Każdy surowiec farmakognostyczny charakteryzuje się ściśle określoną porą zbioru. Dla ziela jest to zazwyczaj pora kwitnienia, dla owoców – czas owocowania, dla kwiatów i kwiatostanów – szczyt kwitnienia. Dokładnych informacji należy szukać w atlasach roślin leczniczych i obowiązujących farmakopeach krajowych. Czas zbioru przypada najczęściej w okresie, gdy jest ciepło i sucho. Rośliny mokre, pokryte rosą lub tuż po deszczu, szybko fermentują. Również pora dnia ma znaczenie.
Najlepszy jest zbiór w godzinach późnoporannych i wczesnym wieczorem, czyli w czasie, gdy w powietrzu nie unosi się mgła, a grunt nie jest pokryty rosą. Surowce olejkowe wyjątkowo zbiera się w samo południe.
Zebrane surowce należy oddzielić od siebie, układając je pomiędzy dużymi arkuszami papieru. Dzięki temu unikniemy gnicia lub rozwoju pleśni. Każdy surowiec warto od razu opisać, nie zawierzając pamięci: miejsce i data zbioru. Zbioru dokonujemy starannie, bez pośpiechu, w ciągu jednego dnia zbierajmy tylko kilka gatunków czy rodzajów surowca, co pozwala na uniknięcie błędów przy oznaczaniu i efektywne suszenie.
Proces suszenia powinien się rozpocząć tuż po zbiorze, nie odkładajmy tej czynności! Zebrane surowce zielarskie rozkładamy na cienkiej warstwie papieru lub siatki z wąskimi oczkami. Siatka z drutu nie jest dobrym wyborem, gdyż koroduje. Odradzamy również suszenia ziół na gazecie, gdyż mogą do nich przenikać szkodliwe związki z farb drukarskich. Jeśli zebrane zioła są zabrudzone, można je delikatnie wypłukać, pamiętając, by powiązać je później w pęczki i powiesić. Dzięki temu unikniemy zaparzenia szczególnie wrażliwych surowców.
Tak przygotowane zioła do suszenia przenosimy do dobrze wentylowanego pomieszczenia, w którym panuje półmrok. Odpowiednie zaciemnienie jest istotne dla surowców, które obfitują w tokoferole czy irydoidy, gdyż związki te są bardzo wrażliwe na światło. Rośliny różnych gatunków powinny być suszone zdecydowanie oddzielnie, by nie przenikały wzajemnie zapachy, z daleka zwierząt, szkodników i od… dzieci. Sam proces suszenia powinien być jak najkrótszy i powinien się odbywać w temperaturze 25-45°C. Idealne pomieszczenia do suszenia to drewniana altanka, stara szopa lub przewiewny strych.
Do suszenia doskonale nadają się tak cenne surowce, jak ziele dziurawca Hyperici herba, kwiatostan lipy Tiliae inflorescentia, korzeń pokrzywy Urticae radix, liść melisy Melissae folium, liść brzozy Beulae folium czy ziele skrzypu Equiseti herba.
Suszone zioła należy trzymać z dala od intensywnych zapachów. Jeśli zdecydujemy się na suszenie na wolnym powietrzu, unikajmy mocno nasłonecznionych miejsc, wybierając zacienione. Kłącza, korę lub owoce możemy suszyć w piekarniku, ustawiając temperaturę na 50-70°C, dzięki temu zapobiegniemy utlenianiu niektórych związków, np. kwasu askorbinowego. Prawidłowo wysuszone zioło pod wpływem ucisku łatwo się kruszy, dając przyjemną woń. Jest pozbawione również plam i ma naturalny kolor. Tylko nieliczne gatunki zmieniają kolor podczas suszenia – na przykład kwiaty malwy.
O tym, czy z suszu będziemy mogli korzystać przez długi czas, decydują warunki przechowania. Najlepiej nadają się do przechowywania ziół szczelnie zamknięte, szklane słoje lub pojemniki z tworzywa sztucznego, w których wcześniej przechowywano sypkie produkty – kaszę, kakao czy herbatę. Zadbajmy o odpowiednie zamknięcie, dzięki temu zachowamy intensywny aromat ziół na długi czas i unikniemy nieproszonych gości – larw omacnic czy mklików mącznych. Szkodniki te z łatwością pokonają barierę z papieru lub kartonu. Surowce przechowywane w papierowych torebkach tracą swoje właściwości lecznicze znacznie wcześniej.
Szczelnie zamknięte opakowanie warto zaopatrzyć od razu w etykietę, na której znajdzie się nazwa łacińska i polska surowca, data zbioru oraz opcjonalnie wskazania do stosowania.
Kwiaty, ziela i liście można przechowywać przez dwa lata, korzenie, kłącza, korę i nasiona nawet 3-4 lata.
PRZYKŁADY SUROWCÓW I WARUNKI ICH SUSZENIA
Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica L.
Surowcem jest liść, ziele lub całe kłącze. Za najcenniejszy uznaje się młode ziele z kłączem i korzeniami Herba cum Rhizomum et Radicibus Urticae. Zbiera się je najpóźniej do czerwca, liście najpóźniej do sierpnia. Suszy się w ciemnym miejscu, w temperaturze 35- 40°C. Po zmieleniu przechowywać w szczelnym pojemniku. Z uzyskanego suszu można przygotować napar, zalewając 2 łyżki surowca 1 szklanką wrzącej wody i odstawiając na 30’. Ze świeżego ziela sporządza się macerat.
Mięta pieprzowa Mentha piperita L.
Surowcem leczniczym jest liść Menthae piperitae folium. Jajowato podłużny, ostro piłkowany, pod spodem na nerwach krótko owłosiony. Liście zbiera się zwykle w pierwszym roku wegetacji, suszy się natychmiast po zbiorze w suszarniach, w temperaturze 30-35°C.
Bez czarny Sambucus nigra
Kwitnie od maja do czerwca. Surowcem są kwiaty bzu czarnego Sambuci nigri flos. Po zbiorze kwiaty suszy się w dobrze wentylowanym i ciemnym pomieszczeniu, co zapewnia odpowiednią barwę surowca po wysuszeniu i przyjemny aromat.
Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum
W celach leczniczych wykorzystuje się ziele dziurawca Hyperici herba, które się zbiera na początku kwitnienia. W czasie zbioru należy odrzucać łodygi grubsze niż 3 mm. Suszenie w przewietrzanym i zacienionym miejscu. Ze świeżego lub wysuszonego i dobrze rozdrobnionego surowca można sporządzać napar. W tym celu 30-45 g surowca zalewa się 200 ml wrzącej wody. Po ostudzeniu i odcedzeniu należy pić napar małymi porcjami.
Lipa drobnolistna Tilia cordata
Surowcem jest kwiat lipy Tilia flos vel inflorescentia, który najlepiej zbierać w czerwcu, gdy zaczyna się okres kwitnienia. W czasie zbioru należy wybierać tylko te kwiaty, które jeszcze nie mają zawiązków owoców, gdyż w czasie suszenia może dochodzić do nasilenia tego procesu.
Po prostu zielnik…
Zioła suszy się nie tylko w celach leczniczych. Ekscytującą możliwością wykorzystania wysuszonych surowców jest przygotowanie zielnika. Zbieranie, suszenie, oznaczanie oraz kolekcjonowanie ziół ma długą tradycję w edukacji, w farmacji i naukach przyrodniczych. Do zielnika mogą trafiać tylko niektóre gatunki roślin. Te, które nie podlegają ochronie gatunkowej, których zbiór nie wiąże się z łamaniem zasad ochrony przyrody oraz tych, które nie powodują alergii kontaktowych i fotouczuleń.
