Po dostępne dziś bez recepty preparaty na dolegliwości wątroby sięga znacznie więcej pacjentów niż jeszcze 10 lat temu. Kiedyś czegoś na wątrobę szukały w aptekach głównie osoby starsze, by złagodzić ucisk w prawym boku, mdłości po tłustej diecie czy wspomóc trawienie ciężkostrawnych posiłków. Obecnie – na skutek wzrostu świadomości zdrowotnej, ale także masowej reklamy parafarmaceutyków – grono pacjentów stosujących samoleczenie w dolegliwościach wątroby jest coraz liczniejsze.
Z perspektywy aptekarza ta sytuacja skłania do uważnego śledzenia nowych trendów w farmakoterapii, przy jednoczesnym, merytorycznie krytycznym, spojrzeniu na nowe specyfiki, zwłaszcza z grupy suplementów diety!
Wątroba
człowieka waży około 1,5 kg. Zajmuje prawie całe podżebrze prawe i znaczną część nadbrzusza. Jest największym gruczołem naszego organizmu. Bogate ukrwienie nadaje jej czerwonobrunatną barwę. Narząd okryty jest błoną łącznotkankową, zwaną torebką wątroby. Miąższ podzielony jest na zraziki, które utworzone są z komórek wątrobowych – hepatocytów. Konsystencja wątroby jest miękka, sprężystość nieznaczna. Miąższ jest kruchy, toteż przy upadkach lub urazach narząd łatwo pęka. Lekkie uciśnięcie zdrowej wątroby nie boli. Wątroba jest głównym „laboratorium” organizmu. Pełni różnorodne, ważne dla homeostazy funkcje. Struktury wątroby wyłapują liczne, obecne w krwi związki chemiczne, w tym toksyny, przekształcając je tak, by mogły być bezpiecznie wydalone z organizmu z żółcią. Wątroba oczyszcza organizm zarówno z toksyn pochodzących z pokarmu i otoczenia, jak i z trucizn endogennych, produkowanych przez organizm człowieka. Ze względu na stały kontakt tkanki wątrobowej z różnego rodzaju truciznami, istnieją mechanizmy obronne, które chronią hepatocyty przed uszkodzeniem. Narząd cechuje wysoka sprawność regeneracji.
Mimo tych zabezpieczeń, w przypadkach nasilonego lub przewlekłego działania czynników chemicznych, lub zakażenia mikrobiologicznego, może dojść do poważnych, często trwałych uszkodzeń wątroby i do upośledzenia przebiegu ważnych procesów związanych z jej funkcją w organizmie. Tragicznym przykładem może być niedawne śmiertelne zatrucie paracetamolem w jednym z polskich miast.
W wątrobie, w skomplikowanych procesach biochemicznych, powstaje wiele substancji, bez których organizm nie mógłby funkcjonować. Regulacja gospodarki węglowodanami, tłuszczami, aminokwasami, synteza czynników krzepnięcia – warunkują zdrowie i życie człowieka.
Główne funkcje wątroby
1. Jest centralnym narządem przemiany cukrów, białek i tłuszczów.
2. Wytwarza i magazynuje glikogen – jedyny zapasowy cukier ustroju.
3. Bierze udział w procesach trawienia poprzez wydzielanie żółci – około litra na dobę.
4. Pełni rolę odtruwającą, neutralizując substancje szkodliwe dla organizmu, np. alkohol.
5. Detoksykuje leki i inne ksenobiotyki.
6. Reguluje gospodarkę żelaza i miedzi.
7. Wytwarza białka osocza, czynniki krzepnięcia krwi.
8. W wątrobie zachodzi rozkład starzejących się erytrocytów (czerwonych ciałek krwi).
Dolegliwości
wątroby mogą mieć różną etiologię, przebieg i konsekwencje, jednak każda z nich jest potencjalnym zagrożeniem zdrowia ogólnoustrojowego, w niektórych przypadkach także życia. Najczęstszymi są infekcje wirusowe, alkoholizm i uszkodzenia polekowe, które z czasem mogą prowadzić do stłuszczenia i marskości narządu. Częstym objawem stanu chorobowego jest żółtaczka, czyli zażółcenie skóry i gałek ocznych na skutek podniesienia poziomu bilirubiny we krwi (powyżej 1,5 mg/dl), jednak objaw ten nie zawsze towarzyszy chorobie. Choroby wątroby często objawiają się wzrostem stężenia enzymów – aminotransferaz ALAT, ASPAT. Oznaczenie tych trzech parametrów biochemicznych w trakcie rutynowych badań krwi pomaga wcześnie wykryć rozwijającą się chorobę. We wczesnych stadiach większość chorób wątroby przebiega bezobjawowo. Okresowo warto wykonać również test na markery zakażenia wirusem HCV i HBV. Ich obecność świadczy o zakażeniu wirusem zapalenia wątroby. Badanie takie powinien wykonać każdy, kto miał bezpośredni kontakt z służbą zdrowia poprzez zabiegi, operacje, transfuzje itp.
Dane epidemiologiczne pokazują, że szpitale są największym (60-70% przypadków) źródłem zakażeń wirusowych wątroby na świecie.
Leczenie i profilaktyka
To oczywiście szerokie zagadnienie. Ze względu na zróżnicowane zainteresowania zawodowe czytelników Panacei, nie będziemy się tu zajmować preparatami syntetycznymi, silnie działającymi, lecz specyfikami dostępnymi bez recepty, które można stosować w procesie samoleczenia. Preparaty te można podzielić na dwie grupy terapeutyczne.
I. Leki wspomagające regenerację
W leczeniu schorzeń wątroby czynnikiem sprzyjającym jest wysoka zdolność regeneracji narządu. Niektóre substancje mogą ten proces upośledzać (np. alkohol), inne wspomagać. Popularne są bogate w cholinę preparaty zawierające fosfolipidy sojowe. Wspomagają regenerację i stabilizację uszkodzonych błon komórek wątroby, hamowanie peroksydacji lipidów błonowych, co ma przełożyć się na ogólną kondycję narządu. Wskazaniami do ich stosowania są polekowe, poalkoholowe i toksyczne uszkodzenia wątroby, zapalenie i marskość, kamica żółciowa. Leki te prawdopodobnie mogą spowolnić, a nawet zatrzymać procesy stłuszczenia i włóknienia wątroby we wczesnych stadiach.
Inne preparaty wspomagające regenerację zawierają aminokwasy: ornitynę i cytrulinę. Związki te przyspieszają odbudowę i odtruwanie wątroby, zwiększają wydalanie toksycznego dla narządu amoniaku.
Preparaty zawierające wymienione substancje są dobrze znane. Reklama medialna i powszechnie promowana profilaktyka sprawiają, że regularnie zażywa je, poza wyraźnymi wskazaniami, liczne grono pacjentów. Dodajmy, niekiedy zupełnie niepotrzebnie…
Na uwagę zasługuje ostropest plamisty Sylibum Marianum L., który ponownie stał się popularny. Zawarte w jego nasionach związki flawonolignanowe przyspieszają regenerację wątroby. Surowiec stabilizuje błony komórkowe hepatocytów, wspomagając prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów ochronnych przed czynnikami szkodliwymi oraz intensyfikując procesy syntezy białek. Prowadzi to do szybszej regeneracji i zdolności formowania nowych komórek.
II. Leki wspomagające pracę wątroby
Mają zastosowanie głównie objawowe, ich zadaniem jest przynosić pacjentowi ulgę. Głównymi wskazaniami do stosowania leków z tej grupy są dolegliwości związane z niedostateczną produkcją lub wydzielaniem żółci i stany skurczowe dróg żółciowych. Najczęściej manifestują się one uczuciem poposiłkowej pełności, wzdęciami, mdłościami, dyskomfortem w okolicy prawego podżebrza, dochodzą do tego zaparcia. Preparaty wspomagające mają pobudzić wytwarzanie i wydzielanie soków trawiennych i żółci, łagodzić wzdęcia i stany skurczowe, eliminować zaparcia. Stosowane są objawowo, gdy pojawiają się dolegliwości, rzadziej profilaktycznie. Są to głównie surowce ziołowe lub specyfiki oparte na ich kompozycjach. Wykorzystują synergizm związków zawartych w poszczególnych roślinach leczniczych: substancje w nich zawarte wzmacniają i uzupełniają wzajemnie swoje działanie.
Wspomagające surowce roślinne
Mniszek pospolity Taraxacum officinale Web. Surowcem leczniczym jest korzeń, stosuje się również liście i kwiaty. Mniszek działa żółciopędnie i żółciotwórczo, zwiększa wydzielanie soków i żółci, wspomagając procesy trawienia. Jest tradycyjnym surowcem odtruwającym. Przyspiesza oczyszczanie wątroby z toksyn i wzmacnia organizm.
Mięta pieprzowa Mentha piperita L. Napar z niej lub świeże ziele jako przyprawa wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i rozkurczają mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, łagodzą niestrawność i wzdęcia, hamują rozwój patologicznej flory w jelitach.
Rumianek pospolity Matricaria chamomilla L. wykazuje działanie przeciwzapalne i rozkurczowe, może być stosowany przez osoby nie tolerujące mięty. W nawracających stanach skurczowych dróg żółciowych zaleca się zamianę codziennej herbaty na napar rumiankowy.
Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum L. Napar nie tylko reguluje sekrecję żółci, pobudza trawienie, ale też wspomaga regenerację błony śluzowej przewodu pokarmowego.
Krwawnik pospolity Achillea millefolium L. Stosowany w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, niestrawności i wzdęciach. Zwiększa wydzielanie żółci, pobudza apetyt, kiedyś był popularny jako świeża przyprawa.
Kminek zwyczajny Carum carvi L. Jego owoc działa wiatropędnie, łagodzi stany skurczowe i uczucie pełności. Tradycyjnie stosowany jako przyprawa do wszelkich posiłków wzdymających.
Karczoch zwyczajny Cynara scolymus L. silnie pobudza wydzielanie żółci i obniża stężenie frakcji tłuszczowych we krwi, zwłaszcza trójglicerydów i cholesterolu. Przyspiesza eliminację toksyn z organizmu.
Kruszyna pospolita Rhamnus frangula L. zwiększa wydzielanie żółci, nasila perystaltykę i funkcję wydalniczą, ułatwia opróżnianie jelita grubego, co zmniejsza przenikanie toksycznego dla wątroby amoniaku z jelit.
Pomyłki
Dwa z najbardziej znanych, tradycyjnych specyfików ziołowych na wątrobę, często są stosowane niewłaściwie. Jeden zawiera wyciąg z czarnej rzodkwi Raphanus sativus L., drugi z ostropestu plamistego Sylibum Marianum L. Pierwszy to typowy preparat żółciopędny i żółciotwórczy, który wspomaga trawienie, zwłaszcza tłustych posiłków. Drugi wspomaga regenerację wątroby, nie wpływając na trawienie. Mimo różnego działania, są one zażywane wymiennie. Doraźny lek na trawienie stosowany jest przewlekle na wątrobę. Ten regenerujący stosowany jest za to doraźnie, np. po zjedzeniu tortu, czy golonki…
Dieta nierestrykcyjna
Popularne w przeszłości, restrykcyjne ograniczenia dietetyczne, są dla pacjentów trudne do przestrzegania i nie dają oczekiwanych efektów. Pozbawianie posiłków tłuszczu i soli oraz wykluczanie wielu ulubionych składników obniża komfort życia, wywołuje stres, co dodatkowo osłabia pacjenta. Obecne zalecenia obejmują: uzyskanie prawidłowej masy ciała, zlikwidowanie nadwagi; odstawienie alkoholu i papierosów, umiar w spożyciu kawy i mocnej herbaty; dieta bogata w pełnowartościowe białko, warzywa i owoce; ograniczenie spożycia tłuszczu, rezygnacja z tłuszczy sztucznie utwardzanych, np. margaryny; ograniczenie posiłków smażonych, więcej gotowanych i duszonych; ograniczenie czosnku, cebuli i roślin kapustowatych;
Posiłki powinny być podzielone na 5-7 porcji w ciągu doby. Ostatni posiłek, lekki i bogaty w białko, powinien być spożywany tuż przed pójściem spać.
Tryb życia
Jest bardzo ważny w terapii chorób wątroby. Zaleca się regularny, lecz umiarkowany wysiłek fizyczny, z obowiązkowym wypoczynkiem. Do prawidłowej regeneracji narządu potrzebny jest nie tylko odpowiedni czas snu, ale także drzemki i polegiwania w ciągu dnia, zgodnie z zapotrzebowaniem organizmu. Czynnikiem, którego należy świadomie unikać, jest stres. Stary frazeologizm, że coś komuś leży na wątrobie wyraźnie obrazuje ten związek! Unikając stresu i konfliktów, pomagamy wątrobie. Inne ważne zalecenia, to nienadużywanie niszczącego wątrobę alkoholu, rezygnacja z palenia papierosów, ostrożne zażywanie leków, zwłaszcza tych bez recepty, które sami sobie ordynujemy w procesie samoleczenia.
