Ciemnoczerwone, soczyste jagody, zwane po chińsku Wu Wei Zi – owocami o pięciu smakach, mają skórkę i miąższ słodko-kwaśne, nasiona cierpko-słone i gorzkawe. To są właśnie owoce schizandry. Ich właściwości lecznicze opisano w księdze Shen Nong Beng Tsao już w roku 2697 p.n.e. W tradycyjnej medycynie chińskiej są stosowane jako leki stymulujące, tonizujące i sedatywne od tysięcy lat.
Schisandra chinensis (Turcz.) Baill
czyli cytryniec chiński to dwupienne pnącze z rodziny Schisandraceae cytryńcowate, występujące w stanie naturalnym w Chinach, w Japonii i w Korei oraz we wschodniej części Rosji. Gatunek uprawiany jest głównie w Chinach i w Rosji jako źródło surowca stosowanego w lecznictwie, w kosmetyce i do spożycia. W Ameryce Płn. i w Europie bywa sadzony jako roślina ozdobna.
Zdrewniałe pędy nadziemne cytryńca osiągają 8-10 m długości. Liście są eliptyczne, jajowate lub podłużnie jajowate, długości 6-10 cm, ostro zakończone. Drobne białe kwiaty skupione są w groniastych kwiatostanach. Po przekwitnięciu, z kwiatów żeńskich powstają owoce o średnicy 1-1,5 cm.
Łacińska nazwa gatunku pochodzi z języka greckiego. Schizein to przyleganie, andros znaczy męski. Związane jest to z charakterystyczną budową owoców innego gatunku rzędu Schizandra.
Na terenach naturalnego występowania owoce cytryńca są spożywane jako świeże – w postaci soków, konfitur – lub suszone, często dodawane do herbaty. W przemyśle kosmetycznym, ze względu na działanie nawilżające i rewitalizujące, wchodzą w skład wielu preparatów.
Owoce cytryńca Schisandrae fructus to cenny surowiec leczniczy o coraz lepiej poznawanych właściwościach , odkryty dla medycyny europejskiej w XX w.
W roku 1961 jego monografia znalazła się w Farmakopei Rosyjskiej, od 2007 także w Farmakopei Międzynarodowej. Właściwości farmakologiczne Schisandrae fructus, wykazane w badaniach in vitro i in vivo oraz w badaniach klinicznych, są wielokierunkowe. Warunkuje je zespół ponad 30 związków lignanowych o podstawowej strukturze dibenzo- cyklooktadienowej, określanych jako lignany cytryńca chińskiego. Zawartość lignanów w nasionach waha się od 7,2 do 19,2%, w naowocni jest ich około 5%. Dominują schizandryna (syn. schizandrol A) 02-0,7%, gomisyna (syn. schizandrol B) 0,1-0,3,0%, deoksyschizandryna (syn. schizandryna A) 0,1-9,0%, gamma schizandryna (syn. schizandryna B) 0,1-5,0% oraz gomisyna N (syn. pseudo-gamma- schizandryna B) 0,1-0,5%. Owoce zawierają też olejek eteryczny. Jego główne składniki to borneol, 1,8 cyneol, cytral, p-cymol, α-ylang i ß-bisabolol oraz sterole roślinne, związki triterpenowe, witaminy C i E, kwasy organiczne, monosacharydy i polisacharydy oraz biopierwiastki.
Chroni wątrobę
W medycynie chińskiej owoce schizandry zalecane są w leczeniu zapalenia wątroby nieżółtaczkowego pochodzenia. Skuteczność tej kuracji, szczególnie w przypadkach chronicznych, wykazały badania kliniczne.
Wyniki badań in vitro i in vivo uzasadniają skuteczność klinicznego stosowania surowca. Wyciągi z owoców cytryńca i izolowane lignany chroniły przed uszkodzeniami przez czynniki toksyczne, normalizowały profil lipidowy i funkcje wątroby zwierząt, zapobiegając jej stłuszczeniu. W badaniach in vitro wyciąg z surowca chronił hepatocyty przed uszkadzającym działaniem halotanu.
W innej pracy wyciąg etanolowy z nasion, podawany szczurom przed zatruciem czterochlorkiem węgla, hamował wzrost poziomu aminotransferaz: alaninowej (ALT) i asparaginianowej (AST), będący wskaźnikiem zatrucia. Schizandryna B, stosowana przez 3 dni przed podaniem metadionu, zmniejszała aktywność ALT o 78% i poziom dialdehydu malonowego o 70%, w porównaniu z grupą kontrolną.
W badaniach klinicznych preparatu, zawierającego wyciąg z owoców schizandry i sezaminę, stosowanego u 40 osób z wysokimi wartościami AST i ALT, świadczącymi o uszkodzeniu wątroby, stwierdzono, iż podawanie leku przez 5 miesięcy wyraźnie zmniejszyło poziomy obu enzymów i wolnych rodników w osoczu, wydłużyło też okres utajenia oksydacji LDL, co wskazywało na poprawę funkcji wątroby. Podobne efekty obserwowano w badaniach na zwierzętach. Wyciągi wodny i alkoholowy z owoców cytryńca oraz fenofibrat, podawane przez 13 dni myszom normolipidowym i z hypercholesterolemią, zmniejszały poziom triglicerydów i cholesterolu w wątrobie w obu grupach. Wyciągi zwiększały poziom frakcji HDL i LDL cholesterolu w osoczu myszy karmionych wysokotłuszczową dietą. Fenofibrat podnosił poziomi HDL i zmniejszał poziom LDL w tej grupie zwierząt. Uzyskane wyniki wskazują, że oba wyciągi z owoców cytryńca zapobiegają stłuszczeniu wątroby, porównywalnie z fenofibratem.
Wysokotłuszczowa dieta może powodować stłuszczenie wątroby, podobny efekt może mieć nadużywanie alkoholu. W obu przypadkach owoce cytryńca okazały się skutecznym lekiem.
Etanol, podawany szczurom przez 5 tygodni, wywoływał stłuszczenie wątroby ze znacznym wzrostem aktywności ALT i ASP, poziomu triglicerydów oraz zmianami degeneracyjnymi. Podawanie zwierzętom preparatu z surowca osłabiało negatywny wpływ etanolu.
Koniom sportowym – z długo utrzymującym się wysokim poziomem glutamylotransferazy i glutaminotransaminazy kwasu szczawiowego, ze słabymi osiągnięciami sportowymi – podawano przez 14 dni po 3 g standaryzowany wyciąg z owoców cytryńca. W grupie przyjmującej, w porównaniu z końmi, którym podawano placebo, obserwowano po 7 i po 14 dniach znaczący spadek poziomu oznaczanych enzymów, co świadczyło o odzyskiwaniu kondycji.
Właściwości adaptogenne
Wyciąg z owoców cytryńca nie tylko poprawiał osłabioną kondycję, zwiększał także możliwości fizyczne koni zdrowych. Podawanie 50 g suchego wyciągu z owoców S. chinensis – koniom wyścigowym, przed przebiegnięciem galopem dystansu 800 m oraz koniom do gry w polo przed 12-minutowym galopem z szybkością 400 m na minutę lub 5-minutowym galopem z szybkością 700 m na minutę – zapobiegało przyspieszeniu oddechu i częstotliwości uderzeń serca, w porównaniu do grupy kontrolnej. Konie przyjmujące wyciąg przebiegały swoje trasy średnio o 1,8 sek. szybciej. Ten efekt warunkują adaptogenne właściwości owoców Schizandrae fructus. Adaptogeny zwiększają możliwości mentalne, poznawcze i fizyczne organizmu oraz poprawiają tolerancję na działanie negatywnych bodźców zewnętrznych. W 3 pracach kliniczne podawanie atletom owoców cytryńca powodowało wyraźny wzrost możliwości fizycznych, w porównaniu z grupą przyjmującą placebo. Jednocześnie nie obserwowano wzrostu poziomu NO i kortyzolu w surowicy krwi i w ślinie atletów – po treningu.
Surowce adaptogenne mogą zwiększać skuteczność terapii zasadniczej w chorobach o różnej etiologii. Dwa badania kliniczne preparatów – zawierających surowce adaptogenne, także owoce cytryńca: Chisanu (stosowanego w leczeniu zapalenia płuc o podłożu infekcyjnym) i Immuno-Guardu (w leczeniu rodzinnej gorączki śródziemnomorskiej, warunkowanej genetycznie, objawiającej się napadami gorączki i stanem zapalnym błon śluzowych) – wykazały skuteczność obu leków. W pracy dotyczącej Chisanu uczestniczyło 60 osób z zapaleniem płuc, podzielonych na dwie grupy. W grupie 30 pacjentów, przyjmujących poza typową terapią także Chisan, ostra faza choroby trwała przeciętnie dwa dni krócej a jakość życia była lepsza niż u pacjentów stosujących typową terapię i placebo. Immuno-Guard, w badaniu 24 osób z gorączką śródziemnomorską, znacznie zmniejszał czas trwania, częstotliwość i nasilenie ataków.
Przeciw wolnym rodnikom
Zapobieganie stresowi oksydacyjnemu i „wymiatanie” wolnych rodników to jedna z ważniejszych właściwości owoców cytryńca i mechanizm ochronnego działania w dysfunkcjach wielu układów.
W badaniach in vitro wykazano zwiększanie aktywności enzymów antyoksydacyjnych, hamujących peroksydację lipidów przez lignany cytryńca.
Porównując aktywność antyoksydacyjną wyciągu z owoców schizandry i octanu a tokoferolu, stwierdzono silniejszy wpływ preparatu naturalnego.
Chronił on przed uszkadzającym działaniem aflatoksyny B1 i kadmu, zwiększając poziom wątrobowego glutationu oraz reduktazy i transferazy glutationowej. Octan α tokoferolu działał zbyt słabo i nie chronił komórek przed uszkodzeniem.
Chroni i uspokaja
W badaniach 13 ziół uważanych za środki przedłużające życie, wyciąg z owoców schizandry, w hodowli komórek neuronów myszy, zmniejszał apoptotyczną śmierć, indukowaną przez staurosporynę. Działanie neuroprotekcyjne korelowało z aktywnością antyoksydacyjną. Schizandryna B zmniejszała umieralność myszy po wstrzyknięciu do mózgu zwierząt tert-butylohydroksynadtlenku, w wyniku hamowania stresu oksydacyjnego w komórkach mózgowych, przez zwiększenie antyoksydacyjnej aktywności glutationu. Zapobiegała też uszkodzeniom komórek kory mózgowej myszy przez deksametazon, zwiększając przeżywalność zwierząt, zmniejszając zmiany morfologiczne i apoptozę. W badaniach in vivo, w teście labiryntu wodnego, wykazano, że poprawiała pamięć i możliwości uczenia się myszy, obniżone przez deksametazon.
Lignany cytryńca wpływają na OUN sedatywnie i zmniejszają uczucie lęku. W okresie przedłużającej się bezsenności, podnosi się poziom GABA, noradrenaliny i dopaminy, natomiast poziom serotoniny jest obniżony. Podanie zwierzętom owoców schizandry powodowało regulację poziomu neuroprzekaźników, w efekcie działanie uspokajające i nasenne. Podanie myszom wyciągu z dużą zwartością lignanów, 18 godzin przed działaniem stresu, znacznie zmniejszało objawy lęku, którego nasilenie oceniano przez liczbę wyjść i czas spędzany w jasnej części labiryntu. Podobny efekt obserwowano u szczurów, którym przez dłuższy czas podawano alkohol. Po odstawieniu alkoholu zwierzęta wykazywały zachowania wskazujące na lęk. Zastosowanie wodnego wyciągu z owoców schizandry zmniejszało te objawy.
Wyniki najnowszych prac, publikowanych po roku 2010, wskazują na właściwości owoców cytryńca, które mogą być ważne w leczeniu choroby Alzheimera.
W badaniach in vitro lignany schizandry zapobiegały negatywnemu wpływowi ß amyloidu i homocysteiny na komórki neuronów, ß amyloid w hodowli komórek PC12 zwiększał śmiertelność i liczbę komórek apoptotycznych oraz poziom wolnych rodników, aktywował też kaspazę-3. Profilaktyczne zastosowanie schizandryny B i C zapobiegało negatywnemu działaniu ß amyloidu i cytotoksyczności homocysteiny, przez zmniejszenie produkcji wolnych rodników i modulację ścieżki sygnałowej apoptozy. Stosowanie per os wyciągu z owoców cytryńca wyraźnie zmniejszało ubytki pamięci i możliwości poznawczych, powodowane przez ß amyloid. Podobne wyniki uzyskano, stosując schizanterynę A. Wstrzykiwana do mózgu myszy przez 5 dni, poprawiała – przez stymulację komórkowych mechanizmów antyoksydacyjnych – pamięć i możliwości uczenia się, osłabione negatywnym wpływem ß amyloidu, oceniane w teście labiryntu wodnego.
Dla serca
Pierwsze wzmianki o skuteczności owoców schizandry w normalizacji ciśnienia tętniczego krwi i rytmu serca opisano już w czasach starożytnych, w koreańskiej księdze Don Eui Bo Kam. Lecznicze działanie schizandry na układ sercowo-naczyniowy warunkują lignany cytryńca, wpływające na wiele procesów, mających udział w patogenezie chorób tego układu.
Lignany cytryńca regulują napięcie mięśni gładkich naczyń, poprawiając przepływ krwi i ukrwienie tkanek, zapobiegają zwłóknieniu ścian naczyń i apoptozie, hamują powstawanie stresu oksydacyjnego. Wyciąg z owoców, aktywując syntazę NO, zwiększał uwalnianie NO i rozkurcz mięśni gładkich izolowanej aorty szczura. Hamował też wzrost ciśnienia tętniczego krwi i przerost błony wewnętrznej uszkodzonej tętnicy szyjnej szczura. Zwłóknienie polega na patologicznej przebudowie ścian naczyń. Istotną rolę pełni tu czynnik wzrostu TGF-ß1, kontrolujący nieprawidłową proliferację komórek. Wyciąg z owoców schizandry okazał się inhibitorem aktywności TGF-ß 1, hamując jego ścieżkę sygnałową, zapobiegał zwłóknieniu naczyń.
Właściwości antyoksydacyjne lignanów schizandry hamują kardiotoksyczne działanie stresu oksydacyjnego. Preparat z owoców cytryńca, zwiększając aktywność peroksydazy glutationowej i dysmutazy ponadtlenkowej, chronił serca szczurów przed niszczącym wpływem stresu oksydacyjnego, powodowanego przez adriamycynę. W izolowanym sercu szczura schizandryna B zmniejszała uszkodzenia powodowane przez niedokrwienie i reperfuzję, przywracając kurczliwość mięśnia sercowego. W badaniach in vivo, stosowana u myszy przez 3 tygodnie, zwiększała przeżywalność po zawale serca i zmniejszała obszar martwicy niedokrwiennej.
Nasilenie apoptozy prowadzi do zmniejszenia liczby miocytów i komórek mięśni gładkich naczyń serca. Schizandryna B, w hodowli komórek H9c-2, zmniejszała apoptozę indukowaną przez niedotlenienie i reperfuzję – w wyniku hamowania jednej ze ścieżek sygnałowych tego procesu – przez wpływ na uwalnianie cytochromu C z mitochondriów i aktywność kaspazy-3.
Dawne zalecenia, nowe możliwości
Owoce cytryńca – stosowne w tradycyjnej medycynie chińskiej od tysięcy lat, z wieloma wskazaniami – po wprowadzeniu do lecznictwa europejskiego znane są głównie jako środek poprawiający funkcje wątroby. Przegląd badań, prowadzonych w ostatnich 15 latach, wskazuje na właściwości surowca, które mogą być wykorzystane w prewencji i w terapii wielu schorzeń. Wpływ na OUN i na układ krążenia nie znajdują jeszcze zastosowania we współczesnym lecznictwie, wymaga to wielu dodatkowych badań. Jednak łagodzenie lęku, hamowanie zwłóknienia naczyń i wpływ na ich kurczliwość, hamowanie apoptozy, a szczególnie ochrona neuronów przed niszczącym wpływem ß amyloidu, to nowe możliwości wykorzystania owoców schizandry i jednocześnie nowe możliwości leczenia chorób, dotykających wielu ludzi. Szczególnie ważne jest wyjaśnienie skuteczności owoców cytryńca w chorobie Alzheimera. Do jej leczenia poszukuje się wciąż nowych środków. Owoce o pięciu smakach być może będą szansą dla wielu pacjentów.
Piśmiennictwo:
Amaryan G., Astvatsatryan V., Panossian A., Panosyan V., Wikman G. Double-blind placebo controlled, randomized, fixed combination trial of ImmunoGuard – a standardized fixed combination of Andrographis paniculata Nees., with Eleuterococcus senticosus Bail. and Gycyrrhiza glabra L. extracts in patients with Familial Mediterranean Fever. Phytomedicine 10/2003, 271-86; Bruneton J. Pharmacognosy, phytochemistry medicinal plants. Lavoisier Paris, New York 1999; Chen V., Hw RR., Taoi B., Kurihara H. Pharmacological studies on the anxiolytic effect of standardized Schisandra lignans extract on the restraint-stressed mice. Phytomedicine 18(13)/2011, 1144-47; Chen P., Pana S., Zhou N., Xu Z., Gao W., Chen B., Tao Z., Wang L., Yang Z. Beneficial effects of schisandrin B on the cardiac function in mice model of myocardial infarction. PLoS One 8(11)/2013, 34-37; Chiu H.F., Chen T.Y., Tzeng Y.T., Wang C.K. Improvement of liver function in humans using a mixture of schisandra fruit extract and sesamin. Phytother. Res. 27(3)/2013, 368- 73; Chun J.N., Cho M., So I., Jeon J.H. The protective effects of Schisandra chinensis fruit extract and its lignans against cardiovascular disease: a review of the molecular mechanisms. Fitoterapia 97/2014, 224-33; Ekiert H., Ekiert R., Muszyńska B. Nowości dotyczące roślinnych surowców leczniczych w polskich i europejskich monografiach farmakopealnych 2009-2013. Farm. Pol. 70(1)/2014, 34-42; Hancke J., Burgos R., Caceres D., Brunetti F., Durigon A., Wikman G. Reduction of serum hapatic transaminases and CPK in sport horses with poor performance treated with a standarized Sachizandra chinensis fruit extract. Phytomedicine 3(3)/1996, 237-240; Hancke J.L., Burgos R.A., Ahumada F. Schisandra chinensis (Turcz.) Baill. Fitoterapia 70/1999, 451-71; Huang K.Ch. Pharmacology of chinese herbs. CRC Press. Boca Raton, London, New York 1999; Ip S.P., Yiu H.Y., Ko K.M. Schisandrin B protects against menadione-induced hepatotoxicity by enhancing DT-diaphorase activity. Molecular Cellular Biochemistry 108/2000:151-55; Jiaxiang N., Fujii K., Sato N. Inhibitory effects of gomisi on reductive metabolism of halothane. J. Appl. Toxicol. 13(6)/1993, 385-88; Jeong E.J., Lee H.K., Kim D.H.I., Park J.H., Lee J.H., Sung SH. The effects of lignan- riched extract of Schizandra chinensis on amyloid-ß-induced cognitive impairment and neurotoxicity in the cortex and hippocampus of mouse. J. Ethnopharmacol. 146(1)/2013, 347-54; Ko K.M., Yiu H.Y. Schisandrin B modulates the ischemia-reperfusion induced changes in non -enzymatic antioxidant levels in isolated-perfused rat hearts. Molecular Cellular Biochemistry 220/2001, 141-47; Ko K.M., Lam B.Y.H. Schisandrin B protects against tert-butylhydroperoxide induced cerebral toxicity by enhancing glutatihione antipxydant status in mouse brain. Molecular Cellular Biochemistry 238/2002, 181-86; Li X.N., Cui H., Song Y.Q. Analysis of volative fractions of Schisandra chinensis (Turcz.) using GC-MS. Phytochemical Analysis 14(1)/2003, 23-33; Li X., Xu X., Guo L., Bi K., Jia Y. Schisantherina A recovers Aß- induced neurogeneration with cognitive decline in mice. Physiol. Behav. 132/2014, 10-16; Matławska I. Farmakognozja.AM Poznań 2005; Narimanian M., Badalyan M., Gabrielyan E., Panossian A., Wikman G., Wagner H. Impact of Chisan (ADAPT-232) on the quality-of-live and its efficacy as an adjuvant in the treatment of acute non-specific pneumonia. Phytomedicine 12/2012, 723-29; Pan S.Y., Zhang Y., Wang X.Y., Sun N., Yu Z.L., Ko K.M. Dietary Fructus Schizandrae extracts and fenofibrate regulate theserum/ hepatic lipid-profile in normal and hypercholestrolemic mice, with attention to hepatotoxicity. Lipids Health Dis. 19(11)/2012, 120; Panossian A.G., Organessian A.S., Ambartsumian M., Wagner H., Wikman G. Effects of heavy physical exercise and adaptogens on nitric oxide content in human saliva. Phytomedicine 6(11)/1999, 17-26; Panossian A., Wikman G. Pharmacology of Schisandra chinensis Bail.: An overview of Russian research and uses in medicine. J. of Ethnopharmacology 118/2008; Park H.J., Lee S.J., Song Y., Jang S.H., Kim H.D., Cho J.H. Schisandra chinensis prevents alkohol induced fatty liver disease in rats. J. Med. Ford 17(1)/2014, 103-10; Rhyu M.R., Kim E.Y., Yoon B.K., Lee Y.J., Chen S.N. Aqueous extract of Schizandra chinensis fruit causes endothelium-dependent and – independent relaxation of isolated rat thoracic aorta. Phytomedicine 13/2006, 651-57; Song J.X., Lin X., Wong R.N., Sze S.C., Zhang Y.B. Protective effects of dibenzocyclooctadiene lignans from Schisandra chinensis against beta -amyloid and homocysteine neurotoxicity in PC-12 cell. Phytother. Res 25(3)/2011, 435-43; Shen B., Truong J., Helliwel R., Sucher N.J. An in vitro study of neuroprotective properties of traditional Chnese herbal medicines thought to promote healthy ageing and longevity. BMC Complementary & Alternative Medicine 13/2013, 272-77; Szweykowski J., Szweykowska A. Słownik botaniczny, Wwa 1993; Wagner H., Bauer R., Peigen X. et al. Fructus Schisandrae. Chinese Drug Monographs and Analysis, 1,4, Verlag für Ganzheitliche Medizin Dr Erich Wühr GmbH, Kötzting/Bayer. Wald 1996; Wie B., Li Q., Chen X., Jia Y., Bi K. Determination of monoamine and amino acid neurotransmitters and their metabolites in rat brain samples by UFLC- MS/ MS for the study of the sedative-hypnotic effects observed during treatment with S. chinensis. J. Pharm. Biomed. Anal. 88/2014, 416-22; Wu Y., Zhao Z., Yang Y., Yanq X., Janq E.Y., Cho L.I., Zhao R. Effects of the aqueous extract of Schizandra chinensis fruit on ethanol withdrawal-induced anxiety in rats. Chin. Med. J. 127(10)/2014, 1935-40; Xu X., Zhou X., Zhang Z., Liao M.J., Gao Q., Luo H.M. Schizandrin prevents dexamethasone- induced cognitive deficits. Neurosci Bull. 28(5)/2012, 532-40; Yao Z., Liu X.C., Gu Y.E. Schisandra chinensis Baill., a Chinese medicinal herb, alleviates high-fat-diet-inducing non-alcoholic steatohepatitis in rats. Afr. J. Tradit. Complement. Altern. Med. 11(1)/2013, 222-27; Zhu M., Lin K.F., Li R.C. Evaluation of the protective effects of Schisandra chinensis on Phase I drug metabolism using a CCl 4 intoxication model. J. of Ethnopharmacology 67(1)/1999, 61- 68; Zhukovich E.N., Bokareva S.Yu., Sharicova L.A., Semenova M.Yu., Korovina L.M. Biologically active lignans in extract and seeds of Schisandra chinensis. Pharmaceutical Chemistry J. 41(2)/2007, 94-96.
