Śliwki towarzyszyły człowiekowi już w epoce kamienia gładzonego. Może dlatego trudno już dziś ustalić, skąd tak naprawdę one pochodzą. Jedni wskazują Kaukaz, inni Turkiestan Wschodni, czyli dzisiejsze zachodnie Chiny, jeszcze inni Azję Środkową. Wszyscy zgadzają się, że różne warunki środowiskowe przyczyniły się do powstania wielkiej różnorodności form śliwy. W Polsce najpowszechniejsze są śliwa domowa Prunus domestica L. i śliwa tarnina Prunus spinosa L.
Śliwa domowa Prunus domestica L .
Powstała na skutek krzyżowania się dziko rosnących śliwy tarniny i ałyczy, zwanej też śliwą kaukaską lub wiśniową Prunus divaricata Led., syn. Prunus cerasifera Ehr. W stanie zdziczałym najliczniej występuje na Kaukazie, na Zakaukaziu, w Iranie i w Azji Mniejszej, a w Europie na Półwyspie Bałkańskim i w Grecji. Do uprawy wprowadzili ją Persowie, a jej karierę w Europie zapoczątkowali Grecy już ponad 4 tysiące lat temu.
Żyją krótko, intensywnie
Śliwy wymagają klimatu ciepłego i wilgotnego. Większość odmian uprawnych jest odporna na mróz, ale przy stopniowym obniżaniu się temperatury. Raptowne ochłodzenia mogą spowodować przemarzanie. Śliwy lubią gleby ciężkie i wilgotne, ale przewiewne, o grubej warstwie próchniczej. Najwłaściwsze są czarnoziemy, mady nadrzeczne oraz gleby piaszczyste z gliniastym podglebiem. Mogą być uprawiane pod szkłem. Najlepiej w dużych donicach, tak aby mogły być latem wynoszone na zewnątrz, gdyż źle znoszą stałe przebywanie w wysokich temperaturach. W porównaniu z drzewami ziarnkowymi, śliwy żyją krócej – około 20 lat – co wiąże się z ich wcześniejszym wchodzeniem w okres owocowania oraz intensywniejszym wzrostem młodych drzew.
Drzewo lub krzew
Śliwa tworzy nieduże drzewa (8-11 m) lub krzewy. Duża zmienność wynika z różnic odmianowych i wpływu różnych warunków bytowych. Pędy mają barwę od jasnozielonej, przez ciemnozieloną, po brązową z fioletowym odcieniem. Wspólne są bardzo wyraźne przetchlinki. W młodocianym wieku na pędach mogą występować kolce. Pąki kwiatowe są zwykle jaśniejsze od liściowych. Liście są okrągłe, eliptyczne lub jajowate, o brzegach karbowanych lub piłkowanych. Wierzchołek blaszki może być ostry, prosty lub rozwarty. Blaszka bywa pofałdowana – bardziej lub mniej. Barwa także jest zróżnicowana: żółtawozielona, jasnozielona, ciemnozielona. Wykazują dużą zmienność w zależności od położenia na drzewie. Kwiaty są zazwyczaj białe, rosną na szypułkach po 2, promieniste, 5-dzielne: 5 działek kielicha, 5 płatków korony, 20-30 pylników w 3 okółkach, jeden wolny słupek. Drewno śliwowe jest twarde, brunatnoczerwone. Ma zastosowanie w tokarstwie i w stolarstwie. Jeszcze na początku XX w. we Francji z pestek śliwkowych wytłaczano olej używany w lampach. Żywica wypływająca ze szpar starych drzew używana była jako klej.
Owoc śliwki
to jadalny pestkowiec o kształcie kulistym lub wydłużonym. Zbudowany jest z 3 warstw: egzokarpu – skórki, mezokarpu – mięsistego miąższu, endokarpu – zdrewniałej pestki. Masa owocu od 12-15 g (mirabelka z Nancy) do ponad 80 g (brzoskwiniowa, Čačanska Najbolja). Co do barwy, to mamy pełną gamę kolorystyczną: zielone (renkloda zielona), żółtozielone (renkloda Ulena), żółte (mirabelka flotowa), żółtoczerwone (Emma Leppermann), czerwone (królowa Wiktoria), fioletowoczerwone (renkloda Althana), czerwononiebieske (Oneida), granatowe (węgierki, Valor), brązowe (węgierka Wangenheima). Ta wielorakość wynika z częstego krzyżowania się poszczególnych form ze sobą, ale także z selekcji. 100 g owoców ma przeciętnie wartość energetyczną 30 kcal. O ich wartości odżywczej stanowią cukry (glukoza, sacharoza), kwasy organiczne (jabłkowy, cytrynowy, winowy), witaminy A, B1, C, błonnik, pektyny, garbniki, substancje aromatyczne, enzymy, flawonoidy pochodne kwercetyny (awikularyna, izokwercytyna), składniki mineralne – potas, fosfor, wapń, magnez.
W medycynie
Śliwki były doceniane już przez medycynę ludową za swoje właściwości przeczyszczające, moczopędne i żółciopędne. W dzisiejszym lecznictwie stosowany jest owoc śliwki bez pestki Pruni Fructus. Najczęściej wykorzystywane są jego właściwości przeczyszczające. Owoce po zebraniu są suszone. Pektyny, wskutek pęcznienia, a sole kwasu winowego i jabłkowego osmotycznie, zwiększają objętość mas kałowych w organizmie. Z uwagi na łagodne działanie, zalecane są w pediatrii i w geriatrii.
Pestki zawierają amygdalinę, toksyczny związek, należący do glikozydów cyjanogennych. Przy rozpadzie enzymatycznej uwalniany jest cyjanowodór – silna trucizna blokująca enzymy oddechowe.
W kuchni
Owoce śliwy są spożywane na surowo (owoce deserowe) ze względu na swoje niezwykłe walory smakowe i aromatyczne. Są także przetwarzane na wszystkie możliwe sposoby. Robi się z nich powidła, konfitury, dżemy, nektary, kompoty, marynaty, mrożonki, soki, sosy. Często są łączone z innymi owocami. Długą tradycję ma susz śliwkowy, który jest jednym ze składników wigilijnego kompotu. Śliwki są dodawane do wielu staropolskich potraw, np. do bigosu lub do pieczonych mięs.
Osobny rozdział stanowią przetwory wysokoprocentowe: wódki, wina, nalewki, likiery. Najsłynniejsza jest bałkańska śliwowica. Lecz i my nie mamy się czego wstydzić. Wszak nie od dziś wiadomo, że krzepi siły, krasi lica nasza łącka śliwowica! Suszone śliwki w syropie ze śliwowicy są przysmakiem godnym najwybredniejszego podniebienia.
Śliwa tarnina Prunus spinosa L.
to pospolity, ciernisty krzew, rosnący dziko w prawie całej Europie już od czasów neolitu na obrzeżach lasów, w zaroślach, na słonecznych zboczach. Znana była Pliniuszowi Starszemu. Swą nazwę łacińską zawdzięcza kolcom pokrywającym jej pędy. Łacińskie spina znaczy kolec. W Polsce miała i ma bardzo dużo różnych nazw: ciarki, cierniaki, ciernie, ciernie czarne, dzika śliwa, kocipka, kocirpka, ostręże, ostrzęże, śliwa tarka, śliwa tarń, tarka, tarn, tarń, tarnina, tarnka, ternkowe drzewo, tarnośliw, tarnośliwa, tarnośliwka, tarnówka, żarnośliwa…
Śliwa tarnina zajmuje poczesne miejsce w wierzeniach, zabobonach i przesądach wielu ludów świata. W mitologii celtyckiej była rośliną świętą. Słowianie palili wiedźmy na cierniowych stosach, a wampiry i wszelkie stworzenia uważane za wcielenie złego (np. nietoperze) przebijali cierniowym kołkiem. W kulturze chrześcijańskiej śliwa tarnina na ogół związana jest z szatanem. W Anglii, w czasach polowań na czarownice, tarnina była tępiona jako roślina obrzędowa, używana podczas czarów. Legenda z Poznania głosi, że to Pan Bóg obsypał tarninę niezliczoną ilością białych kwiatów, by dowieść jej niewinności i zdjąć odium, że to z niej wykonano koronę cierniową dla Pana Jezusa.
Śliwa tarnina rodzi owoce – jadalne pestkowce, kuliste, czarnosine z niebieskawym nalotem, o miąższu zielonym, przyrośniętym do pestki, cierpkogorzkim w smaku. Tarki spożywane są po przemrożeniu, ewentualnie przyrządza się z nich konfitury, kompoty, soki, syropy, wina owocowe i nalewki, odznaczające się delikatnym aromatem i pikantnym smakiem. We Francji niedojrzałe owoce są marynowane w occie, a z dojrzałych robi się likier prunelle. W Niemczech owoce po tłoczeniu z wodą używane są do destylacji wysokoprocentowych alkoholi. Rosja to oczywiście wódki i inne alkohole, ale także marynaty w occie, konfitury, galaretki i soki. W Wielkiej Brytanii wytwarza się nalewkę sloe gin, a w hiszpańskiej Nawarrze likier pachara’n. W Polsce – wina, wódki, nalewki, soki i syropy.
W szkółkarstwie
i w sadownictwie tarka wykorzystywana jest jako podkładka i do uzyskiwania krzyżówek. Ma też wiele innych zastosowań. Jest rośliną miododajną. Sok z niedojrzałych owoców używany jest do znaczenia tkanin (praktycznie nie do usunięcia). W średniowiecznych skryptoriach wykorzystywano atrament z kory ciarki. Według Krzysztofa Kolumba, owoc tarniny wrzucony do beczki z psującym się winem naprawiał je, a ser otulony w korę tarni dłużej zachowywał trwałość. Suszone liście tarninowe stanowią substytut herbaty. Kolczaste krzewy sadzone są jako żywopłoty. Niektóre odmiany mają również walory ozdobne: Purpurea – purpurowe liście i różowe kwiaty, Plena – podwójny okółek płatków korony, Variegata – biało żyłkowane liście.
Leczniczo
Leczniczo Śliwa tarnina jako roślina lecznicza zalecana była już przez Teofrasta i Dioskuridesa. W lecznictwie stosowane są kwiat tarniny Pruni spinae flos (dawniej w farmacji znany pod archaiczną nazwą Flores Acaciae) i owoc tarniny Pruni spinosae fructus.
Kwiaty zawierają flawonoidy (kwercetynę, kompferol i jego ramnozyd), leukoantocyjanidyny, garbniki, pektyny. Wyciąg z kwiatów działa słabo moczopędnie, zwiększa nieznacznie wydalanie sodu, zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, a także – dzięki właściwościom ściągającym garbników – powodują zwężenie włośniczek, co jest wykorzystywane w leczeniu ran, w hamowaniu krwotoków i przy wylewach. Dodatkowo łagodzą stany zapalne, mają właściwości napotne i słabsze przeczyszczające. W medycynie ludowej kwiat tarniny był uznawany za łagodny środek moczopędny i przeczyszczający oraz poprawiający przemianę materii. Napar zalecany był przy przeziębieniach.
Owoce tarniny zawierają garbniki, flawonoidy, antocyjany, kwasy organiczne, witaminę C, składniki mineralne – wapń, fosfor, żelazo. Działają przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Stosowane są jako lek ściągający i zapierający, głównie w niespecyficznej biegunce oraz w łagodnych stanach nieżytowych i zapalnych przewodu pokarmowego. Wzmacniają mięśnie zwieracza odbytu i dróg moczowych. Zalecane są w pediatrii i w geriatrii. W medycynie ludowej zastosowanie było podobne. Dodatkowo medycyna tradycyjna doceniała także właściwości liści, stosowanych jako „środek czyszczący krew”, a także kory z korzeni. Odwar ze skórki, z korzenia z miodem, zalecano przy zapaleniu krtani, korzeń utłuczony na proszek przy febrze, a nalewkę na korzeniu (moczonym w spirytusie przez 9 dni) pito w niewielkich ilościach (w kroplach) w przypadkach biegunki.
Wszechowoc…
Rodzina śliw obejmuje swym zasięgiem cały świat. Kraje Orientu reprezentowane są przez śliwy azjatyckie: śliwę japońską P. salicina Lindl., syn. P. triflora Rex., śliwę usuryjską P. ussuriensis Kov. at Kost. oraz śliwę Simona P. simonii Carr. Są uprawiane w Chinach, w Japonii i w Ameryce Północnej. Ze śliwek azjatyckich walory smakowe posiadają jedynie owoce śliwy japońskiej, wykorzystywane jako owoce deserowe i do dekoracji stołów. Nie nadają się na przetwory. Pozostałe śliwy azjatyckie użytkowane są głównie w szkółkarstwie i w hodowlach sadowniczych. Śliwy amerykańskie zaliczane są do sekcji wiśniośliwy Prunocerasus. Bardziej znane to śliwa amerykańska P. americana Marsh. i śliwa czarna P. nigra Ait. W Europie nie mają większego znaczenia.
Mamy także śliwę afrykańską P. africana syn. Pygeum africana. Surowcem farmaceutycznym jest jej kora Pruni africana cortex, syn. Pygei cortex, zalecana w łagodnym przeroście gruczołu krokowego. Mimo że mechanizm jej działania nie jest dokładnie poznany, to stosowanie tych leków przynosi subiektywnie odczuwalną poprawę w zaburzeniach oddawania moczu.
