W ostatnim czasie lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce przechodzi głębokie przemiany. Dotychczasowe formy leczenia, skupione na patogenezie, zostają wzbogacane przez metody holistyczne, oparte na podejściu salutogennym, takie jak metoda Sebastiana Kneippa. Niezwykle interesujące są możliwości stosowania metody Kneippa, zwłaszcza w profilaktyce schorzeń cywilizacyjnych. Nowa rola dla uzdrowisk, związana głównie z fizjoprofilaktyką, wiąże się m.in. z rozszerzeniem i intensyfikacją oferty zabiegowej oraz z wprowadzeniem nowych, standaryzowanych form terapii.
Przykładem tego typu postępowania mogą być zabiegi fitobalneoterapeutyczne, z zastosowaniem siana (fenum) jako dodatku do kąpieli medycznych, półkąpieli, kąpieli nasiadowych i okładów siennych. Mimo stosowania takiej terapii w uzdrowiskach, publikacji na ten temat jest niewiele, szczególnie uwzględniających rodzaj zbiorowiska łąkowego, z którego siano pochodzi.
Łąki w Polsce
należą do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Do tej klasy zalicza się przede wszystkim półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe. Zbiorowiska łąkowe są rozpowszechnione w całym obszarze eurosyberyjskim – na niżu, pogórzu, w górach sięgają do piętra reglowego. W Polsce należą w wielu regionach, szczególnie na niżu, do najważniejszych siedlisk przyrodniczych, określających fizjonomię krajobrazu. Mimo wielkiego znaczenia gospodarczego i walorów naukowych, zbiorowiska łąkowe są wciąż jeszcze mało zbadane pod względem ich wykorzystania w fitoterapii i balneologii. Dotychczas rozpatrywano ogólne działanie lecznicze siana, bez uwzględnienia podziału na jednostki syntaksonomiczne. A przecież
w zależności od udziału leczniczych gatunków, charakterystycznych dla niższych jednostek, m.in. związków, siano posiada specyficzne, zróżnicowane właściwości lecznicze.
W Polsce zbiorowiska łąkowe należą do dwóch rzędów – Molinietalia caeruleae (pięć związków) oraz Arrhenatheretalia (trzy związki). Do rzędu Molinietalia caeruleae zaliczane są wilgotne łąki kośne, a także ziołorośla nadrzeczne, trwale lub przynajmniej okresowo wilgotne. Rząd Arrhenatheretalia reprezentują łąki niżowe i górskie, na niezbyt wilgotnych glebach mineralnych.
Siano z łąk rzędu Molinietalia caeruleae
Łąki ze związku Filipendulion ulmariae to częściowo naturalne zbiorowiska ziołoroślowe, występujące wzdłuż cieków wodnych. W pierwotnej szacie roślinnej Europy Środkowej były to zbiorowiska okrajkowe lasów i brzegów wód. Prawdopodobnie stanowiły punkt wyjścia i rezerwuar florystyczny dla antropogenicznych zbiorowisk łąkowych. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości posiadają kozłek lekarski Valeriana officinalis, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, przetacznik leśny Veronica officinalis i wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Siano pochodzące z łąk tego związku ma więc działanie ściągające, przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne, przeciwastmatyczne. Może być wykorzystywane w leczeniu bólowych stanów przeciążeniowych kręgosłupa, artroz, nerwobóli, przeziębień i infekcji, nadmiernej pobudliwości w stanach lękowych, bezsenności, nerwicy wegetatywnej, ogólnego wyczerpania.
Łąki ze związku Molinion caerulae to jednokośne i nienawożone łąki zmiennowilgotne na glebach mineralnych, obecnie w Europie coraz rzadziej spotykane. Zbiorowiska te wykształciły się w warunkach specyficznego zagospodarowania, którego celem było pozyskanie nie siana, lecz ściółki dla bydła. Koszone były zwykle raz w roku lub nawet co drugi rok, zwykle we wrześniu lub na początku października. Ten sposób użytkowania, stosowany od wieków, doprowadził do powstania łąk trzęślicowych, o zupełnie swoistym rytmie sezonowym i charakterystycznym składzie gatunkowym, w którym prócz panującej trzęślicy modrej Molinia caerulea, ważna rolę odgrywają okazałe, często barwnie kwitnące byliny.
W Polsce tego typu łąki spotyka się na obszarze całego kraju, zwykle jednak na małych powierzchniach i rzadko już w klasycznej postaci. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości (napotne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, uspokajające, rozkurczające mięśnie gładkie) posiadają biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, len przeczyszczający Linum catharticum, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. Siano z łąk ze związku Molinion caerulae może być stosowane w leczeniu astmy, trudno gojących się ran i wrzodów, zakażeń skory, podskórnych wylewów, stanów zapalnych, pękania i łuszczenia się naskórka, egzem, podostrych i przewlekłych chorób dróg oddechowych, astmy oskrzelowej.
Łąki ze związku Calthion palustris to silnie nawożone dwu- i wielokośne łąki wilgotne, tradycyjnie zagospodarowane jako baza paszowa. Intensyfikacja produkcji – w szczególności stosowanie dużej ilości nawozów mineralnych oraz wysiewu wysoko produktywnych mieszanek traw, a także wprowadzenie systemu wielokrotnych pokosów w krótkich odstępach czasu – powoduje głębokie zmiany w tego typu łąkach. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości (bakteriobójcze, ściągające, przeciwreumatyczne) posiadają knieć błotna Caltha palustris, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum i rdest wężownik Polygonum bistorta. Siano z łąk tego związku może być stosowane w leczeniu trudno gojących się ran, owrzodzeń, w reumatyzmie tkanek miękkich żylaków odbytu oraz nadmiernej potliwości stóp.
Zbiorowiska łąkowe ze związku Alopecurion pratensis to łąki intensywnie uprawiane i silnie nawożone. Do grupy tej należą łąki, które są w Polsce najszerzej rozpowszechnione i gospodarczo najważniejsze. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości posiadają bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea oraz żywokost bulwiasty Symphytum officinale. Siano może być stosowane w leczeniu żylaków, egzem i szczeliny odbytu, owrzodzeń, trudno gojących się ran i odleżyn.
Siano z łąk rzędu Arrhenatheretalia
Zbiorowiska łąkowe ze związku Arrhenatherion elatioris to wielokośne, wysoko produktywne łąki, bogate pod względem florystycznym. Spotykane w Polsce coraz rzadziej, na niżu i w niższych położeniach w górach. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości (pobudzające regenerację tkanek) posiadają pasternak zwyczajny Pastinaca sativa, przelot pospolity Anthylis vulneraria oraz rodzaj przywrotnik Alchemilla sp. Siano z łąk ze związku Arrhenatherion elatioris może być wykorzystywane w leczeniu otarć naskórka, lekkich oparzeniach, ranach i stanach zapalnych skóry, podskórnych wylewach, owrzodzeniach podudzi, chorobach reumatycznych, łuszczycy, bielactwa, łysienia plackowatego, atopowych zmian skórnych oraz pielęgnacji włosów.
Zbiorowiska łąkowe ze związku Polygono-Trisetion to żyzne łąki kośne, występujące w piętrach reglowych gór, z udziałem gatunków górskich i subalpejskich. W Polsce należą do łąk rzadko spotykanych. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości (hamujące krwawienia z drobnych naczyń krwionośnych, przeciwzapalne, regenerujące skórę) posiadają pierwiosnek Primula elatior oraz rodzaj przywrotnik Alchemilla sp. Siano z tych łąk powinno być stosowane w leczeniu otarć naskórka, lekkich oparzeniach, ranach skóry, stłuczeniach, podskórnych wylewach, w chorobach i nieżytach dróg oddechowych, przewlekłych zapaleniach oskrzeli oraz przeziębieniach.
Łąki ze związku Cynosurion to ubogie pod względem florystycznym zbiorowiska łąkowe i pastwiska, spotykane w Polsce pospolicie na niżu oraz w niższych położeniach górskich. Spośród dominujących gatunków, charakterystycznych dla tego związku, lecznicze właściwości (wspomagające przemianę materii, łagodzące stany zapalne i swędzenie, przeciw opuchliźnie) posiadają stokrotka pospolita Bellis perennis, zimowit jesienny Colchicum autumnale, świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana, koniczyna biała Trifolium repens. Siano z łąk ze związku Cynosurion może być stosowane w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, stanów zapalnych skóry i błon śluzowych, egzem, stanów zapalnych spojówek, nietrzymania moczu, nieżytów górnych dróg oddechowych, ran po ukąszeniach owadów i swędzenia odbytu.
Siano w balneofitoterapii
Terapia sianem i nasionami traw nazywana jest „morfiną przyrodolecznictwa” i stosowana jest w formie dodatku do kąpieli, półkąpieli, kąpieli 3/4, okładów, kąpieli nasiadowych oraz masażu stemplowego (stempel massage). W czołowych europejskich ośrodkach, wykorzystujących to tworzywo (np. kliniki rehabilitacyjne w Bawarii), do celów terapeutycznych wykorzystuje się siano z pierwszego w danym roku, najlepiej majowego sianokosu, ze względu na bogaty skład florystyczny. Siano jest rozdrabniane i suszone w specjalnych suszarniach na terenie klinik oraz przechowywane w pomieszczeniach spełniających odpowiednie normy, dotyczące zwłaszcza wilgotności. Tak przygotowane, aplikowane jest także w okresie jesienno- -zimowym.
W balneologii i lecznictwie uzdrowiskowym siano stosowane jest m.in. w leczeniu reumatyzmu tkanek miękkich, zapaleniu stawów, zapaleniu oskrzeli, bólach kręgosłupa, chorobach górnych dróg oddechowych, nerwobólach, nerwicy wegetatywnej, depresji i przemęczeniu, gdyż działa uspokajająco, relaksująco, przekrwiennie, spazmolitycznie.
Prócz dodawania siana do różnego typu kąpieli, popularnym zabiegiem są okłady sienne odcinka szyjnego lub lędźwiowego kręgosłupa według Sebastiana Kneippa, które polegają na miejscowym przegrzaniu odcinka ciała poddanego zabiegowi przez przyłożenie do niego woreczka z sianem (30 x 50 cm), podgrzanym na parze. Okłady z siana wykonuje się za pomocą lnianych woreczków wypełnionych w 3/4 sianem. Woreczek z rozdrobnionym sianem zabiegowym, o wielkości cząstki nie mniejszej niż 4 mm, zagrzewany jest na parze w specjalnym naczyniu lub parniku przez około 20 minut. Temperatura woreczka dla osoby dorosłej to około 45°C. Czas trwania zabiegu, w zależności od wskazań, od 15 do 60 minut. Woreczek z sianem nie może być użyty do zabiegu powtórnie, ze względu na utratę zdolności absorbcji wody przez rośliny oraz utratę substancji leczniczych, wraz z parą wodną. Okłady z siana stosuje się
również u dzieci
Wykonuje się je przy temperaturze okładu do 40°C. Wstępne badanie tolerancji temperatury należy wykonywać, przykładając woreczek do miejsc najbardziej wrażliwych na gorąco: policzka lub grzbietowej strony dłoni dziecka. Pierwsze zabiegi wykonuje się z temperaturą niższą i w krótszym czasie, parametry te stopniowo w następnych zabiegach można zmieniać, stosownie do wrażliwości indywidualnej dziecka. Na rozłożony na leżance koc rozkłada się dwa kawałki bawełnianego lub flanelowego materiału i foliowy podkład, odpowiadające wymiarom okolicy lędźwiowej dziecka. Na nich układa się dziecko w pozycji leżącej na dowolnym boku. Woreczek z sianem, o odpowiedniej dla dziecka temperaturze, przykłada się do lędźwi, a następnie szybko oraz dokładnie należy owinąć lędźwie folią i kawałkami materiału, na końcu kocem. Kończyny górne dziecka pozostają na powierzchni koca, po czym należy przyjąć pozycję leżenia na plecach. Czas trwania zabiegu do 15 minut. Zabieg ma działanie rozluźniające, uspokajające, relaksacyjne, dlatego często podczas jego trwania obserwuje się zaśnięcie dziecka.