Rajski aromat tymianku, najmocniejszy w gorącym, śródziemnomorskim klimacie, opiewano w wielu utworach, od Wergiliusza do Kiplinga. W starożytnej Grecji ceniono ziele tymianku jako przyprawę, lek i kadzidło oraz symbol odwagi. Zapach tymianku był też wyrazem elegancji. Rzymscy legioniści kąpali się w wodzie z tymiankiem dla pięknego zapachu i po to, by dodać sobie męstwa.
Pierwsze ślady stosowania tymianku w lecznictwie pochodzą ze starożytnej Mezopotamii. Późniejsze znaleziono w papirusie Ebersa. W starożytnej Grecji Dioskorydes zalecał miodowe wyciągi z tymianku w chorobach płuc. Legiony rzymskie, a później w XI w. benedyktyni, rozpowszechnili ziele tymianku w ówczesnym świecie. Do Polski dotarł w czasach królowej Bony. W średniowieczu tymianek uważany był za ziele czarodziejskie i często pełnił rolę amuletu wręczanego przez damy rycerzom podczas turniejów.
Ziele tymianku Thymi herba
pozyskuje się z dwóch gatunków rodzaju Thymus L., z rodziny Lamiaceae (jasnotowatych), dawniej Labiatae (wargowych): tymianek pospolity Thymus vulgaris L. i tymianek hiszpański Thymus zygis L. Nazwa Thymus pochodzi od greckiego thymon, co oznacza odwagę i męstwo. Tymianek pospolity to wieloletnia, wiecznie zielona, niska krzewinka o wysokości do 20-40 cm, pochodząca z rejonu Morza Śródziemnego, o łodydze wzniesionej, silnie gałęzistej. Liście ma naprzeciwległe, jajowate lub podługowato lancetowate, gruczołowato kropkowane. Kwiaty drobne, w kątach liści, o dwuwargowym, dzwonkowatym kielichu i koronie różowawej lub liliowej.
Surowcem są otarte liście i kwiaty, zebrane w okresie kwitnienia, suszone w przewiewie, w cieniu, w temperaturze nie wyższej niż 35°C. Z ziela, przez destylację z parą wodną, otrzymuje się olejek tymiankowy Thymi aetheroleum. Jego główny składnik to tymol, odkryty przez niemieckiego chemika Caspara Neumanna, który w roku 1719 wyizolował z olejku tymiankowego krystaliczny związek i nazwał go kamforą tymiankową. To właśnie był tymol.
Chemizm
Znanych jest 6 chemotypów gatunku Thymus vulgaris L., z różnym składem występujących w nich olejków eterycznych. Tylko typ tymolowy, z tymolem jako składnikiem dominującym, opisany jest w Farmakopei Europejskiej. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1% olejku, z głównymi monoterpenami o charakterze fenoli, tymolem i karwakrolem, oraz linalol, p-cymen, gamma-terpinen, limonen, ß-myrcen i terpinen 4-ol.
Kwasy fenolowe: rozmarynowy (0,15-1,35%), kawowy. Flawonoidy: glikozydy apigeniny, luteoliny, 6-hydroksyluteoliny i ich 6-metylowe pochodne kirsilineol, eriodictinol, tymonin. Triterpeny: kwas ursolowy, oleanolowy i ich pochodne. Węglowodany: około 8% polisacharydów, około 1% cukrów prostych. Długołańcuchowe nasycone węglowodory i alifatyczne aldehydy.
Tymianek należy do najstarszych ziół przyprawowych świata, a jego znaczenie w sztuce kulinarnej dorównuje znaczeniu w medycynie. Szczególnie kuchnie włoska, francuska i hiszpańska swój specyficzny charakter zawdzięczają zapachowi tymianku.
W terapii
tymianek stosowany był od wieków. Po raz pierwszy został wprowadzony oficjalnie jako surowiec leczniczy w roku 1938, przez firmę Madaus. Klasyfikuje się obecnie ziele tymianku jako lek tradycyjny, stosowany w chorobie z przeziębienia, nieżycie oskrzeli i górnych dróg oddechowych, wspomagająco w kokluszu i w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, w halitozie i zapaleniu dziąseł, także w leczeniu zaburzeń układu pokarmowego i w niestrawności. Olejek eteryczny Thymi aetheroleum i izolowany tymol, jako składniki różnych preparatów o działaniu antyseptycznym, stosowane są głównie w leczeniu dolegliwości układu oddechowego, także w postaci inhalacji.
Działanie spazmolityczne
wyciągów z tymianku przypisywano związkom fenolowym zawartym w olejku. C. van den Broucke i J. Lemli wykazali (1982-83), na izolowanych tchawicy i jelicie świnki morskiej, że fenole olejku przeciwdziałają kurczącemu działaniu acetylocholiny i histaminy, ale ich zawartość w preparatach wodnych jest zbyt mała, by działały przeciwskurczowo. Efekt rozkurczający warunkują polimetoksy flawony. Etanolowy wyciąg z tymianku i izolowane z niego flawonoidy: tymonina, kirsilineol, luteolina i 8 metoksy-kirsineol, działały rozkurczająco na izolowane narządy, w stopniu zależnym od dawki. Wyciąg etanolowy z ziela tymianku, o oznaczonej zawartości tymolu (0,072%) i karwakrolu (0,05%), chronił izolowaną tchawicę świnki morskiej, zależnie od dawki, przed skurczem wywoływanym przez chlorek baru, histaminę i PGF2α. Podobnie działał wyciąg wodny na izolowaną tchawicę, w stopniu zależnym od dawki (0,25-1%), zbliżonym do działania teofiliny w stężeniu od 0,25-1 mM.
W badaniach in vitro tymol okazał się silnym agonistą adrenoreceptorów a1, a2 i ß, a jego działanie spazmolityczne obserwowano już w stężeniu>10-6 M. W stężeniu 10-4 M obniżał spontaniczną kurczliwość mięśni gładkich żołądka świnki morskiej, w stężeniach wyższych działał spazmolitycznie z siłą 1:10, w porównaniu z papaweryną.
Przeciw patogenom
Hamowanie wzrostu patogenów przez związki czynne ziela tymianku to właściwość istotna dla wykorzystania tego surowca w chorobach infekcyjnych. Wykazano, że wyciągi z ziela, otrzymywane przy użyciu rozpuszczalników o różnej polarności, oraz olejek eteryczny, działają przeciw wielu szczepom chorobotwórczym bakterii, grzybów i drożdży, m.in. Helicobacter pylori, Mycobacterium tuberculosis, Moraxella catarrhalis, Klebsiella pneumoniae, Diplococcus pneumoniae, Candida albicans. Szerokie spektrum aktywności wykazuje też olejek tymiankowy, przeciwdziałając rozwojowi wielu szczepów bakterii Gram+ i Gram-. Uważano, że tę aktywność warunkują związki fenolowe, głównie tymol i karwakrol. Okazało się, że nie tylko one. W badaniach porównujących działanie przeciwbakteryjne olejków – otrzymanych z czterech chemotypów tymianku: typ tymolu, geraniolu, linalolu i terpinenu 4-ol – wykazano podobne działanie wszystkich olejków: silne przeciw bakteriom Gram+, słabsze przeciw bakteriom Gram-.
Olejek tymiankowy hamował wzrost bakterii Streptococcus pyogenes, powodujących zapalenie migdałków, bakterii Propionibacterium acnes odpowiedzialnych za rozwój trądzika i Helicobacter pylori, biorących udział w powstawaniu choroby wrzodowej. Silne właściwości antyseptyczne wykazuje tymol, używany kiedyś przez dentystów do odkażania ubytków zębowych. Wykazano, że nie tylko hamuje wzrost bakterii chorobotwórczych, ale w stopniu zależnym od dawki zmniejsza infekcję komórek nabłonka sutka bydlęcego przez szczep Streptococcus ureus.
Przeciwzapalnie
Badania z końca minionego wieku wskazywały, że tymianek i jego składniki mogą hamować powstawanie stanu zapalnego. Wyciągi z surowca zmniejszały wydzielanie prostaglandyn. W jednej z prac wykazano, że płynny wyciąg z Thymi herba, o zawartości 0,072% tymolu i 0,005% karwakrolu, hamował uwalnianie z makrofagów linii MM6 prostaglandyny PGE2 słabiej niż indometacyna, ale znacznie silniej niż kwas acetylosalicylowy. W kolejnym badaniu wyciąg z tymianku, sporządzony 96% etanolem, hamował aktywność hialuronidazy, zmniejszając aktywność enzymu do 35,5%. Olejki eteryczne z 3 gatunków tymianku – T. vulgaris, T. zygis i T. hyemalis – zawierające jako główne składniki tymol, karwakrol, borneol i 1,8 cyneol, inkubowane z makrofagami otrzymanymi z monocytów, zmniejszały wydzielanie mediatorów stanu zapalnego TNF-α, IL-1B i IL-6 oraz zwiększały poziom przeciwzapalnie działającej cytokiny IL-10.
Antyoksydacyjnie
To działanie tymianku i olejku eterycznego z surowca warunkują związki fenolowe i flawony. Wykazano ochronne działanie wyciągu z tymianku przed uszkadzającym DNA działaniem nadtlenku wodoru i 2,3 dimetoksy 1,4 naftochinonu. W komórkach, traktowanych wyciągiem przed zastosowaniem środków uszkadzających, stwierdzono niższy poziom oksydacyjnych uszkodzeń DNA. Porównanie aktywności przeciwutleniającej olejków eterycznych z tymianku, lebiodki i cząbru, z silnym syntetycznym antyoksydantem ionolem, wykazało podobne działanie olejków, słabsze niż ionolu.
Hepatoprotekcja
To działanie olejku tymiankowego wykazano w badaniach z udziałem zwierząt. Podawany dootrzewnowo olejek, tymol lub karwakrol w dawce 125 mg/kg masy ciała, chronił przed uszkadzającym wątrobę działaniem czterochlorku węgla, znacznie obniżając poziom transaminazy glutaminianowej w stosunku do grupy kontrolnej. Skuteczność olejku i karwakrolu była zbliżona do skuteczności sylimaryny stosowanej w dawce 35 mg/kg masy ciała. Podobne efekty uzyskano, podając olejek tymiankowy myszom, które zostały potraktowane później acetominofenonem. Poziom enzymów, markerów stopnia uszkodzenia wątroby, transferaz AST, ALP oraz alkalicznej fosfatazy ALT – był znacznie niższy w grupie, w której stosowano profilaktykę niż w grupie kontrolnej. W badaniach histopatologicznych okazało się, że podanie olejku zapobiegło także nekrozie wątroby, powodowanej przez acetaminofen.
Aktywność cytotoksyczna
Poszukiwanie leków przeciwnowotworowych obejmuje także świat roślin. Niektóre substancje naturalne wpływają na procesy prowadzące do rozwoju nowotworu. Nieliczne dotychczas badania wykazały, że także związki czynne tymianku posiadają takie właściwości. Olejek tymiankowy działał cytotoksyczne na komórki nowotworowe, oporne na działanie chemioterapii. Kolejne badania dały ciekawe, ale mało obiecujące wyniki. Thymi aetheroleum hamował wzrost komórek ludzkiego raka jamy ustnej, ale tylko w wysokim stężeniu, w dawkach mniejszych niż toksyczne stymulował ich proliferację. Tymol niszczył komórki melanomy B16-F10, ale w małym stopniu. Wyciągi wodne z różnych gatunków rodziny Lamiaceae, m.in. z ziela tymianku, zawierające głównie związki fenolowe, uszkadzały komórki ludzkiego raka sutka.
Badania kliniczne
Wykonano tylko dwie prace kliniczne, dotyczące działania wykrztuśnego tymianku. W pierwszej, z udziałem 60 pacjentów z infekcjami układu oddechowego i kaszlem, porównywano skuteczność syropu tymiankowego i bromheksyny. Oba leki łagodziły dolegliwości w podobnym stopniu. Wieloośrodkowe badania z udziałem 154 dzieci z nieżytem lub zapaleniem oskrzeli, dotyczyły skuteczności syropu tymiankowego. Stwierdzono zmniejszenie dokuczliwości kaszlu i ułatwienie odkrztuszania u 93,5% pacjentów. Wykonano 6 prac klinicznych preparatów złożonych, zawierających poza wyciągiem z tymianku, wyciągi z korzeni pierwiosnka lub liści bluszczu. Wszystkie preparaty łagodziły dolegliwości powodowane przez infekcje układu oddechowego i były dobrze tolerowane przez pacjentów.
Bolesne miesiączkowanie
to przykra dolegliwość młodych kobiet. Stosowane w łagodzeniu bolesnych skurczów leki syntetyczne mogą powodować efekty uboczne. Przeprowadzono badania kliniczne z udziałem 120 studentek w wieku 18-25 lat, cierpiących w okresie miesiączki. Pacjentki, podzielone na 2 grupy, przyjmowały Broncho T.U. – preparat naturalny z olejkiem tymiankowym lub ibuprofen. W obu grupach obserwowano zmniejszenie bólu i okresu występowania dolegliwości w podobnym stopniu.
Ziele z przyszłością
Klasyfikacja tymianku tylko jako leku tradycyjnego wynika z braku wystarczającej ilości badań udowadniających skuteczność i bezpieczeństwo stosowania surowca. Długa historia obecności tymianku w terapii, jako leku o wielokierunkowym działaniu, znajduje uzasadnienie w wynikach prowadzonych badań. Wskazują one także kierunki poszukiwań innych niż dotychczas możliwości stosowania leków z tymianku w lecznictwie. Właściwości antyoksydacyjne, ochronny wpływ na wątrobę, cytotoksyczność w stosunku do komórek nowotworowych, działanie przeciwzapalne – to nowe kierunki badań i być może nowe możliwości wykorzystania ziela tymianku w terapii.
Piśmiennictwo:
Alinkina E.S., Misharina T.A., Fatkullina L.D. Antiradical properties of oregano, thyme, and savory essentials oils. Priki. Bokhim. Mikrobiol. 49(1)/2013; 82-87; Berdowska I., Zieliński B., Fecka I., Saczko J., Gamian A. Cytotoxic impast of phenolics from Lamiaceae species on human breast cancer cells. Food Chem. 141(2)/2013; 13132-21; van der Broucke C.O., Lemli J.A., Lamy J. Action spasmolityque des flavones de differentes especesde Thymus. Plantes Med. Phytother. 16/1982, 310-17; van der Broucke C.O., Lemli J. Spasmolitic activity of the flavonoids from Thymus vulgaris. Pharm. Weekbl. Sci. Ed. 5/1983: 9-14; Bruneton J. Pharmacognosy, phytochemistry medicinal plants. Lavoisier, Londres, New York, Paris 1999; Direkvand-Moqhadam A., Khosravi A. The impact of a novel herbal Shirazi Thymus vulgaris on primary dysmenorrhea in comparison to the classical chemical Ibuprofen. J. Res. Med.Sci. 17(7)/2012, 668-70; EMEA: Assessment report for the development of community monographs and for inclusion oh herbal substance(s), preparation(s) or combinations thereof of in the list. London 2008; ESCOP Monographs. Thieme, Stuttgart, New York 2003; Esmaelli D., Mobarez A.M., Tohidpour A. Anti-helicobacter pylori activites of shoya powder and essentials oils of Thymus vulgaris and Eucalyptus globulus. Open. Microbiol. J. 6/2012, 65-69; Grespan R., Aquiar R.P. Gubili F.N., Fuso R.R., Hermandes L., Bersami Amado C., Cuman R.K. Hepatoprotective effects of pretreatment with Thymus vulgaris essential oil in experimental model of acetaminophen-induced injury. Based Complement Alternat. Med. 2014, Pub. Med. PMID: 24639884; Hossain M.A., Al.-Raqmi K.A., Vveli A.M., Al-Rivami Q. Study of total phenol, flavonoids contents and phytochemical screening of various leaves crude extracts of locally grown Thymus vulgaris. Asian. Pac. J. Trop. Biomed. 3(9)/2013, 705-10; Jambor J. Rośliny lecznicze od aloesu do żeń-szenia. Farmapress, Wwa 2006; Kohlműnzer S. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1998; Kozics K., Klusova V., Srancikova A., Kusznierewicz B., Horvathova E. Effects of Salvia officinalis and Thymus vulgaris on oxidant-induced DNA damage and antioxidant status in HepG2 cells. Food Chem. 141(3)/2013, 2198-206; Krill D., Madden J., Huncik K., Moeller P.D. Induced thyme product prevents VEGF-induced migration in human umbilical vein endothelial cells. Biochem. Biophys. Res. Commun. 403(3-4)/2010, 275-81; Lambert Ortiz E. Wielka księga ziół i przypraw. Twój Styl, Wwa 1998; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Muszyński J. Farmakognozja. PZWL, Wwa 1957; Okaňa A., Regleto G. Effects of Thyme extract oils from Thymus vulgaris, Thymus zygis, and Thymus hyemalis on cytokinez production and gene expression of oxLDL-stimulated THP-1-macrophages. J. of Obesity 2012, AD qo4706, 11pages; Stooka H., Kubo I. Effects of thymol on B16-F10 melanoma cells. J. Agric. Food Chem. 60(10)/2012, 2746-52; Schmidt E., Vvanner J., Hilferi M., Girova T., Stoyanova A., Geissler M. Chemical composition, olfactory analysis and antibacterial activity of Thymus vulgaris chemotypes geraniol, 4-thujanol/terpinen- 4-ol. tymol and linalol cultivated in southern France. Nat. Prod. Commun. 7(8)/2012, 1095-98; Sertel S., Eichnorn T., Plinkert P.K., Efferth T. Cytotoxicity of Thymus vulgaris essential oil towards human oral cavity squamous cell carcinoma. Anticancer Research. 31/2011, 81-88; Sfeir J., Lefrancois C., Debre S., Liczna P. In vitro antibacterial activity of essentials oils against Streptococcus pyogenes. Evid. Based Complement. Alternat. Med. 10/2013, 1155-200; Wei Z., Zhou E., Guo C., Fu Y., Yao M., Zhang N., Yang Z. Tymol inhibits Staphylococcus ureus internalization into bosine mammary epithelial cells by inhibiting NF-k B activation. Mikrob. Pathog. 2014, Pub. Med PMID 24563152; Zu Y., Ling L., Efferth T., Liu X., Vvu N. Activites of ten essential oils towards Propionibacterium acnes and PC-3, A-549 and MCF-7 cancer cells. Molecules. 15(5)/2010, 3200-10.
