Wiesiołek sprowadzony do Europy w roku 1614 przez botaników z Virginii jako roślina ozdobna i lecznicza, od dawna był znany Indianom Ameryki Północnej i stosowany w leczeniu różnych dolegliwości. Szybko stał się ozdobą ogrodów i popularnym lekiem, szczególnie w Anglii. Już w roku 1650 angielski zielarz Nicholas Culpeper opisywał skuteczność naparu z ziela wiesiołka w leczeniu wątroby i trzustki. W późniejszym okresie został zapomniany i dopiero w wieku XX odkryto i doceniono istotne dla zdrowia właściwości tego gatunku. Okazało się, że warunkuje je zawarty w nasionach olej, po raz pierwszy otrzymany przez niemieckiego badacza Ungera. W roku 1919 Heiduschka i Lūft stwierdzili występowanie w oleju kwasu linolowego i kwasu, który nazwali y-linolenowym.
Wiesiołek dwuletni Oenothera biennis L.
zwany też nocną świecą, z rodziny wiesiołkowatych (Oenotheraceae ) to roślina zielna, występująca w całej Europie, w Am. Północnej i na Bliskim Wschodzie. W Polsce rośnie jako pospolity chwast na nieużytkach i mało urodzajnych glebach, a od 30 lat jest też uprawiany.
W pierwszym roku wegetacji wytwarza przyziemną rozetę liści odwrotnie jajowatych lub podłużnie eliptycznych. W drugim roku wyrasta prosta, pojedyncza łodyga, osiągająca do 150 cm wysokości, o liściach podługowato lancetowatych, naprzemianległych, zaostrzonych, drobno ząbkowanych, owłosionych. Korzeń wrzecionowaty, prosty, mięsisty. Kwiaty umieszczone pojedynczo w kątach liści, jasnożółte, wonne, otwierające się wieczorem, o 4 płatkach długości do 3 cm. Kwitnie od maja do września. Owoc to 4-klapowa torebka z licznymi małymi, twardymi, o brązowej barwie nasionami. Nasiona do celów leczniczych są pozyskiwane także z gatunku Oenothera lamarckiana L.
W lecznictwie
stosowany jest olej – Oenotherae oleum, pozyskiwany z nasion zbieranych po całkowitym dojrzeniu przez tłoczenie na zimno w temp. nie wyższej niż 30°C lub przez ekstrakcję. W oleju występują nienasycone kwasy tłuszczowe, w tym nie mniej niż 65% kwasu linolowego i 7-14% kwasu y-linolenowego, nie więcej niż 0,5% kwasu y-linolenowego i 5 do 12% kwasu olejowego oraz nasycone kwasy tłuszczowe: palmitynowy (4-10%) i stearynowy (1-4%).Obecne są też nasycone kwasy tłuszczowe z łańcuchem węglowym krótszym od C16, nie więcej niż 0,3%. Olej z nasion wiesiołka jest bardzo reaktywny, łatwo ulega utlenieniu w obecności powietrza i światła, musi więc być przechowywany w zimnym, ciemnym miejscu. Pierwsze badania właściwości farmakologicznych oleju z nasion wiesiołka wykonano w Anglii w latach 60. ubiegłego wieku, wykazując istotne znaczenie zawartego w nim kwasu y-linolenowego dla prawidłowego metabolizmu. Spowodowało to duże zainteresowanie surowcem i zastosowanie go do leczenia wielu chorób: egzemy atopowej, PMS, mastalgii, alkoholizmu, reumatoidalnego zapalenia stawów, stanów zapalnyc
Kwas y-linolenowy
powstaje w wyniku przekształcenia kwasu linolowego przy udziale enzymu delta-6-desaturazy, dalej przechodzi w kwas dihomo-y-linolenowy, a dalsze przemiany prowadzą do powstania eikozanoidów i hormonów tkankowych. Aktywność delta 6-desaturazy zależy od wielu czynników, osłabiają ją niektóre leki, starzenie się organizmu, palenie papierosów, alkoholizm, zakażenia bakteryjne i wirusowe, mała aktywność tego enzymu występuje w etiologii niektórych chorób. W monografii EMA ogłoszonej w roku 2011 zakwalifikowano olej z wiesiołka jako produkt medyczny tradycyjnego stosowania przeznaczony do łagodzenia świądu w ostrych i chronicznych dolegliwościach suchej skóry.
W chorobach skóry
Egzema atopowa to chroniczny stan zapalny skóry powodujący uszkodzenia i suchość oraz silny świąd, obrzęk i zaczerwienienie. Etiologia tego schorzenia jest złożona, istotnymi czynnikami są predyspozycje genetyczne, powodujące m. in. zaburzenia metabolizmu szlaku kwasu arachidonowego przez niski poziom delta-6-desaturazy, kierującej przemianą kwasu linolowego w kwas y-linolenowy i dalej do kwasu dihomo-y-linolenowego, prekursora hormonów zrostu i eikozanoidów, także prostaglandyny PGE1 o działaniu przeciwzapalnym. Obniżenie poziomu PGE1 obserwowane u pacjentów z atopią wiąże się ze wzrostem IgE i prowadzi do uwalniania mediatorów stanu zapalnego, łącznie z histaminą z leukocytów i komórek tucznych, zaburzenia mechanizmów odporności i do dominacji prozapalnie działających prostaglandyn PGE2 i PGF2, a w efekcie do rozwoju stanu zapalnego. W ostatnim dwudziestoleciu XX wieku wykonano pawie 30 badań klinicznych skuteczności oleju z nasion wiesiołka o znacznej zawartości kwasu y-linolenowego w leczeniu atopowego zapalenia skóry. Metodologia znacznej części tych badań nie odpowiada współczesnym wymaganiom dobrej praktyki klinicznej, a uzyskane wyniki nie są jednoznaczne.
W niektórych pracach stwierdzono całkowity brak działania leczniczego, także w przypadkach podawania dawek znacznie wyższych niż powszechnie stosowane, w kolejnych słabą poprawę w stanie chorych leczonych olejem, w pewnych przypadkach zależną od wielkości stosowanej dawki. Większość badań wykazała skuteczność terapii, czasem dotyczącą tylko niektórych objawów egzemy atopowej – świądu, uszkodzeń skóry lub rumienia. Jedną z nowszych prac (Senapati 2008) wykonano w Kalkucie z udziałem 65 pacjentów podzielonych na dwie części. Pierwsza przyjmowała olej z nasion wiesiołka w dawkach zależnych od wieku, druga placebo. Badania trwały 5 miesięcy. Stwierdzono znaczną poprawę stanu u 96% leczonych pacjentów i u 32% przyjmujących placebo. W tej pracy olej z wiesiołka okazał się skuteczny i bezpieczny w leczenia egzemy atopowej.
Metaanalizy badań klinicznych wskazują na pozytywne efekty leczenia, analiza z roku 1989 oceniająca wyniki 9 prac różnicuje stopień działania na wysoki w ocenie pacjentów i słabszy w ocenie lekarzy, wskazując także, że poprawa dotyczyła głównie zmniejszania świądu. Kolejna, wykonana w roku 2006 analizująca 26 badań klinicznych z udziałem 1207 pacjentów stwierdza skuteczność oleju z nasion wiesiołka w łagodzeniu świądu, zmniejszaniu zmian na skórze, rumienia i obrzęku w 4 do 8 tygodni po rozpoczęciu leczenia, wskazując jednocześnie na zwiększenie częstotliwości używania leków steroidowych w tym okresie.
Przedstawione wyniki badań nie pozwalają na jednoznaczną ocenę skuteczności oleju z wiesiołka w leczeniu egzemy atopowej, ale badania kliniczne są dalej prowadzone i ich wyniki mogą wyjaśnić wiele wątpliwości. Wykonana w Szwajcarii, opublikowana w roku 2014 praca, przeprowadzona z udziałem 21 pacjentów, trwająca 12 tygodni wykazała, że stosowane leczenie zmniejsza w istotnym stopniu nasilenie objawów choroby, powodując też znaczący wzrost poziomu kwasu y-linolenowego i dihomo-y-linolenowego, korelujący z poprawą klinicznego stanu pacjentów. Te wyniki potwierdzają mechanizm leczniczego wpływu składników oleju z wiesiołka, poprawiających przebieg przemian metabolicznych szlaku kwasu arachidonowego.
Egzema i inne schorzenia skóry
Celowość tradycyjnego stosowania leków z wiesiołka w innych schorzeniach skóry nie znalazła potwierdzenia w wynikach badań. Efekty leczenia nie różniły się w istotny sposób od używania placebo. Wykazano to w meta-analizie 27 prac klinicznych wykonanych z udziałem 1596 pacjentów, dotyczących stosowania oleju z wiesiołka lub oleju z ogórecznika, też zawierającego kwas y-linolenowy, u chorych z egzemą charakteryzującą się chronicznym stanem zapalnym skóry, ale o innej etiologii niż egzema atopowa.
W kosmetologii
Korzystny wpływ oleju z wiesiołka na stan skóry znany jest i wykorzystywany w innym celu. W kosmetologii olej jest uważany za jeden z 10 najcenniejszych roślinnych składników kremów hamujących procesy starzenia się. Wyciąg z nasion wiesiołka jako składnik emulsji stosowanej zewnętrznie w badaniach in vivo po 6 tygodniach znacznie zmniejszył podrażnienia skóry i zwiększył jej nawilżenie. W badaniach klinicznych z udziałem 22 zdrowych ochotników wewnętrzne stosowanie oleju przez 12 tygodni poprawiło nawilżenie, jędrność i elastyczność skóry oraz zmniejszyło jej szorstkość.
Mastalgia
Bóle piersi znacznie pogarszają jakość życia wielu kobietom. Olej z nasion wiesiołka od dawna stosowano w łagodzeniu tej dolegliwości. Pierwsza z publikowanych prac klinicznych (1979) wykazała skuteczność leczenia w zmniejszaniu bólu nie związanego z cyklem miesiączkowym, następne prace już nie. Metaanaliza badań klinicznych przeprowadzona w roku 2007 wskazywała na brak skuteczności oleju z wiesiołka w łagodzeniu dolegliwości u pacjentek z bólami sutka, kolejna, z roku 2014 potwierdziła wynik poprzedniej. Odmienne, pozytywne wyniki uzyskano stosując olej z wiesiołka u kobiet z bólami piersi związanymi z cyklem miesięcznym (PMS), określanymi jako mastalgia cykliczna. Są one jednym z objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS), często towarzyszącym całemu szeregowi dolegliwości fizycznych (bóle głowy, brak energii, opuchlizna kostek i palców, łatwe męczenie się) i psychicznych (depresja, lęki) występującym w fazie lutealnej cyklu u od 20 do 40% kobiet w wieku rozrodczym, znacznie obniżającymi jakość ich życia. Jednym z powodów występowania PMS jest zmniejszenie aktywności delta-6-desaturazy. Olej z wiesiołka jest jednym z naturalnych środków stosowanych w leczeniu tej dolegliwości już od lat 80-tych XX wieku, ale badania kliniczne nie dały jednoznacznych wyników. W badaniach pilotowych z udziałem 85 kobiet porównywanie skuteczności witaminy E, oleju z wiesiołka i oleju wiesiołkowego stosowanego łącznie z witaminą E z działaniem placebo wykazało, że wszystkie trzy substancje lecznicze, przyjmowane przez 6 miesięcy skutecznie łagodzi nasilenie cyklicznej mastalgii w porównaniu z placebo. Nie wszystkie prace wykonane w latach 1985-1993 potwierdziły skuteczności oleju z wiesiołka w łagodzeniu PMS, w jednym z badań pozytywne efekty obserwowano dopiero po 5 cyklach leczenia. W roku 2010 opublikowano wyniki pracy wykazujące wyraźne działanie lecznicze oleju z wiesiołka stosowanego łącznie z witaminą B6 i witaminą E. Preparat złożony w randomizowanym badaniu klinicznym z podwójnie ślepą próbą i kontrolą placebo stosowany u 20 kobiet przez okres dwóch cykli znacznie zmniejszył dolegliwości powodowane przez PMS, także uczucie depresji, oceniane przy użyciu Skali Hamiltona.
Menopauza
W pracy z roku 2009 omawiającej środki naturalne stosowane w łagodzeniu uderzeń gorąca u kobiet po menopauzie, olej z nasion wiesiołka jest wymieniony, jako jeden z częściej używanych, mimo, że badania kliniczne opublikowane do roku 1994 nie wskazywały na jego dużą skuteczność. Ale wyniki nowszych prac są odmienne. W roku 2006 opublikowano efekty działania preparatu złożonego (izoflawony, witamina E i olej z wiesiołka) stosowanego przez 3 do 6 miesięcy w dwóch różnych dawkach u 1080 kobiet. Obie dawki w zbliżonym stopniu zmniejszały wartości Skali Kuppermana, świadczące o skuteczności leczenia. W badaniach z roku 2013 olej z nasion wiesiołka stosowany przez 6 tygodni u 56 kobiet zmniejszył częstotliwość, natężenie i czas trwania uderzeń gorąca odpowiednio o 39, 42 i 19 %, w stopniu znaczącym w porównaniu z placebo (32, 32 i 18%).
Stwardnienie rozsiane
W okresie wielkiej popularności oleju z nasion wiesiołka, stosowano go także w leczeniu stwardnienia rozsianego, mimo braku badań wykazujących jego skuteczność. W latach 2013 i 2014 udowodniono, że było to słuszne. Badacze z Iranu zastosowali w terapii tego schorzenia olej z nasion wiesiołka i z nasion konopi z bardzo dobrym efektem. Pierwsza praca z udziałem 23 pacjentów przyjmujących przez sześć miesięcy preparat z wiesiołka i konopi oraz stosujących specjalną dietę, wykazała znaczną poprawę stanu klinicznego chorych oraz obniżenie poziomu cytokin IFN y i IL-17 i wzrost poziomu IL-4. Następne badania trwające 6 miesięcy prowadzono z udziałem 100 pacjentów podzielonych na trzy grupy. W grupie A podawano olej z nasion konopi i wiesiołka i stosowano specjalną dietę, grupie B podawano olej z oliwek, a grupie C tylko olej z nasion. Stwierdzono pozytywny wpływ oleju z nasion na stan kliniczny pacjentów i na poziom cytokin w stosunku do placebo. Stosowana suplementacja w grupach A i C poprawiała także proporcje niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych do kwasów nasyconych w błonie erytrocytów oraz funkcje wątroby oceniana przez oznaczenie aktywności ATP i ALT.
Poszukiwania
Bogaty zespół związków czynnych występujący w nasionach wiesiołka i w tłoczonym z nich oleju stał się ciekawym obiektem poszukiwania nowych zastosowań tego gatunku w lecznictwie. W badaniu klinicznym skuteczności oleju z wiesiołka w leczeniu nadwrażliwości jelita grubego, prowadzonym przez 6 miesięcy z udziałem 27 osób, stwierdzono zwiększenie zawartości kwasu y-linolenowego w błonie erytrocytów i poprawę funkcji jelita grubego w porównaniu z placebo.
W badaniach in vivo wyciąg z wytłoków z nasion wiesiołka o dużej zawartości polifenoli w mysim modelu zapalenia okrężnicy zmniejszał nasilenie stanu zapalnego obniżając poziom prozapalnie działających cytokin IL-1ß i TNF-y oraz makroskopowe i mikroskopowe uszkodzenia ścian jelita. Ocena preparatu złożonego zawierającego wyciąg z ziela Laminaria japonica i nasion Oenothera biennis, stosowanego u myszy zarażonych Helicobacter pylori wykazała hamowanie namnażania bakterii w błonie śluzowej żołądka u myszy. Podobny efekt obserwowano u 58 pacjentów biorących udział w badaniach klinicznych. Te właściwości obu surowców mogą zmniejszyć konieczność używania antybiotyków w leczeniu infekcji Helicobacter pylori. Kolejnym zastosowaniem oleju z wiesiołka może stać się łagodzenie dolegliwości powodowanych przez zespół suchego oka. W badaniach klinicznych z udziałem 76 kobiet stosujących soczewki kontaktowe, powodujące zmniejszenie wydzielania łez i uczucie suchości oczu, wykazano skuteczność oleju z nasion wiesiołka przyjmowanego wewnętrznie przez 6 miesięcy, w łagodzeniu suchości oczu.
Konieczne dalsze badania
Wiesiołek po sprowadzeniu do Europy stał się niezwykle popularnym gatunkiem o różnorodnym zastosowaniu. Olej tłoczony z nasion używano w leczeniu wielu chorób. Mimo licznych prac, wykonanych głównie w końcu XX wieku trudno ocenić w sposób pewny właściwości tego surowca. Znaczna część badań nie odpowiada współczesnym standardom, w wielu przypadkach uzyskane wyniki nie potwierdzają działania leczniczego. Ale wciąż prowadzone prace świadczą o dużym zainteresowaniu specjalistów tym surowcem, a uzyskiwane wyniki na celowość dalszych prób wyjaśnienia przydatności oleju w lecznictwie. Konieczne są więc dalsze badania.
Piśmiennictwo: Bamford J.T. i inni. Oral evening primrose oil and borage oil for eczema. Cochrane Database Syst. Rev. 30:4/2013/CD004416; Bayles B., Usatine R. Evening primrose oil. American Family Physician 80(12)/2009, 1405-08; Bruneton J. Pharmacognosy, phytochemistry medicinal plants. Lavoisier, Paris, New York 1999; Cancelo H. i inni. Effects of compoud containg isoflavones, primrose oil and vitamin E in two different doses on climacteric symptoms. J. Obstet Gynecol. 26(4)/2006, 344-47; Cronin H., Draelos Z.D. Top 10 botanical ingredients in 2010 anti-aging creams. J. Cosmet. Dermatol. 9(3)/2010, 218-25; EMA. Assesment report on Oenothera biennis L., Oenothera lamarckiana L., oleum. Committee on Herbal Medicinal Products 2011; Farzeneh F. i inni. The effect of oral evemning primrose oil on menopauzal hot flashes: a randomized clinical trial. Arch. Gynecol. Obstet. 288(5)/2013, 1075-79; Kashani L., Saedi N., Akhondzadeh S. Femicomfort in the treatment of premenstrual syndromes: a double-blind, randomized and placebo controlled trial. Iran. J. Psychiatry 5(2)/2010, 47-50; Kokke K.H., Morris J.A., Lawrenson J.G. Oral omega-6 essential fatty acid treatment in contact lens associated dry eye. Cont. Lens Anterior Eye. 31(3)/2008, 141-46; Kataria K. i inni. A systematic review of current understanding and management of mastalgia. India J. Surg. 76(3)/2014, 217- 22; Kupferer E.M., Domine S.L., Becker H. Complementary and alternative medicine use for vasomotor symptoms among women who have discontinued hormone therapy. J. Obstet Gynecol. 38(1)/2009, 50-59; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Morse N.L., Clough P.M. A meta-analysis of randomized, placebo - controled clinical trals of Efamol evening primrose oil in atopic eczema. Where do we go from here in light of more recent discoveries? Curr. Pharm. Biotechnol. 7(6)/2006, 503-24; Abstract PubMed PMID:17168667; Muggi R. Systemic evening primrose oil improves the biophysical skin parametres of healthy adults. Int. J. Cosmet. Sci. 27(4)/2005, 243-49; Pruthi S. i inni. Vitamin E and evening primrose oil for management of cyclical mastalgia: A randomized pilot study. Alternative Med. Rev. 15(1)/2010, 59-67; Ratz-Łyko A. i inni. In vivo and ex vivo evaluation of cosmetic properties of seedcakes. J. Cosmet. Laser Ther. 17(2)/2015, 109-15; Rezapour- Firouzi S. i inni. Activity of liver enzymes in multiple sclerosis patients with hot-nature diet and co-supplemented hemp seed, evening primrose oils intervention. Compl. Ther. Med. 22(6)/2014, 986-93; Rezapour-Firouzi S. i inni. Immunomodulatory and therapeutic effects of hot-nature diet and co-supplemented hemp seed, evening primrose oils intervention in multiple sclerosis patients. Compl. Ther. Med. 21(5)/2013, 473-80, 986- 93; Rezapour-Firouzi S. i inni. Association of expanded disability status scale and cytokines after intervention with co-supplementred hemp seed, evening primrose oils and hot-natured diet in multiple sclerosis patients. Bioimpacts 3(1)/2013, 43-47; Rezapour-Firouzi S. i inni. Erythrocyte membranę fatty acids in multiple sclerosis patients and hot-nature dietary intervention with co-supplemented hemp-seed and evening primrose oils. Afr. Tradit. Compl. Altern. Med. 10(8)/2013, 519- 27; Sałaga M. i inni. Polyphenol extract from evening primrose pomace alleviates experimental colitis after intracolonic and oral administration in mice. Arch. Pharmacol. 387/2014, 1069-78; Senapati S., Baneriee S., Gangopadhyay D.N. Evening primrose oilis effective in atopic dermatitis. A randomized placebo-controlled trial. Indian J. of Dermatology, Venerology and Leprology 74(5)/2008, 447-52; Simon D. i inni. Gamma- -linolenic acid levels correlate with clinical efficacy of evening primrose oil in patients with atopic dermatitis. Adv. Ther. 31/2014, 180-88; Sristava A. i inni. Evidence -based management of mastagia: a meta-analysis of randomised trials. Breast. 16(5)/2007, 503-12; Strzelecka H., Kowalski J. [red.]. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Szwejkowski J. Słownik botaniczny, Wwa 1993; Tae-su K. i inni. Comparative analysis of anti- Helicobacter pylori activites of FEMY-R7 composed of Laminaria japonica and Oenothera biennis extracts in mice and humans. Lab. Anim. Res. 31(1)/2015, 7-12; Trantafyllidi A. i inni. Herbal and plant therapy in patients with inflamatory bowel disease. Gastroenterol. 28(2)/2015, 210-20.
