Rzodkiew jest od kilku tysięcy lat ważnym składnikiem pokarmowym Azjatów. Europejczykom też się dobrze kojarzy smakowo i zdrowotnie. Raphanus sativus L. var. major A. Vars, var. niger (Miller) Pers. to inaczej rzodkiew czarna lub zwyczajna. Należy do warzyw rzepowatych z rodziny kapustowatych Brassicaceae. Prawdopodobnie jej ojczyzną są Chiny. Tam uprawiana jest od 3-4 tysięcy lat. Z Chin trafiła do Egiptu. Była cennym składnikiem pożywienia robotników wznoszących piramidę Cheopsa. W starożytnym Egipcie powszechnie uprawiano rzodkiew o wydłużonym kształcie.
Egipscy rolnicy wyhodowali skarłowaciałą formę rzodkwi, czyli rzodkiewkę, którą zajadali się faraonowie.
Rzodkiew musiała odgrywać w starożytności istotną rolę, gdyż do dziś zachowały się jej wizerunki na malowidłach
w świątyniach Karnaku. Prezentowano ją także na freskach w Pompei. Z Egiptu trafiła do Rzymu, potem do europejskich prowincji cesarstwa. Duże uprawy były w Nadernii, skąd zaopatrywano cesarza Tyberiusza.
W starożytności rzodkiew była wykorzystywana w leczeniu wzroku, kaszlu, chorób płuc i dolegliwości kobiecych. Na jej cenne właściwości lecznicze zwrócili uwagę słynni medycy i podróżnicy, opisywana przez Herodota, Dioskuridesa, Pliniusza. W dziele Plinusza Naturalis historia (Historia naturalna) znajdują się zalecenia stosowania rzodkwi: Medycy radzą ją jeść na surowo dla ściągniena kwasów w wnętrznościach; trzeba ją zażyć na czczo z solą, chcąc ułatwić wymioty. Mówią także, iż sok rzodkwi jest lekarstwem na piersi […], odkryto, że suchoty mające siedlisko w sercu, nie mogą być innem lekarstwem uleczone. Autor także ostrzega: rzodkiew rozdyma bardzo i sprawia odbijanie, dlatego jest pokarmem nieprzyzwoitym, zwłaszcza jedząc zaraz po niej kapustę. Jedząc ją zaś z niedojrzałemi oliwkami, rzadsze jest odbijanie i mniej śmierdzące. Rzodkiew wymieniana jest w kapitularzach Karola Wielkiego i na planie ogrodu Sankt Gallen.
Uprawa w Europie
Pierwsze wzmianki pochodzą z XIII w. Najpierw uprawiano ją w klasztorach. Szybko stała się warzywem z przydomowych ogrodów. W średniowieczu uważana za tani i skuteczny lek w takich dolegliwościach, jak bóle reumatyczne, zapalenie korzonków nerwowych, w leczeniu wrzodów i ran. Stosowana była w kaszlu, przeziębieniach, chorobach żołądka, wątroby, nerek i jelita. Uważano, że skutecznie zapobiega zakażeniom pasożytniczym, a u kobiet karmiących wzmaga laktację.
Rzodkiew – rzodkiewka
Pod względem botanicznym mają wiele cech wspólnych, rzodkiew cechuje się jednak dłuższym okresem wegetacji. Wyróżniamy 3 grupy odmian: wczesne (letnie), japońskie (daikon) i późne (zimowe). Okres wegetacji odmian wczesnych i japońskich, od siewu do zbioru, wynosi 40-60; 60-90 dni. Są to rośliny jednoroczne, tworzące soczyste zgrubienia o delikatnej, jadalnej skórce. Odmiany późne są roślinami dwuletnimi, okres wegetacji wynosi 90-110 dni. Mają zgrubienia zwięźlejsze i twardsze, o niejadalnej najczęściej skórce. Jadalne zgrubienie powstaje głównie z korzenia palowego, ma w tym także udział część podliścieniowa i nadliścieniowa łodygi. Jadalne zgrubienie rzodkwi może osiągać 200-500 g. W zależności od odmiany, skórka zgrubienia może mieć barwę czerwoną, zieloną lub czarną. Miąższ może mieć barwę białą, kremową, purpurową lub różową. Odmiany letnie charakteryzują się kulistym lub klinowatym kształtem zgrubienia, odmiany późne tworzą zgrubienia kuliste i kulisto wydłużone. System korzeniowy sięga metra w głąb gleby i jest silnie rozgałęziony. Rzodkiew i rzodkiewka w fazie siewek są bardzo do siebie podobne, różnią się jedynie ułożeniem włosków na liścieniach. Liście rzodkwi są duże, lirowate, nieparzystodzielne, rozmieszczone skrętolegle. Kwiatostan groniasty wysokości do metra, kwiaty koloru białego, bladoróżowego lub bladofioletowego. Owocem jest wielonasienna łuszczyna, w której umieszczone są nasiona otoczone watowatą masą. Zdolność kiełkowania nasion: 4-5 lat.
Znaczenie gospodarcze rzodkwi
w Polsce jest niewielkie. Jednak wiele przemawia za tym, by to zmienić. Jej wartość odżywcza jest wyższa niż rzodkiewki. Rzodkiew ma 8-10% suchej masy, 2% białka, 3% węglowodanów, jej wartość kaloryczna jest 2-krotnie wyższa niż rzodkiewki. Zgrubienie rzodkwi zawiera glikozydy gorczycowe zwane glukozynolatami i związki siarki. W momencie rozdrobnienia korzenia, glikozydy pod wpływem enzymów ulegają rozpadowi. W ten sposób powstają związki lotne – izosiarkocyjaniany, zwane olejkami gorczycznymi. Charakteryzują się specyficznym smakiem i ostrym zapachem. Zwiększają ukrwienie krwi, wspomagają wydzielanie śliny, soków trawiennych i żółci. Zawarte w rzodkwi fitoncydy działają podobnie jak antybiotyki, hamują rozwój mikroorganizmów chorobotwórczych. W skład warzywa wchodzą również rafanina i rafanol, czyli związki siarkowe działające odkażająco i przeciwłojotokowo. Rzodkiew zawiera także cukry, enzymy i witaminy C, B1, B2, PP oraz sole mineralne wapnia, magnezu, potasu, żelaza, siarki i fosforu.
Żywi i leczy
Ze względu na wartościowy skład chemiczny, rzodkiew stosowana jest w medycynie, w kosmetologii i w kuchni. W medycynie stosowane są wyciągi i soki w stanach zapalnych wątroby oraz dróg żółciowych, w nieżytach żołądka, dwunastnicy, zaparciach, bolesnych wzdęciach, w silnym osłabieniu i braku łaknienia. Ponadto w stanach zapalnych dróg oddechowych i układu moczowego.
Rzodkiew stosowana jest zewnętrznie w leczeniu schorzeń skórnych, trądziku, w liszajach, owrzodzeniach i trudno gojących się ranach. W medycynie naturalnej, surowcem jest świeży korzeń Radix Raphani sativi var. niger. Odmiany letnie zbierane są w lipcu i w sierpniu, odmiany zimowe, o czarnej skórce, we wrześniu i w październiku.
W medycynie ludowej wykorzystywany jest świeży surowiec który zawiera więcej od suszonego substancji aktywnych.
Rzodkwi nie powinno się stosować w ostrych nieżytach żołądka, jelit, w ostrych zapaleniach wątroby i nerek. Soku nie należy stosować w dużych ilościach i na czczo. Starta na tarce rzodkiew, z dodatkiem śmietany i soli, jest doskonałym uzupełnieniem codziennych dań.
W kosmetologii
rzodkiew wykorzystywana jest do wygładzania i wybielania skóry, usuwania piegów i plam. Wzmacnia włosy, leczy łupież i przetłuszczanie się włosów. Należy zetrzeć rzodkiew i wycisnąć z niej sok, następnie wetrzeć w skórę głowy 1-2 łyżeczki soku i pozostawić na kilka godzin, potem głowę umyć. Rzodkiew zwana jest jarzyną pięknych włosów.
Uprawa
na stanowiskach słonecznych i próchnicznych. Dobrze znosi warunki klimatyczne Polski. Jest odporna na niskie temperatury, ale wrażliwa na brak wody. Nasiona wysiewamy bezpośrednio do gruntu w kwietniu lub w maju, w rzędach co 15 cm, albo w lipcu, sierpniu, w rzędach co 25-30 cm, na głębokość 2 cm.
Od dawna rzodkiew jest opisywana przez botaników jako roślina łatwa w uprawie i potrzebna w codziennej diecie. Gatunku tego jest wiele odmian; u jednych korzeń roczny, u innych dwuletni. Odmiany najgłówniej podzielić się mogą na zimowe, letnie, miesięczne, które się w ogrodach naszych utrzymują: i na chińską, która nam jeszcze nie jest znajoma. Zimowe, białe lub czarne mają korzeń gruby, podłużny, smak ostro szczypiący. Tak o rzodkwi ogrodowej pisał ks. Jan Krzysztof Kluk w Dykcjonarzu roślinnym (wyd. II – 1804).
