Wierzba jak mało które drzewo jest elementem polskiego krajobrazu. Choć w zasadzie mówić należy o wierzbach, których w Polsce jest około 28 gatunków i ku utrapieniu systematyków są zdolne do krzyżowania się ze sobą, czego efektem jest liczna grupa mieszańców. Oprócz dwóch najbardziej znanych przedstawicieli tej grupy wierzby białej Salix alba L. oraz wierzby purpurowej Salix purpurea L. wymienić można wierzbę kruchą Salix fragilis L., wierzbę wiciową Salix viminalis L., wierzbę wawrzynkową Salix daphnoides Vill. czy wreszcie wierzbę pięciopręcikową Salix pentandra L., zwaną również wierzba laurową. Cecha wspólną wszystkich gatunków wierzb jest dwupienność (na jednych rozwijają się kwiaty męskie, na innych kwiaty żeńskie), różnią się one jednak morfologicznie tworząc paletę kształtów i rozmiarów.
Krzewy i drzewa
Można spotkać w tej grupie krzewy, takie jak Salix purpurea, zawdzięczająca swą nazwę barwie młodych pędów, wyróżniających się czerwonym zabarwieniem z odcieniem purpury. Z kolei wierzba laurowa, porastająca malowniczo torfowiska i obrzeża podmokłych lasów, to rosłe drzewo, osiągające wysokość nawet 20 m! Pozbawiana młodych pędów wierzba biała, towarzyszka polskich przydroży i miedz, przyjmuje formę drzewa o pniu grubym i przysadzistym, pełnym dziupli dających schronienie licznym lokatorom, wielu gatunkom ptaków. Według wierzeń ludowych, mieszkańcami wierzby były też… biesy, z najsłynniejszym polskim diabłem Borutą. Według starosłowiańskich wierzeń, w giętkich i gęstych wierzbowych witkach mieszkały wodne rusałki i topielice. Wierzby nie były jednak kojarzone li tylko z siłami nieczystymi, uważano je za drzewa przynoszące szczęście, płodność i zdrowie. Były symbolem odradzającego się na wiosnę życia. To dlatego gałązki z baziami są nieodłącznym elementem palm, bez których trudno sobie wyobrazić Niedzielę Palmową, zwaną w niektórych regionach Polski po prostu… Wierzbową
Na gorączkę i przeziębienie
Zanim zidentyfikowano wszystkie chemiczne związki w korze wierzby, stosowano ją powszechnie od ponad 2 tysięcy lat w krajach basenu Morza Śródziemnego (Egipt, Grecja), potem w całej Europie, w obu Amerykach, w Chinach. Z pewnością stwierdzić można, że wyciągi z kory wierzbowej stosowane były w Anglii w roku 1763. Wskazaniem były wszelkie choroby przebiegające z gorączką (grypa, przeziębienia), stany zapalne, bóle stawów, stany zapalne ścięgien oraz schorzenia dotyczące kości i mięśni, którym towarzyszył ból.
Cenny surowiec
Do celów leczniczych wykorzystywana jest kora z młodych i gładkich gałązek, zebranych wczesną wiosną, zanim zdążą wytworzyć liście. Taka kora, zdjęta na odcinkach około 20 cm, trafia do suszarni z naturalnym przewiewem. W wyniku tych wszystkich procesów otrzymujemy korę wierzby Cortex salicis. Najcenniejszą jest kora z wierzby purpurowej (wikliny), pozostałe gatunki są nieco uboższe w pochodne salicylowe i flawonoidy. Kora wierzby kryje wiele cennych substancji leczniczych. Do najważniejszych należą glikozydy fenolowe (salicylowe), wśród których wymieńmy salicynę, salikortynę, salirepozyd, populinę, salidrozyd czy fragilinę. Występują one na poziomie 10%, podobnie jak garbniki. Składu dopełniają flawonoidy, reprezentowane przez izosalipurpozyd (chalkoon), naryngeninę i fenolokwasy (salicylowy, kawowy, ferulowy oraz p-kumarowy). Za najważniejsze kierunki działania kory wierzbowej odpowiedzialne są glikozydy fenolowe (głównie salicyna). Glikozydy te, hydrolizowane w przewodzie pokarmowym przez β-glikozydazy, uwalniają alkohol salicylowy. Szybko wchłaniany z jelita cienkiego, trafia do wątroby, gdzie jest metabolizowany (utleniany) do kwasu salicylowego. Rozpuszczalne sole tego kwasu trafiają do krwioobiegu, wykazując charakterystyczne działanie.
Kiedy łupie w kręgosłupie…
Wielowiekowa tradycja stosowania i liczne badania farmakologiczne potwierdziły działanie składników kory wierzby, zwłaszcza glikozydów i finalnego produktu ich metabolizmu, kwasu salicylowego. Wykazuje działanie przeciwzapalne (rem. antiphlogisticum), przeciwreumatyczne (rem. antirheumaticum), przeciwgorączkowe (rem. anipyreticum) i przeciwbólowe (rem. analgeticum). Te działania wynikają z hamowania kaskady kwasu arachidonowego, poprzez blokowanie cyklooksygenazy (COX-2), co zapobiega powstawaniu mediatorów stanu zapalnego, czyli prostaglandyn. Mechanizm działania jest charakterystyczny dla wszystkich niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Pochodne kwasu salicylowego są prekursorem jednego z najczęściej stosowanych leków na świecie, czyli aspiryny. Chemicznie jest ona acetylową pochodną kwasu salicylowego. Doskonały przykład tego, że natura kryje wiele substancji o działaniu leczniczym i ich odkrycie, izolacja, często modyfikacja pozwala na stworzenie nowego leku. Odwary i preparaty z kory wierzby znajdują szerokie zastosowanie jako leki wspomagające terapię podostrych i przewlekłych form gośćca stawowego i mięśniowego. Zalecane są również w stanach gorączkowych, które towarzyszą grypie i przeziębieniu oraz w słabo nasilonych nerwobólach i migrenach.
Niwelowanie objawów stanu zapalnego
jest podstawowym kierunkiem działania preparatów z kory wierzby, ale nie jedynym. Ze względu na znaczącą obecność garbników, stosowane są one w nieżytach żołądka i jelit, także w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej przewodu pokarmowego. Właściwości ściągające garbników w korze wierzby predestynują preparaty ją zawierające do stosowania w leczeniu biegunek u osób dorosłych (rem. antidiarrhoicum). Kora wierzby używana jest też do kąpieli hamujących nadmierną potliwość. Zwłaszcza w połączeniu z liściem szałwii.
Z każdym lekiem postępujmy rozważnie
Leki to nie tylko pożądana skuteczność i efekt terapeutyczny. To także działania niepożądane i interakcje z innymi lekami. Leki roślinne nie są od nich wolne. Duże dawki przetworów z kory wierzby może powodować zaparcia, ze względu na obecność garbników. Należy unikać łączenia preparatów z kory wierzby z innymi niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, zwłaszcza zawierającymi pochodne kwasu salicylowego. Pozytywnym zjawiskiem jest to, że naturalne salicylany mają przewagę nad syntetycznymi. Nawet przy dłuższym stosowaniu nie powodują krwawień z nosa czy przewodu pokarmowego. Dlaczego? Wyciągi wierzbowe, w przeciwieństwie do syntetycznych salicylanów (zwłaszcza pochodnych acetylowych), nie obniżają krzepliwości krwi, ponieważ nie hamują agregacji płytek krwi. Przeciwskazaniem dla salicylanów wierzby jest też wiek. Nie są to preparaty dla dzieci. Z uwagi na inny profil terapeutyczny, preparaty i wyciągi otrzymane z kory wierzby, a właściwie z licznych gatunków wierzb, są dobrą alternatywą dla pochodnych syntetycznych. Bardzo przydatne w leczeniu przewlekłych chorób reumatycznych dorosłych pacjentów. Stosowane z rozwagą, przynoszą wiele korzyści terapeutycznych. Najlepszą rekomendacją tego naturalnego leku jest fakt, iż jest on stosowany od tysiąca lat. Leki, które powstały dzięki substancjom zawartym w korze wierzby, obecne są w każdej domowej apteczce.
Piśmiennictwo: Desborough M.J.R., KeelingD.M. The aspirin story – from willow to wonder drug. British J. of Haematology 177/2017, 674-83; Kossak S. O ziołach i zwierzętach. Wyd. Marginesy, Wwa 2017; Ożarowski A., Jaroniewski W. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Wwa 1987; Shara M., Stohs S.J. Efficacy and safety of white willow bark (Salix alba) extracts. Phytother. Res. 29/2015, 1112-16.
