Arabski lekarz, przyrodnik i filozof Abu Ali Ibn Sina – jeden z najbardziej cenionych lekarzy średniowiecza, znany w Europie jako Awicenna – w swym najważniejszym dziele Canon medicinae zawarł całą ówczesną wiedzę o sztuce medycznej, opartą głównie na dziełach Galena oraz innych wielkich lekarzy starożytnej Grecji i krajów islamu. W tej księdze znalazł się także opis kwiatów i liści ruszczyka kolczastego, z zaleceniem stosowania do leczenia wątroby. Można więc sądzić, że Murdersfaram bo taka jest arabska nazwa rośliny znany był już w czasach starożytnych. Później w Europie stosowano liście, owoce i kłącza ruszczyka w zaparciach, chorobach układu moczowego, w żółtaczce, bólach głowy i brzucha. Młode pędy jadano jako jarzynę. Dopiero w 2 połowie XX w. poznano wpływ związków czynnych tej rośliny na układ żylny.
Ruscus aculeatus L. Ruscus flexuosus Mill.
czyli ruszczyk kolczasty, zwany też myszopłochem kolczastym, kiedyś zaliczany do rodziny liliowatych Liliaceae, obecnie należy do rodziny myszopłochowatych Ruscaceae. Występuje w rejonie Morza Śródziemnego i w Afryce. W Polsce jest rośliną doniczkową, bywa uprawiany także w szklarniach.
W warunkach naturalnych to roślina zielna, o kształcie kępiastego krzewu, o wyprostowanych, sztywnych, prążkowanych pędach i małych, owalnych, podobnych do liści krótkopędów zwanych gałęziakami, sięga do 60 cm wysokości. Białozielonkawe kwiaty pojawiają się w centralnej części gałęziaków późną zimą i wczesną wiosną. Owocem jest szkarłatno-czerwona jagoda.
Kłącza z korzeniami
Ruscus aculeatus rhizoma są surowcem leczniczym. Zbiera się je jesienią, suszy w warunkach naturalnych, w cieniu i przewiewie. Zawierają, według Farmakopei Europejskiej, nie mniej niż 1% sapogenin, w przeliczeniu na mieszaninę ruskogeniny i neoruskogeniny.
Chemizm
Głównymi składnikami są saponiny steroidowe (4-6%), wśród których przeważają glikozydy, pochodne neoruscogeniny i ruscogeniny oraz produkty ich częściowej hydrolizy i wolne aglikony. Dominują: ruscyna (glikozyd neoruscogeniny typu spirostanu) i ruskozyd (glikozyd neoruskogeniny typu furostanu). W zespole występują rzadko spotykane w świecie roślin, saponiny z grupami siarczanowymi, głównie pochodne ruskogeniny.
W roku 2012 wyizolowano z kłączy i ustalono strukturę 5 nowych bisdezmozydowych saponin furostanolowych, z których 3 mają w położeniu C-1 grupy siarczanowe. W surowcu występują też sterole (kampesterol, stigmasterol i fitosterol) oraz kumaryny, flawonoidy i triterpeny. Wyciągi i izolowane z tego surowca saponiny wprowadzono do lecznictwa jako środki wspomagające terapię przewlekłej niewydolności żylnej i do leczenia stanów zapalnych hemoroidów. Pierwsze preparaty z kłączy ruszczyka pojawiły się w Niemczech w roku 1978, we Francji w 1986. Badania in vitro i in vivo, prowadzone od lat 60. XX wieku. wykazały, że działanie lecznicze saponin ruszczyka w zaburzeniach krążenia żylnego jest efektem zwiększania kurczliwości naczyń, działania ochronnego, przeciwobrzękowego i przeciwzapalnego oraz zmniejszania przepuszczalności kapilar.
Wpływ na kurczliwość naczyń i działanie ochronne
W wielu pracach wykonanych metodą in vitro wykazano zwiększanie kurczliwości ścian naczyń przez wyciągi i saponiny z kłączy ruszczyka kolczastego oraz zależność siły tego działania od wielkości stosowanych dawek. Okazało się, że dodanie prazosyny lub rauwolscyny – substancji antagonistycznych w stosunku do receptorów adrenergicznych α1 i α2 – hamuje to działanie. W jednym z badań wyciąg z ruszczyka działał kurcząco na żyłę odpiszczelową psa oraz nasilał skurcz powodowany przez norepinefrynę. Maksimum zwiększania kurczliwości żyły odpiszczelowej przez wyciąg z kłączy ruszczyka obserwowano przy zastosowaniu stężeń wyciągu od 10-4 do 10-3 g/ml, a natężenie skurczu odpowiadało 80% siły skurczu powodowanego przez norepinefrynę w stężeniu 10-4. Prazosyna lub rauwolscyna hamowały to działanie w stopniu zależnym od dawki. Zastosowanie obu substancji łącznie całkowicie znosiło efekt działania Rusci aculeati rhizoma. Podobne efekty uzyskano w badaniach z użyciem fragmentów żył odpiszczelowych i żylaków pobranych od pacjentów. Blokowanie receptorów α i ß adrenergicznych przez fentoloaminę i propranolol hamowało zwiększanie napięcia żył przez wyciąg z ruszczyka w obu typach naczyń. Wyniki wskazują, że mechanizm zwiększania kurczliwości ścian naczyń żylnych polega na aktywacji receptorów adrenergicznych α1 i α2 oraz stymulacji uwalniania norepinefryny z zakończeń nerwów adrenergicznych.
Wyniki in vitro były zgodne z rezultatami prac in vivo, wskazującymi także na adrenergiczny mechanizm kurczącego wpływu saponin ruszczyka na ściany żył. Do ważniejszych należą opublikowane w latach 80. i 90. prace z użyciem psów i chomików. W pierwszej, w której podając dożylnie psom w narkozie wyciąg z kłączy ruszczyka, w dawkach od 1 do 10 mg/kg masy ciała, potwierdzono zależność między siłą skurczu, a wielkością stosowanej dawki oraz nasilanie skurczu naczyń, powodowanego przez norepinefrynę. W badaniach z użyciem chomików, po podaniu wyciągu z kłączy ruszczyka obserwowano zmniejszenie przepływu krwi w naczyniach kapilarnych torebek policzkowych zwierząt. Podawanie leku per os przez 28 dni powodowało skurcz żył, których zewnętrzna średnica zmniejszyła się o 30%.
Wpływ na naczynia limfatyczne
W 2 pracach wykonanych metodą in vitro stwierdzono, że związki czynne kłączy ruszczyka także powodują skurcz naczyń limfatycznych. Jedna z prac wskazywała na mechanizm podobny do warunkującego skurcz w układzie żylnym; druga, że uzyskanie efektu kurczącego nie wynika z wpływu na układ adrenergiczny. W badaniach in vivo potwierdzono kurczący wpływ saponin ruszczyka na naczynia limfatyczne.
Zmniejszanie przepuszczalności i zapobieganie obrzękom
W leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej, poza poprawianiem właściwości mechanicznych, ważne jest zmniejszanie przepuszczalności ścian naczyń oraz zmniejszanie obrzęków. W badaniach in vitro saponiny ruszczyka kolczastego hamowały przenikanie wody i protein przez uszkodzone, w wyniku działania kwasu etakrynowego, ściany naczyń ucha świni. Podobny efekt uzyskano w badaniach in vivo. Poprawa filtracji w naczyniach kapilarnych wskazuje na zapobieganie przez wyciąg z kłączy ruszczyka destrukcji śródbłonka kapilar, powodowanej przez kwas etakrynowy.
W innym modelu doświadczalnym wyciąg z kłączy ruszczyka, podany miejscowo chomikom, zmniejszał przepuszczalność naczyń uszkodzonych przez histaminę, hamując przenikanie dekstranu do torebek policzkowych zwierząt. Działanie to znosiło podanie prazosyny, co wskazuje na zależność ochronnego działania wyciągu z ruszczyka od wpływu na adrenoreceptory α1. Podobną skuteczność preparatu z kłączy ruszczyka, w hamowaniu przenikania dekstranu do torebek policzkowych chomików, obserwowano po uszkodzeniu naczyń kapilarnych przez miejscowe zastosowanie histaminy, bradykininy i leukotrienu B4.
Działanie ochronne i przeciwzapalne
Upośledzenie funkcji śródbłonka może przyspieszać rozwój niewydolności żylnej. Jedną z przyczyn bywa zastój żylny, powodujący stan niedokrwienia, pobudzający śródbłonek do uwalniania mediatorów stanu zapalnego. Te aktywują neutrofile, ułatwiając ich przenikanie do warstwy podśródbłonkowej i jej uszkodzenie oraz nasilają proliferację komórek śródbłonka. Prowadzi to do zaburzenia funkcji ścian żyły. Wyciąg z kłączy ruszczyka w badaniach in vitro hamował aktywowane przez niedotlenienie komórki śródbłonka, zmniejszał zawartość ATP i aktywność fosfolipazy A2 oraz przyleganie neutrofili. Te działania warunkowały związki saponinowe ruszczyka.
W badaniach in vivo zmniejszały odczyn zapalny i obrzęk powodowany u szczurów przez dekstran, histaminę i serotoninę. Izolowana ruskogenina, w stopniu porównywalnym z deksametazonem, zapobiegała zwiększaniu produkcji i migracji leukocytów oraz przyleganiu neutrofili do śródbłonka, powodowanym przez dootrzewnowe podanie myszom zymosanu A.
Innym mechanizmem ochrony ścian naczyń żylnych jest hamowanie aktywności enzymów lizosomalnych, biorących udział w metabolizmie proteoglikanów, składników ścian naczyń, istotnych dla ich szczelności. Ruskogenina w badaniach z użyciem enzymów trzustkowych silnie hamowała aktywność elastazy, zmniejszając przepuszczalność ścian kapilar, nie wpływała natomiast na aktywność hialuronidazy.
Badania kliniczne
Przewlekła niewydolność żylna występuje powszechnie, dotykając od 20 do 60% dorosłej populacji krajów Zachodu. Prowadzi do pogorszenia przepływu krwi w nogach i stopach, uszkodzeń skóry i powstawania chronicznych owrzodzeń. Głównymi objawami niewydolności żylnej są uczucie ciężkości nóg, bolesność, obrzęki i swędzenie. Duże znaczenie w hamowaniu rozwoju tej choroby i łagodzeniu powodowanych przez nią dolegliwości mają leki pochodzenie naturalnego, także ruszczyk kolczasty. Wykonano wiele prac klinicznych, oceniających skuteczność preparatów złożonych, zawierających wyciąg z kłączy ruszczyka, w chronicznej niewydolności żylnej, ale tylko jedna dotyczyła leku zawierającego sam wyciąg.
Wieloośrodkowe badanie, wykonywane w 10 różnych centrach leczniczych, podwójnie ślepe, randomizowane, z kontrolą placebo, wykazało skuteczność leku stosowanego w dawce odpowiadającej 4,5 mg/d ruskogeniny. Po 2 tygodniach fazy wstępnej, w której uczestniczki przyjmowały placebo, nastąpiła faza leczenia trwająca 12 tygodni. Efekty kuracji oceniano w 4, 8 i 12 tygodniu po rozpoczęciu leczenia. W ocenie pacjentek wyciąg z ruszczyka działał bardzo dobrze i dobrze, placebo średnio lub źle. Stosowane leczenie zmniejszało objętość i obwód podudzi, stóp i kostek, uczucie zmęczenia i ciężkości nóg, mrowienie i ból. Nie obserwowano istotnego wpływu na jakość życia. Autorzy pracy ocenili, że wyciąg z kłączy ruszczyka, w zalecanej dawce, jest bezpiecznym i skutecznym lekiem dla pacjentów cierpiących na chroniczną niewydolność żylną.
Pierwsze prace, dotyczące działania leków złożonych z wyciągiem z ruszczyka, pojawiły się we wczesnych latach 80. ubiegłego wieku. W roku 2003 ogłoszono wyniki metaanalizy 20 badań klinicznych preparatu zawierającego wyciąg z kłączy ruszczyka, pochodną hesperydyny i witaminę C, w których łącznie wzięło udział 10246 osób. Wyniki wykazały skuteczność leku u pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną.
W następnych latach ukazało się 6 prac oceniających efekty stosowania różnych preparatów złożonych, zawierających wyciąg z ruszczyka. Efekty leczenia, poza subiektywną oceną nasilenia dolegliwości, sprawdzano także przy pomocy badań pletyzmograficznych, określających szybkość odpływu krwi z naczyń żylnych, świadczącą o ich wydolności, pomiaru średnicy i obwodu żył odpiszczelowych, ocenianych metodą ultrasonograficzną oraz oceny stanu krążenia kapilarnego.
W leczeniu hemoroidów
Wyciągi z kłączy ruszczyka kolczastego wchodzą w skład preparatów używanych w łagodzeniu dolegliwości powodowanych przez hemoroidy. Brak jest badań klinicznych, oceniających skuteczność tych preparatów, ale znane są wyniki trzech obserwacji prowadzonych w latach 70. i 80., w których brało udział prawie 1800 pacjentów. Leki z ruskogeniną łagodziły dolegliwości, a ich skuteczność pacjenci i lekarze oceniali jako dobrą i bardzo dobrą – w 85 do 93% przypadków.
Nowe możliwości
W roku 2000 ukazała się praca wskazująca na teoretyczne możliwości stosowania saponin ruszczyka w terapii niedociśnienia ortostatycznego, bardzo trudnego do leczenia, mimo istnienia około 60 leków stosowanych do poprawy stanu chorych. W ocenie autora znane mechanizmy korzystnego wpływu saponin ruszczyka na układ żylny mogą również skutecznie leczyć niedociśnienie ortostatyczne i poprawiać jakość życia wielu pacjentów. Wprowadzenie tego surowca do terapii niedociśnienia wymaga jednak jeszcze wielu badań.
* * *
Opisany już przez Awicennę ruszczyk kolczasty okazał się po wiekach gatunkiem ważnym dla lecznictwa, dostarczającym surowca skutecznie pomagającego chorym z przewlekłą niewydolnością żylną. W terapii układu żylnego stosuje się dziś wprawdzie inne części rośliny niż te zalecane przez średniowiecznego lekarza, także z innymi niż dawniej wskazaniami, ale wykorzystanie kłączy ruszczyka we współczesnej terapii jest więc możliwe dzięki wiedzy gromadzonej przez wieki oraz systematycznym badaniom naukowym surowców naturalnych prowadzonym w naszych czasach.
Piśmiennictwo: Adular Peralta G.B., Arevalo Gardoqui J., Liamas Macias F.J., Martinez Macias C.G. Clinical and capillaroscopic evaluation in the treatment of chronic venous insuffiency with Ruscus aculeatus, hesperidin methylchalcone and ascorbic acid in venous insuffiency treatmentofd ambulatory patients. Int. Angiol. 26(4)/2007, 378-84; Allert F.A., Huque C., Cazaubon M., Clavel T., Escourrou P. Correlation between improvement on functional signs and plethysmographic parameters during venoactive treatment (Cyclo 3 Fort). Int. Angiol. 30(3)/2011, 272-77; Anonym. Monograph Ruscus aculeatus. Alternative Med. Review 6/2001, 608-12; Beltramino R., Penenory A., Buceta AM. An open -label, randomized multicenter study comparing the efficacy and safety of Cyclo 3-fort versus hydroxyethyl rutoside in chronic venous lymphatic insufficiency. Angiology 51(7)/2000, 535-44; Boccalon H. Choroby żył i naczyń limfatycznych. a -Medica Press, Bielsko Biała 2003; Bole P., Dirhem C., Robertson C. Meta-analysis of clinical trials of Cyclo 3 Fort in the treatment of chronic venous insufficiency. Int. Angiol. 22(3)/2003, 250- 62; Bouskela E., Cyrino F.Z., Marcelon G. Possible mechanism for the inhibitory effect of Ruscus extract on increased microvascular permeability induced by histamine in hamster cheek pouch. J. Cardiovasc. Pharmacol. 24(2)/1994, 281-85; Bouzaziz N., Michelis C., Janssens D., Panconi E., Remacle J. Effect of Ruscus extract and hesperidin methychalcone on hypoxia-induced activation of endothelial cells. Int. Angiol. 18(4)/1999, 306-12; Capelli R., Nicora M., Di Perri T. Use of extract of Ruscus aculeatus in venous disease in the lower limbs. Drugs Exp. Clin. Res. 1494/1988, 277-83; Chummariello S., De Gado F., Monarca C., Scuderi N., Alfano C. Multicentric study on a topical compound with lymph-draing action in the treatment of the phlebostatic ulcer of the inferior limbs. G. Chir. 30(11-12)/2009, 497-501; Consoli A. Chronic venous insuffiency: an open trial of FLEBS crema. Minerva Cardioangol. 51(4)/2003, 411-16; De Marino S., Festa C., Zollo F., Iorizzi M. Novel steroidal components from the underground parts of Ruscus aculeatus L. Molecules 17(12)/2012, 14002-14; EMEA: Assesment report on Ruscus aculeatus L., rhizome. London 2008; ESKOP: Monographs. Thieme, Stuttgart 2003; Facino R.M., Carini N., Aldini G., Sajben L. Anti- elastase and anti-hyaluronidase activites of saponins and sapogenins from Hedera helix, Aesculus hippocastanum, and Ruscus aculeatus: factors contributing to their efficacy in the treatment of venous insufficiency. Arch. Pharm., Weinheim 328(10)/1995, 720-24; Guex J.J., Avril L., Enrici E., Lis C., Taieb C. Quality of life improvement in Latin American patients suffering from chronic venous disorder using a combination of Ruscus aculeatus and hesperidin methyl-chalkone and ascorbic acid (quality study). Int. Angiol. 29(6)/2010, 525-32; Guex J.J., Enriquez Vega D.M., Avril L., Buessetta S., Taieb C. Assesmant of quality of life in Mexican patients suffering from chronic venous disorder - imact of oral Ruscus aculeatus-hesperidin-methyl-chalcone-ascorbic acid treatment - QUALITY study. Phlebology 24(4)/2009, 157-65 ; Lascasas-Porto C.L., Milhomens A.L., Virgini-Magalhaes C.E., Bouscela E., Sicuro F.L. Use of microcirculatory parameters to evaluate clinical treatments of chronic venous disorder (CVD). Microvasc. Res. 76(1)/2008, 66-72; Matławska I. Farmakognozja. AM Poznań 2005; Porto C.L., Milhomens AL., Pires C.E., Xavier S.S., Sicuro F., Bottino D.A., Bouscela E. Changes on venous diameter and leg parameter with different clinical treatments for moderate chronic venous disease: evaluation using Duplex scaning and perimeter measuements. Int. Angiol. 28(3)/2009, 222-31; Redman DA. Ruscus aculeatus (Butchersbroom) as a potential treatment for orthostatic hypotension, with a case report. J. Altern. Complement. Med. 6/2000, 539-49; Shamsi-Baghanan H., Sharifian A., Esmaeil S., Minami R. Hepatoprotective herbs-Avicenna viewpoint. Iran. Red. Cres. Med. J. 16(1)/2014, 12313; Strzelecka H. [red.] Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; Svensjo E., Bouscela E., Cyrino F.Z., Bougaret S. Antipermeability effects of Cycol 3 Fort in hamsters with moderate diabetes. Clinical Hemor. And Microcirculation 17(5)/1997, 385-88; Szweykowski J. Słownik botaniczny. Wiedza Powszechna, Wwa 1993; Vanscheidt W., Jost V., Wolna P., Theurer C., Patz B., Grutzner K.I. Efficacy and safety of a Butchers broom preparation (ruscus aculeatys L. extract compared to placebo in patients suffering from chronic venous insuffiency. Arzneimittelforschung 52(4)/2002, 243-50; Ya-Lin Huang, Jun-Ping Kou, Li Ma, Jia- -Xi Song, Bo-Yang Yu. Possibile mechanizm of anti-inflamatory activity of ruscogenin: role of intracellular adhesion molecule -1 and nuclear factor-k . B. J. Pharmacol. Sci. 108/2008, 198-205.
