Słowa prekursora współczesnej medycyny, która mocno oddaliła się od swych korzeni, przypominają nam o mocy i mądrości stale drzemiącej w naturalnych metodach zapobiegania chorobom i ich leczenia. Wiele zawdzięczamy osiągnięciom medycyny akademickiej. Jednakże wiele z jej odkryć było wykorzystywanych i praktykowanych już wcześniej. Wynika z tego, że niekoniecznie są to odkrycia, raczej naukowe weryfikacje i potwierdzenie prozdrowotnych właściwości surowców naturalnych, znanych często od pokoleń, przy pomocy współczesnych narzędzi badawczych. Spektakularnym przykładem jest sprawa z 1897 roku. Felix Hoffmann – chemik pracujący w firmie Bayer – poszukując leku dla swojego ojca, chorego na reumatoidalne zapalenie stawów, odkrył kwas acetylosalicylowy, który swą światową sławę zdobył jako aspiryna.
Szeroko reklamowana aspiryna stała się lekiem na obniżanie gorączki i zmniejszenie bólu, szczególnie bólu reumatycznego i bólu głowy. W podobnych wskazaniach, już w V wieku p.n.e., Hipokrates używał z powodzeniem wyciągu z kory wierzby, zawierającego naturalne salicylany.
Także w polskim ziołolecznictwie od wieków stosowano korę wierzby, kwiat wiązówki czy kwiatostan lipy w przeziębieniach – jako środki przeciwgorączkowe i napotne. W latach 50. ubiegłego wieku zaczęto przepisywać aspirynę jako lek zapobiegający zawałom serca. W 1971 roku John Vane, farmakolog z Royal Medical College w Londynie odkrył, że aspiryna hamuje w organizmie produkcję prostaglandyn (nazwa od gruczołu krokowego prostatę gland, który w tych czasach uważano za jedyne miejsce ich produkcji). Za to odkrycie w roku 1982 otrzymał Nagrodę Nobla. Aspirynę zaliczono do niesteroidowych leków przeciwzapalnych NLPZ. To grupa leków o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym.
Mechanizm działania
Uszkodzenie tkanek, wywołane różnymi patogenami, uruchamia szereg powiązanych ze sobą reakcji obronnych organizmu, mających na celu wygaszenie stanu zapalnego. Należy do nich m.in. synteza leukotrienów, pod wpływem enzymu lipooksygenazy (LOX) oraz synteza prostaglandyn, prostacyklin i tromboksanów (pod wpływem enzymu cyklooksygenazy – COX). Dwa najważniejsze izoenzymy to COX-1 i COX-2. Cyklooksygenaza-1 (COX-1) jest aktywna w warunkach fizjologii i niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Cyklooksygenaza-2 jest aktywowana w stanie patologii, wykazuje niewielką aktywność w stanie fizjologii w nerkach, mózgu i układzie rozrodczym.
Naturalne salicylany, w odróżnieniu od syntetycznych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), powodują mniej działań niepożądanych ze strony błony śluzowej żołądka i dwunastnicy.
Mechanizm działania leków naturalnych jest również bardziej złożony i wielokierunkowy, zawierają one bowiem cały szereg substancji czynnych, m.in. glikozydy fenolowe, flawonoidy, garbniki o działaniu synergistycznym oraz czynniki chroniące przed objawami niepożądanymi.
Surowce roślinne o działaniu przeciwzapalnym
W lecznictwie szeroko stosowane są surowce roślinne o udokumentowanym działaniu, posiadające monografie Europejskiej Agencji Leków EMA. Są to: kora wierzby (różnych gatunków, np. purpurowej, kruchej, wawrzynkowej, białej), kwiat i ziele wiązówki błotnej, kwiatostan lipy (drobnolistnej i szerokolistnej i innych), kwiat bzu czarnego, liść i ziele pokrzywy zwyczajnej, liść maliny właściwej, owoc prawdziwy i rzekomy dzikiej róży oraz koszyczek rumianku pospolitego.
Kora wierzby
To surowiec bogaty w związki czynne. Zawiera glikozydy fenolowe (salicynę) o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwbólowym i napotnym, a także flawonoidy (antyoksydacyjne, przeciwzapalne, moczopędne) i garbniki (ściągające, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne).
Stosuje się ją wspomagająco w chorobach reumatycznych, w celu łagodzenia bólu kostno-stawowego o niewielkim nasileniu, w bólach głowy i gorączce towarzyszącej przeziębieniu.
Na rynku dostępne są mieszanki ziołowe zawierające ten surowiec, np. Zioła przeciwgorączkowe czy tabletki Salicortex. W zależności od nasilenia objawów, w lecznictwie stosuje się dawki odpowiadające 60-240 mg salicylanów na dobę. Mimo dobrego profilu bezpieczeństwa, istnieje szereg ograniczeń w stosowaniu salicylanów. Są to nadwrażliwość na korę wierzby, salicylany lub inne NLPZ, astma, czynna choroba wrzodowa, ciąża i karmienie piersią, ciężkie zaburzenia wątroby i (lub) nerek, zaburzenia krzepnięcia krwi czy niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej. Należy pamiętać, że salicylany, niezależnie od pochodzenia, nie powinny być stosowane u dzieci poniżej 12 roku życia, ze względu na możliwość wystąpienia groźnego dla życia zespołu Rey’a.
Kwiat i ziele wiązówki błotnej
Wiązówka błotna, ze względu na obecność flawonoidów i salicylanów wykazuje działanie podobne do kory wierzby.
Stosowana jest tradycyjnie jako środek przeciwgorączkowy i napotny, zalecany w łagodzeniu objawów przeziębienia, grypy oraz wspomagająco w chorobach reumatycznych.
Działa także moczopędnie, ułatwiając usuwanie toksycznych produktów przemiany materii. Napary z kwiatów lub ziela doskonale sprawdzają się w zakażeniach dróg moczowych. Ograniczenia w stosowaniu są podobne jak w przypadku kory wierzby.
Kwiatostan lipy
Działanie zawdzięcza obecności pochodnych kwercetyny i kemferolu (rutyna, hyperozyd), olejkom eterycznym, śluzom i garbnikom.
Lipa stosowana jest najczęściej w przeziębieniu, jako środek przeciwgorączkowy i napotny. Łagodzi również stany napięcia nerwowego.
Kwiatostan lipy zalecany jest dla dzieci w postaci syropu lub naparu przygotowanego z 2-6 g surowca na dobę.
Kwiat bzu czarnego
Znany również jako bzowina czy hyćka. To jeden z naszych najcenniejszych sprzymierzeńców w walce z przeziębieniem. Zawiera pochodne kwercetyny i kemferolu (astragalina, rutyna, hyperozyd), olejki eteryczne, śluzy, garbniki i kwasy organiczne. W świeżych kwiatach i w niedojrzałych owocach znajduje się trująca sambunigryna – glukozyd rozkładający się podczas suszenia do cyjanowodoru, aldehydu benzoesowego i glukozy. Należy bezwzględnie unikać spożywania świeżych kwiatów i niedojrzałych owoców, zwłaszcza przez dzieci.
Napary z wysuszonych kwiatów stosuje się w przeziębieniu, jednak nie dłużej niż przez tydzień, jako środek przeciwgorączkowy i napotny oraz łagodnie moczopędny, a także delikatnie uszczelniający naczynia krwionośne i poprawiający ich elastyczność.
Liść i ziele pokrzywy
Pokrzywa to bogate źródło witamin (K, B2, B3, C, E, kwas foliowy), soli mineralnych (K, Si, Ca), aminokwasów, flawonoidów, garbników, karotenoidów oraz fenolokwasów (w tym kwasu mrówkowego).
Z bogatego składu wynika wiele zastosowań: działanie przeciwzapalne i moczopędne (wykorzystywane w terapii wspomagającej w dolegliwościach układu moczowego), działanie uśmierzające na bóle stawowe, działanie przeciwłojotokowe i przeciwzapalne na zmiany skórne.
W Polsce pokrzywa tradycyjnie stosowana jest w niedoborach witamin i soli mineralnych oraz jako środek zwiększający ilość hemoglobiny i czerwonych krwinek. Surowiec można stosować w jednoskładnikowych naparach. Jest też obecny w mieszankach (Zioła przeciwreumatyczne Labofarmu), nalewkach, sokach i w preparatach przeznaczonych do skóry głowy. Doustnie powinna być stosowana nie dłużej niż przez 4 tygodnie w jednorazowej kuracji. Ograniczenia stosowania to głównie nadwrażliwość na surowiec, krew w moczu i stany skurczowe jelit. Pokrzywa powinna być przyjmowana tylko po konsultacji lekarskiej – w okresie ciąży i podczas karmienia piersią, także u pacjentów z cukrzycą, nadciśnieniem, stosujących diuretyki i leki przeciwkrzepliwe.
Liść maliny
Charakteryzuje go wysoka zawartość kwasów organicznych, garbników, flawonoidów i polipeptydów.
Stosuje się go głównie w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, łagodnych zaburzeniach trawienia oraz biegunkach – wywiera efekt ściągający, przeciwzapalny i przeciwbakteryjny.
Liście maliny cenione są również w dolegliwościach menstruacyjnych i przygotowaniu macicy do porodu (działają rozkurczająco na mięśnie gładkie jelit i macicy). W ciąży zalecane są tylko w okresie okołoporodowym. Owoc maliny, tradycyjnie stosowany jako surowiec o działaniu napotnym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym w infekcjach z podwyższoną temperaturą ciała, nie został jeszcze ujęty w monografiach EMA.
Owoc dzikiej róży
Zawiera kwasy organiczne (askorbinowy, cytrynowy, malonowy), kwasy tłuszczowe (linolowy i alfa-linolenowy), flawonoidy, garbniki, olejki eteryczne i galaktolipid (GOPO) – obecny tylko w owocach rzeczywistych.
Tradycyjnie stosuje go się dla uzupełnienia niedoborów witamin oraz zwiększenia odporności w przeziębieniach – w formie naparów, tabletek lub przetworów.
Owoc prawdziwy dzikiej róży stosowany jest w chorobach reumatycznych jako środek przeciwzapalny. Zawiera bowiem galaktolipid (GOPO), hamujący chemotaksję leukocytów i obniżający stężenie białek ostrej fazy (CRP) oraz kwasy tłuszczowe, hamujące enzymy COX-1, COX-2 i LOX-1.
* * *
Przedstawione powyżej surowce roślinne stanowią jedynie fragment z ogromnego zasobu roślin zielarskich, wykazujących działanie przeciwzapalne. Pomimo tego, że ich mechanizm działania przeciwzapalnego nie został do końca poznany, warto stosować zioła w profilaktyce i leczeniu ze względu na ich wielowiekową tradycję stosowania. Należy również pamiętać o bezpieczeństwie stosowania, które opiera się na aktualnej wiedzy naukowej.
