Trudno jest zdefiniować zjawisko tak subtelne i nieuchwytne jak sumienie. Prób definicji i ujęć było w przeszłości wiele. Oto jedna z nowszych, trafniejszych, zaskakująca swą prostotą i oczywistością: Sumienie? Po prostu jest. Jest ontologicznym i metafizycznym faktem 1. Ostatnie dyskusje i spory wokół klauzuli sumienia obejmują również zawód farmaceuty. Sprzeciw sumienia widoczny jest na przykład w sytuacji, gdy aptekarz odczuwa niepokój moralny, w związku z rozmaitymi środkami, których stosowanie wzbudza wątpliwości, przede wszystkim natury etycznej.
Czym jest klauzula sumienia? Czy istnieje sumienie farmaceuty? A może to jakaś inna kategoria sumienia? Czy jednak sumienie podlega kategoryzacji? W państwach o dobrze rozwiniętej demokracji każdy człowiek ma prawo do własnych przekonań, prawo do kierowania się własnym systemem aksjologicznym. Stanowi poniekąd samą istota państwa prawa, którego hasła odbijają się echem nie tylko od wokand sądowych, lecz również zakorzenione są mocno w rzeczywistości politycznej. Prawo do własnych przekonań poszczególnych ludzi jest wyrazem poszanowania przez państwo godności ludzkiej, niezbywalnego prawa człowieka do decydowania o samym sobie, do podejmowania autonomicznych decyzji.
Te podstawowe zasady wpisują się w zakres uznanych przez demokratyczny świat praw człowieka, które mają stać na straży godności ludzkiej i wolności. Są one prawami przyrodzonymi i jako takie stoją nad jakimikolwiek aktami władzy ustawodawczej państwa.
Zresztą, w przypadku Polski nie ma tu żadnej sprzeczności. Wszak art. 53 ust. 1 Konstytucji RP jasno stawia sprawę: Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Przytaczając ten artykuł warto przypomnieć rzecz oczywistą: według systemu prawa stanowionego, jaki obowiązuje na terenie RP, konstytucja jako ustawa zasadnicza znajduje się na czele hierarchii źródeł prawa 2.
Wolność sumienia
To ważna, ale niejednoznaczna kategoria. Z językowego punktu widzenia wolność sumienia to związek frazeologiczny, występujący często nie tylko w literaturze prawnej, ale i w publicystyce. Wzbudza spore wątpliwości, ponieważ jest nadużywany przez różne ideologie, doktryny, koncepcje światopoglądowe, interpretujące kategorię wolności sumienia w sobie tylko właściwy sposób 3. Nie wikłając się w rozważania wynikające z poglądów i niuansów definicji, należy podkreślić, iż to kategoria wpisana w zakres publicznych praw podmiotowych, w ramach których podmiot dysponujący prawem publicznym jest legitymowany do samodzielnego wyznaczania obowiązku, jakim automatycznie zostaje obarczony podmiot reprezentujący władzą publiczną, w tym przypadku państwo. Zrzeczenie się takich praw jest niemożliwe, jednak można z nich nie korzystać. Gwarancją ich urzeczywistnienia jest istniejące poręczenie wolności dysponowania w prawie powszechnie obowiązującym 4.
Wolność sumienia jest prawem podmiotowym, co oznacza, że przysługuje każdej osobie ludzkiej, niezależnie od rasy, płci, wieku, wyznania, wykształcenia. Jest prawem o charakterze osobistym, skutecznym erga omnes (wobec wszystkich). Może zostać ograniczone tylko wtedy, gdy jest to konieczne ze względu na dobro jednostki. Wolność sumienia należy rozumieć jako metawartość, wartość podstawową wynikającą z prawa natury 5. Patrząc na ową wolność w pryzmacie ontologii, należy ją ująć jako niezależną od wszelkich systemów prawnych, uwarunkowań społeczno-politycznych, gdyż jest bardzo intymną sferą, dotyczącą życia konkretnego człowieka, w którą państwo nie powinno ingerować.
Klauzula sumienia
W prawie polskim jest nie tylko kategorią etyczną, lecz także kategorią prawną 6, co oznacza, że służy do rozwiązywania sytuacji, w której ścierają się normy prawa stanowionego z normami światopoglądowymi lub religijnymi. Jak pisze profesor Andrzej Zoll, Norma prawna, nakazująca określone zachowanie, a więc nakładająca na jej adresata obowiązek wykonania określonego działania albo powstrzymania się od działania, może wchodzić w kolizję z zakazami występującego w danym społeczeństwie systemu norm etycznych. Norma prawna zmusza wtedy do zachowań, które z punktu widzenia norm etycznych wiążących człowieka są przez niego uznane za niegodziwe, inaczej mówiąc, sprzeczne z jego sumieniem. Obowiązek działania albo zaniechania, wynikający z takich norm prawnych, może polegać na obowiązku pewnych zachowań na rzecz ogółu (np. służba wojskowa) albo na rzecz drugiego człowieka, gdyż ma on oparte na właśnie takiej normie roszczenie o określone świadczenie na jego rzecz (np. świadczenia zdrowotne). Decydującym dla rozstrzygnięcia tego problemu będzie waga dobra, które pozostaje w kolizji z wolnością sumienia. Jeżeli dobro to ma wysoką wartość, to może być tak, że ustawa, w celu ochrony tego dobra o wysokiej wartości, nakazuje rozstrzygnąć kolizję poprzez poświęcenie wolności sumienia. Tu jest więc miejsce dla tzw. klauzuli sumienia, która ma pomóc rozstrzygnąć powstały konflikt, będący w istocie konfliktem wartości i chroniących te wartości norm. Ustawa musi podać szczegółowe warunki, przy spełnieniu których rozstrzygnięcie konfliktu może nastąpić kosztem dobra podstawowego, jakim jest wolność sumienia 7.
W tym znaczeniu klauzula sumienia ma w naszym porządku prawnym konstytucyjne „umocowanie”.
W kontekście prawnych rozważań, dotyczących klauzuli sumienia farmaceuty, nie można wskazać żadnych przesłanek, które dyskwalifikowałyby powołanie się na sprzeciw sumienia.
Wolność sumienia jest bowiem jedną z naczelnych zasad, wynikających z praw człowieka, wobec czego nie tyle jej stosowanie, co odstępstwa od niej wymagają szczegółowych regulacji ustawowych. Nawiązuje do najbardziej istotnych dla człowieka wartości w obszarach jego życia moralnego i społecznego, które w aspekcie rozważań doktrynalnych, dotyczących materii prawno-naturalnej, stanowią podstawę systemu ochrony praw człowieka i – jak podkreśliliśmy we wstępie – mają pierwszeństwo względem państwa. Ustrój demokratyczny z samej swej istoty zakłada istnienie pluralizmu światopoglądowego, religijnego, wobec czego demokratyczne państwo prawa powinno szanować ten pluralizm, zapewniając poszanowanie podstawowych praw, wolności i godności człowieka. Tym samym zobligowane jest do respektowanie praw pacjenta.
Należy przypomnieć, że farmaceuta może – na mocy art. 96 ust. 4 Prawa farmaceutycznego 8 – odmówić wydania produktu leczniczego, jeżeli jego wydanie może zagrażać życiu i zdrowiu pacjenta. Jednocześnie, zgodnie z Kodeksem etyki aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej (art. 3.1), Aptekarz, będąc osobiście odpowiedzialnym za wykonaną pracę, jest wolny w podejmowaniu swoich zachowań, zgodnie ze swym sumieniem i współczesną wiedzą medyczną 9.
Każdorazowa odmowa wydania produktu leczniczego musi posiadać umocowanie prawne, a farmaceuta, jako osoba zaufania publicznego, musi być świadom odpowiedzialności nie tylko prawnej, ale przede wszystkim odpowiedzialności etycznej i moralnej swoich działań lub zaniechań.
Argument klauzuli sumienia może się okazać niewystarczającym przy decyzji o niewydaniu produktu leczniczego, wtedy narażamy się na odpowiedzialność prawną. Niewątpliwym jednak pozostaje fakt istnienia prawa do skorzystania z klauzuli sumienia także w wykonywaniu odpowiedzialnego zawodu farmaceuty.
1. Ryszard Kozłowski COr. Sumienie - pomoc czy przeszkoda w pracy i życiu społecznym? „Civitas Christiana”, https://e-civitas.pl/sumienie_pomoc_czy_przeszkoda 2. Oktawian Nawrot. Klauzula sumienia w zawodach medycznych w świetle standardów Rady Europy. „Zeszyty Prawnicze” Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu RP, nr 3 (35)/2012, s. 11-22. 3. Witold Sobczak. Wolność myśli, sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego. Wyd. Duet, Toruń 2013, s. 39 i nast. Część badaczy, pisze autor, utożsamia wolność sumienia z wolnością wyznania, co wprowadza dodatkowe komplikacje znaczeniowe. 4. Także przy używaniu terminu publiczne prawo podmiotowe napotykamy na kwestie sporne. Jedni badacze twierdzą, że o publicznym prawie podmiotowym określonej osoby można mówić tylko w sytuacji, gdy od zachowania tej osoby zależy, czy dla władzy powstanie obowiązek prawny – por. Z. Dunajewski, B. Jaworska-Dębska, R. Michalska-Badziak, E. Olejniczak-Szałowski, M. Stahl [red.]. Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Warszawa 2000, s. 56-57. Inni badacze uważają, że publiczne prawo podmiotowe oznacza taką sytuację prawną obywatela, w obrębie której ten obywatel, opierając się na chroniących jego interesy prawne normach prawnych, może skutecznie żądać czegoś od państwa lub może w sposób niekwestionowany przez państwo coś zdziałać – por. J. Boć [red]. Prawo administracyjne, Wrocław 1994, s. 307. 5. Andrzej Zoll. Charakter prawny klauzuli sumienia. „Medycyna Praktyczna”, nr 1/2014, https://prawo.mp.pl/publikacje/prawomedyczne/show.html?id=94631. 6. Leszek Kubicki. Sumienie lekarza jako kategoria prawna. „Prawo i Medycyna” nr 4/1999, s. 5 i nast. 7. A. Zoll, op.cit. 8. Ustawa Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001. Dz.U. 2001, nr 126, poz. 138. 9. Kodeks Etyki Aptekarza RP z 22 stycznia 2012.
