To szansa na wzmocnienie sytemu opieki zdrowotnej i początek jego fundamentalnej zmiany
Nawet najdalszą podróż zaczyna się od pierwszego kroku – Lao Tzu
Ustawa o Zawodzie Farmaceuty jest uwieńczeniem wieloletnich starań środowiska farmaceutycznego. Najważniejszym celem tej regulacji jest znacznie szersze niż dotychczas, wykorzystanie kompetencji zawodowych farmaceutów, a także zwiększenie ich udziału w systemie ochrony zdrowia, co może być wstępem do jego fundamentalnej zmiany. W modelu tym apteki ogólnodostępne i szpitalne są lokalnym centrum informacji o leku, zarówno dla pacjentów, jak i personelu medycznego. Dzięki Ustawie pojawiły się nowe możliwości prawne, pozwalające farmaceutom na prowadzenie dodatkowych usług na rzecz pacjentów. Ma to kluczowe znaczenie wobec pogłębiającego się niedoboru ilości personelu lekarskiego i pielęgniarskiego, a jednocześnie stałego wzrostu ilości osób potrzebujących opieki zdrowotnej, determinowanego przez demograficzne starzenie się społeczeństwa, przy czym oba te niepokojące zjawiska szybko się pogłębiają.
Rozszerzenie wachlarza świadczonych przez farmaceutów usług zdrowotnych na rzecz społeczeństwa z powodzeniem wprowadzono m.in. we Włoszech, Danii, Belgii, Kanadzie oraz Wielkiej Brytanii. W tej ostatniej szacuje się, że dzięki usługom farmaceutycznym pacjenci zaoszczędzili około 600 mln funtów, a system opieki zdrowotnej aż 3 mld funtów. Bardzo ostrożne szacunki wskazują, że w Polsce, tylko dzięki wprowadzeniu opieki farmaceutycznej, każdego roku moglibyśmy zaoszczędzić ponad 470 mln zł.
Apteki ogólnodostępne
Apteka to obecnie najłatwiej dostępna dla pacjentów placówka ochrony zdrowia. Każdego dnia 30 tysięcy farmaceutów, w 13,5 tysiącach aptek, udziela pacjentom ponad 2 mln porad, co też przekłada się na wysoki poziom zaufania społecznego, sięgający ponad 90%. Aby skorzystać z usług apteki nie potrzeba skierowania, czy umawiania wizyty, a obowiązkowy system ustawicznego kształcenia podyplomowego, a pośrednio także konkurencja sprawiają, że poziom tych usług stale rośnie. Ustawodawca określił, że wykonywanie zawodu farmaceuty ma na celu ochronę zdrowia pacjenta oraz ochronę zdrowia publicznego i polega na sprawowaniu opieki farmaceutycznej oraz udzielaniu usług farmaceutycznych. Usługi farmaceutyczne obejmują m.in. wydawanie produktów połączone z udzielaniem informacji i porad dotyczących ich działania i stosowania oraz przechowywania, sporządzanie produktów leczniczych połączone z oceną ich jakości, przeprowadzanie wywiadu farmaceutycznego oraz udzielanie porady farmaceutycznej w celu zapewnienia prawidłowego stosowania.
Opieka farmaceutyczna
O opiece farmaceutycznej pisaliśmy na łamach Panacei wielokrotnie, wskazując na korzyści z niej wynikające. Jednak dopiero Ustawa o Zawodzie Farmaceuty, daje szansę na jej wprowadzenie, w formie powszechnego świadczenia zdrowotnego. O głębokiej potrzebie wprowadzenia w Polsce opieki farmaceutycznej, świadczą liczby. Szacuje się, że około 15% wszystkich hospitalizacji i rehospitalizacji jest spowodowane powikłaniami wynikającymi z niewłaściwego stosowania leków. Należy podkreślić, że jednocześnie, w dotychczasowym systemie na żadnym z etapów leczenia, przepisy nie wskazują jednoznacznie obowiązku analizy oceny ryzyka interakcji lekowych.
Pojawiająca się w Ustawie o Zawodzie Farmaceuty definicja opieki farmaceutycznej, określa tę kompetencję zawodową jako:
Świadczenie udzielane przez farmaceutę i stanowiące dokumentowany proces, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem prowadzącym leczenie pacjenta, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem indywidualnej farmakoterapii, obejmujące:
1) prowadzenie konsultacji farmaceutycznych – w celu zapewnienia bezpieczeństwa pacjenta w związku ze stosowaniem produktów leczniczych, wyrobów medycznych lub środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego;
2) wykonywanie przeglądów lekowych wraz z oceną farmakoterapii, z uwzględnieniem problemów lekowych pacjenta – w celu wykrywania i rozwiązywania problemów lekowych oraz zapewnienia bezpieczeństwa w procesie farmakoterapii;
3) opracowywanie indywidualnego planu opieki farmaceutycznej, z uwzględnieniem problemów lekowych pacjenta – w celu określenia celów terapeutycznych możliwych do osiągnięcia przez pacjenta stosującego farmakoterapię oraz wskazania sposobów rozwiązywania wykrytych problemów lekowych, ze szczególnym uwzględnieniem edukacji zdrowotnej, promocji zdrowia i zdrowego trybu życia oraz profilaktyki zdrowotnej;
4) wykonywanie badań diagnostycznych określonych w przepisach wydanych na podstawie ust. 7 – w celu oceny skuteczności i bezpieczeństwa stosowanej przez pacjenta farmakoterapii oraz analizy problemów lekowych występujących u pacjenta, oraz proponowania metod i badań diagnostycznych;
5) wystawianie recept w ramach kontynuacji zlecenia lekarskiego.
Powyższe zadania, stanowią odpowiedź na rosnące wyzwania dla wszystkich krajów na świecie, w którym na skutek zmian demograficznych znacznie wydłuża się długość życia, a jednocześnie zwiększa się odsetek mieszkańców wymagających opieki zdrowotnej. Zgodnie z raportem z ubiegłego roku, zatytułowanym: NFZ o zdrowiu. Polipragmazja – w Europie około 32% osób w wieku 65 lat lub więcej przyjmuje 5 lub więcej leków dziennie, co stwarza ryzyko polipragmazji i niebezpiecznych interakcji. W Polsce wskaźnik ten sięga 34%, co wskazuje na pilną potrzebę wdrożenia opieki farmaceutycznej. Ustawa o Zawodzie Farmaceuty, to również regulacja, która pomaga zapobiegać obecnym dziś przypadkom, w których pracodawca wymusza na farmaceutach postępowanie niezgodne z prawem. Przykładem jest wyznaczanie celu sprzedaży narzuconych preparatów, ingerowanie w autonomię informowania pacjentów o lekach, czy też nakaz prowadzenia reklamy aptek, która obecnie jest niedozwolona. Farmaceuta, musi mieć swobodę wykonywania zawodu w sposób niezależny i kierować się priorytetowo dobrem pacjenta, a nie wyłącznie interesem pracodawcy. Zgodnie z zapisem Ustawy, za naruszenie obowiązku samodzielności zawodowej farmaceuty, możliwe jest nawet cofnięcie zezwolenia na prowadzenie apteki ogólnodostępnej, lub hurtowni, jeśli właściciel robi to w sposób uniemożliwiający realizację zadań przez kierownika apteki.
Farmacja szpitalna
Dzięki Ustawie o Zawodzie Farmaceuty, niemal wszystkie polskie szpitale czeka szereg istotnych zmian w obszarze farmacji szpitalnej. Dotyczą one m.in. większego udziału farmaceutów w procesie farmakoterapii i gospodarki lekowej, świadczenia usług farmaceutycznych, w tym usługi farmacji klinicznej oraz dostosowania ilości zatrudnionych farmaceutów szpitalnych, do rzeczywistych potrzeb placówek w oparciu o ilość łóżek. Zmiany te mogą przynieść szpitalom i ich pacjentom szereg korzyści. Poprzez zwiększenie wsparcia farmaceutycznego, leczenie może być skuteczniejsze, bezpieczniejsze i tańsze. Jednak aby do tego doszło, konieczne jest stworzenie farmaceutom warunków do pełnego wykorzystania ich wiedzy i kompetencji.
Na kluczową rolę farmaceutów szpitalnych, w szpitalnej gospodarce i logistyce lekowej, wskazuje nie tylko Prawo Farmaceutyczne, ale także Standardy Akredytacyjne oraz wyniki kontroli NIK z 2018 Funkcjonowanie aptek szpitalnych i działów farmacji szpitalnej, w której ocenie ogólnej wykazano, że żadna z kontrolowanych 24 placówek nie prowadziła działalności w sposób zapewniający bezpieczeństwo farmakoterapii, we wszystkich kontrolowanych obszarach. Jako przyczynę tego stanu rzeczy NIK wskazuje m.in. niewystarczający zasób kadrowy komórek realizujących usługi farmaceutyczne w szpitalach. Dzięki zwiększeniu ilości farmaceutów szpitalnych i jednoczesnej reorganizacji ich zadań, możliwe jest rozwinięcie działań Komitetów Terapeutycznych, Zespołów ds. antybiotykoterapii, Zespołu ds. leczenia żywieniowego etc. Stwarza to szanse na wyraźną poprawę efektywności wykorzystania leków, racjonalną politykę antybiotykową, rozwój leczenia żywieniowego, stałą analizę ryzyka polipragmazji i interakcji, a także wielokierunkowe analizy farmakoekonomiczne oparte o najnowsze wytyczne EBM. Głównym beneficjentem tych działań jest oczywiście pacjent, ale należy też wyraźnie podkreślić, że przynoszą one równie bardzo istotne korzyści dla szpitala.
Ustawa wskazuje również potrzebę obecności farmaceutów szpitalnych i klinicznych na oddziałach, czyli realne wsparcie lekarzy, pielęgniarek i pacjentów w zakresie rozwiązywania problemów lekowych, a także oddziałowej gospodarce i logistyce lekowej, co w obecnej sytuacji, powszechnego niedoboru w szpitalach farmaceutów nie jest możliwe. Obecnie w Polskich szpitalach jeden farmaceuta szpitalny przypada na 300-400 łóżek, a w przypadku działów farmacji szpitalnej (mogą je zakładać podmioty poniżej 100 łóżek), nierzadko w rzeczywistości jest to jedynie część etatu. Wyniki badań z USA wykazują jednoznacznie, że rozwój usług farmacji szpitalnej i klinicznej, wykonywanych przez farmaceutów wymiernie obniża całkowity koszt opieki szpitalnej. Jednak, należy podkreślić, że nie dotyczy to gospodarki magazynowej, do czego ogranicza się dziś wiele szpitali, a różnorodnych usług klinicznych. W tym kontekście koszty, związane z zatrudnieniem odpowiedniej do potrzeb szpitala ilości farmaceutów, bardzo szybko rekompensują oszczędności, wynikające m.in. z ograniczenia występowania powikłań będących następstwem nieprawidłowej farmakoterapii. Ustawa o Zawodzie Farmaceuty, zgodnie z przyjętymi w krajach rozwiniętych wzorcami określa, by jeden farmaceuta przypadał na każde rozpoczęte 100 łóżek szpitalnych, a w przypadku działów farmacji szpitalnej (placówki w których nie ma apteki szpitalnej) na każde 50 łóżek. Poza czynnościami wykonywanymi w aptece szpitalnej lub zakładowej, takimi jak sporządzanie pozajelitowych leków recepturowych i aptecznych, w tym preparatów do żywienia pozajelitowego, sporządzanie preparatów do żywienia dojelitowego, przygotowywanie leków w dawkach indywidualnych, w tym antybiotyków pozajelitowych, leków cytostatycznych, sporządzanie produktów leczniczych radiofarmaceutycznych, roztworów do hemodializy i dializy dootrzewnowej, w Ustawie pojawia się definicja usługi całkowicie nowej w polskich szpitalach:
Usługa farmacji klinicznej – działania na rzecz zwiększenia skuteczności, bezpieczeństwa i zasadności, w tym ekonomicznej, użycia produktów leczniczych oraz wsparcie lekarza prowadzącego leczenie w zakresie farmakoterapii, realizowane przez farmaceutę w podmiocie wykonującym działalność leczniczą na rzecz pacjenta, członków rodziny pacjenta lub personelu medycznego.
Ustawa określa również zadania zawodowe farmaceuty w szpitalu, obejmujące m.in.: udział w racjonalizacji farmakoterapii, w tym udział w pracach komitetu terapeutycznego, uczestniczenie w badaniach klinicznych jako członek zespołu badawczego, sprawowanie nadzoru nad gospodarką produktami leczniczymi oraz wyrobami medycznymi, monitorowanie warunków zapewniających jakość i bezpieczeństwo stosowania znajdujących się w obrocie produktów lub wyrobów, sprawowanie nadzoru nad jakością i bezpieczeństwem stosowania produktów leczniczych, zgłaszanie właściwym organom działań niepożądanych produktów leczniczych, incydentów medycznych, niepożądanych odczynów poszczepiennych, prowadzenie działalności profilaktycznej, edukacyjnej oraz działalności na rzecz promocji zdrowia oraz przeprowadzanie analiz farmakoekonomicznych. To ostatnie zadanie, powinno szczególnie zainteresować menadżerów szpitali, które dziś są w nie najlepszej kondycji finansowej, gdyż wydatki na leki, to druga po personelu pozycja kosztów szpitali, a racjonalne działania w tym obszarze, szybko przynoszą oczekiwane oszczędności.
Edukacja, kampanie społeczne
Choć zmiany, które wprowadza Ustawa o Zawodzie Farmaceuty, bezsprzecznie niosą ze sobą szereg korzyści dla całego systemu ochrony zdrowia, to wiedza o tym niestety nie jest powszechna. Obecnie, nadal wielu pacjentów aptek, a niestety również naszych kolegów i koleżanek z innych zawodów medycznych, postrzega aptekę i farmaceutę wyłącznie przez pryzmat sprzedaży, czy też wydawania leków. Konieczne jest więc szerokie komunikowanie, że zakres usług, jakie farmaceuci mogą świadczyć na rzecz społeczeństwa jest zdecydowanie szerszy, co z powodzeniem jest wykorzystywane w wielu krajach. Badania statystyczne pokazały, że czegoś ponad wydanie leku, oczekuje ponad 80% pacjentów aptek, a jednocześnie 95% farmaceutów chce świadczyć opiekę farmaceutyczną. Należy zaznaczyć też, że usługi farmaceutyczne, mogą być udzielane przez farmaceutę również przy użyciu systemów teleinformatycznych lub środków komunikacji elektronicznej, co ułatwia do nich dostęp pacjentom i szpitalom.
Znakomitym przykładem gotowości i zaangażowania moich koleżanek i kolegów, jest masowe przystąpienie farmaceutów do kursów przygotowujących do kwalifikacji i prowadzenia szczepień. Ilość zgłoszeń sprawiła, że czas oczekiwania na szkolenie uległ znacznemu wydłużeniu. Na koniec marca, zarejestrowało się nas ponad 5,5 tys., z czego ponad 2 tys. już ukończyło szkolenie teoretyczne i wraz z początkiem kwietnia oczekuje na cześć praktyczną. Szczepienia w aptekach z powodzeniem funkcjonują w wielu krajach, teraz pojawia się szansa, by dostęp do nich mieli również polscy pacjenci. Propagowanie znacznego rozszerzenia roli farmaceutów, jest bardzo potrzebne także w obszarze farmacji szpitalnej. Szczególnie ważne jest przekonanie podmiotów nadzorujących szpitale i ich menadżerów, że nadchodzące zmiany powinny być postrzegane poprzez pryzmat pojawiającej się możliwości rozwoju opartego o pełniejsze wykorzystanie wielkiego potencjału farmaceutów szpitalnych. Wzrost nakładów na zatrudnienie dodatkowych farmaceutów, przy odpowiedniej organizacji ich pracy, bardzo szybko przyniesie korzyści, w postaci poprawy skuteczności, bezpieczeństwa i ekonomiki leczenia. W obecnej sytuacji, wiele problemów polskich szpitali wynika właśnie z braku odpowiedniej ilości farmaceutów. Dzięki zwiększeniu ilości farmaceutów szpitalnych i jednoczesnej reorganizacji ich zadań, leczenie może być skuteczniejsze, bezpieczniejsze i tańsze. Głównym beneficjentem tych działań jest oczywiście pacjent, ale należy też wyraźnie podkreślić, że przynoszą one również bardzo istotne korzyści dla szpitala.
Źródła: USTAWA z dnia 10 grudnia 2020 r. o zawodzie farmaceuty, raport Farmaceuta w Polsce. Ogólnopolskie badania wizerunkowe 2019, Standardy Akredytacyjne, wyniki kontroli NIK z 2018 Funkcjonowanie aptek szpitalnych i działów farmacji szpitalnej, raport NFZ o zdrowiu. Polipragmazja. Warszawa, 2020, Bond C. A., Raehl C.L, Franke T.; Clinical Pharmacy Services, Pharmacy Staffing, and the Total Cost of Care in United States Hospitals. Pharmacotherapy 2000;20 (6):609–621, dane ze strony Naczelnej Izby Aptekarskiej.
