ryby morskie, choć wskazuje się także na liczne korzyści wynikające z ich suplementacji. Kwasy omega-3, poza właściwościami odżywczymi, wykazują właściwości przeciwzapalne i podnoszące odporność organizmu, udowodniono także ich skuteczność w łagodzeniu powikłań leczenia choroby nowotworowej.

Składnikiem, którego spożycie z perspektywy profilaktyki przeciwnowotworowej należy ograniczyć, są cukry proste. Cukier nie tylko sprzyja nadwadze i otyłości, ale także stanowi czynnik przyspieszający wzrost guzów nowotworowych. Najważniejsze jest świadome ograniczenie spożycia wysokosłodzonych soków i napojów gazowanych, a także słodyczy.

Dodatkowym elementem diety przeciwnowotworowej mogą okazać się różne gatunki grzybów. Wyniki prac zespołu prof. Bożeny Muszyńskiej z Katedry i Zakładu Botaniki Farmaceutycznej CM UJ wskazują na szereg potencjalnych korzyści w tym obszarze. Grzyby owocnikowe zawierają liczne substancje czynne o charakterze przeciwzapalnym i podnoszącym odporność organizmu, a także hamującym rozwój choroby nowotworowej, zmniejszając wielkość guzów i tendencję do rozplemu. Przykładem może być boczniak ostrogowaty, twardziak jadalny oraz soplówka jeżowata, które poza walorami smakowymi wykazują szereg działań korzystnych w profilaktyce nowotworów.

Ograniczenia dotyczą również spożycia alkoholu, gdyż wykazano, że niezależnie od rodzaju, zwiększa on ryzyko choroby nowotworowej. Badania potwierdziły związek między spożyciem alkoholu, a występowaniem nowotworu wątroby, trzustki, jelita grubego i sutka. Ponadto mocne alkohole zwiększają ryzyko nowotworów jamy ustnej, gardła i przełyku, a także mogą nasilać działanie innych substancji o działaniu rakotwórczym. Nie określono bezpiecznego progu spożycia alkoholu – można stwierdzić, że im wyższe spożycie alkoholu, tym większe ryzyko rozwoju choroby nowotworowej.

Należy odnieść się również do palenia tytoniu, choć dzisiaj rezygnacja z tego skrajnie szkodliwego dla zdrowia nałogu wydaje się oczywista. Papierosy są najczęstszą przyczyną zgonów na skutek choroby nowotworowej, a statystycznie odpowiadają za 30-40% przypadków nowotworów. Zaprzestanie palenia tytoniu jest najważniejszym zaleceniem profilaktyki choroby nowotworowej.

Dieta przeciwnowotworowa

zakłada również normalizację masy ciała. Towarzyszący otyłości nadmiar tkanki tłuszczowej wydziela do krwioobiegu substancje o charakterze prozapalnym i sprzyjającym rozwojowi choroby nowotworowej. Z drugiej strony niskie BMI statystycznie zdecydowanie pogarsza rokowania w przypadku wystąpienia choroby. Utrata masy ciała towarzyszy niemal 90% przypadków nowotworów, zatem bardzo ważne jest zapobieganie wyniszczeniu. Nowotwór powoduje niedożywienie, a niedożywienie osłabia organizm i nasila powikłania choroby i objawy uboczne chemio- i radioterapii. Diecie zawsze powinna towarzyszyć regularna aktywność fizyczna w formie dostosowanej do możliwości, jak i preferencji. Wyniki licznych badań wskazują jednoznacznie, że osoby prowadzące siedzący tryb życia, są statystycznie kilka razy bardziej narażone na chorobę nowotworową niż osoby aktywne fizycznie. Rodzaj aktywności w profilaktyce nie ma znaczenia, powinien być zgodny z indywidualnymi preferencjami.

Niebezpieczny plastik

Coraz częściej poruszanym problemem jest wszechobecność mikro- i nanoplastiku. Drobiny obecnego w środowisku plastiku są wbudowywane w tkanki roślin i zwierząt, wykazując rosnąca kumulację w kolejnych poziomach łańcucha pokarmowego. Ponadto plastik przenika z opakowań do wody i żywności wraz z czasem przechowywania, temperaturą i ekspozycją na światło słoneczne. Szczególnie szkodliwe, najmniejsze cząstki nanoplastiku mogą powodować fizyczne uszkodzenia struktur komórkowych, m.in. mitochondriów, indukować stan zapalny, a także być nośnikiem chorobotwórczych mikroorganizmów oraz związków toksycznych, takich jak metale ciężkie i zanieczyszczenia organiczne. W produkcji plastików stosuje się związki o charakterze ksenoestrogenowym, które mogą zaburzać gospodarkę hormonalną, co jest szczególnie istotne w okresie ciąży, gdyż cząsteczki nanoplastiku przenikają barierę krew, mózg i barierę łożyskową. Cząsteczki nanoplastiku nasilają powstawanie w komórkach niebezpiecznych, reaktywnych form tlenu, a także mogą się przyczyniać do uszkodzeń w DNA.

Zaleca się, by możliwie ograniczyć kontakt wody i żywności z tworzywami sztucznymi, rezygnując ze stosowania plastikowych torebek do gotowania ryżu czy torebek do zaparzania herbaty, a także plastikowych pojemników, sztućców i przyborów kuchennych. Specjaliści zalecają również preferowanie wody kranowej, gdyż woda w butelkach plastikowych zawiera wielokrotnie więcej cząstek plastiku.

Powyższe zalecenia mają charakter orientacyjny, wskazujący jedynie główne zasady dotyczące żywienia, które mogą zmniejszyć ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową. W celu ułożeniu szczegółowego planu żywieniowego, warto się zwrócić o pomoc do dietetyka i wspólnie z nim ustalić zasady indywidualnej, najbardziej korzystnej diety.

Produkty szczególnie zalecane w profilaktyce choroby nowotworowej

• Różnorodne warzywa i owoce w każdym posiłku, im bardziej kolorowo i różnorodnie, tym lepiej. Szczególnie zalecane są brokuły, buraki, rośliny strączkowe, kapusta, czosnek, cebula, jabłka, marchew.
• Produkty surowe, duszone, gotowane na parze lub w postaci zup wielowarzywnych.
• Surówki, sałatki.
• Jako przekąski różnorodne orzechy i nasiona (migdały, pestki dyni).
• Produkty zbożowe razowe z dużą zawartością błonnika, różnorodne kasze.
• Produkty bogate w selen, np. czosnek, owoce morza, jabłka.
• Przetworzone bakteryjnie, niesłodzone produkty mleczne, np. kefir, jogurt.
• Pełnowartościowe białko: jaja, mięsa chude, ryby, warzywa strączkowe.
• Zamiast słodyczy – słodkie owoce, ewentualnie gorzka czekolada.
• Składniki superfood: kiszonki, pyłek pszczeli, kiełki.
• Nawodnienie wspomaga eliminację toksyn, zaleca się zieloną herbatę, rumianek, koperek, melisę.
• Grzyby, np. boczniki, pieczarki, twardziak jadalny, soplówka jeżowata, łuskwiak nameko.

Należy unikać

• Palenia tytoniu.
• Nadmiernego spożycia alkoholu.
• Cukrów prostych, słodyczy, słodkich wypieków przemysłowych, słodzonych soków i napojów gazowanych.
• Nadmiaru tłuszczów zwierzęcych, tłuszczów sztucznie utwardzanych.
• Nadmiaru mięsa, zwłaszcza wędlin i przetworów niskiej jakości.
• Produktów smażonych, wędzonych, grillowanych.
• Produktów starych, noszących ślady pleśni, gnicia.

Diagnostyka

Wiele typów nowotworów jest w pełni uleczalnych, pod warunkiem, że zostaną zdiagnozowane i leczone we wczesnym etapie rozwoju choroby. Dlatego należy wykonywać regularne badania przesiewowe, dedykowane dla danej grupy wiekowej. W przypadku osób, u których w najbliższej rodzinie wystąpiły przypadki choroby nowotworowej, takie jak rak piersi, rak jajnika, rak jelita grubego, rak trzustki, rak prostaty, zalecana jest konsultacja w poradni genetycznej. Ocena predyspozycji genetycznych pozwala na wczesne podjęcie działań ograniczających ryzyko choroby, np. częstsze badania przesiewowe, zmiana stylu życia czy nawet chirurgia profilaktyczna.

Niekiedy choroba nowotworowa we wczesnych stadiach nie daje charakterystycznych objawów. Objawami, które powinny wzbudzić czujność i skłonić do dalszej, szczegółowej diagnozy, mogą być: utrata masy ciała, pojawienie się guzka, zgrubienia, niegojących się zranień, powiększenie węzłów chłonnych, nieustępujące bóle, np. głowy, gardła, krtani, ucha, długotrwała chrypka, uczucie ciała obcego w gardle, utrudnione połykanie, kaszel, duszność, pojawienie się krwi w plwocinie, zaparcia, czasem występujące na przemian z biegunką, częste oddawanie moczu, uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza, ślad krwi w moczu lub w stolcu, niewytłumaczalny wzrost obwodu brzucha, jakiekolwiek zmiany w kształcie i zabarwieniu znamion i pieprzyków.

Objawy te zazwyczaj nie są manifestacją nowotworu, lecz nie należy ich lekceważyć, wymagają dalszej diagnostyki.