Radioterapii może towarzyszyć stan zapalny skóry oraz utrata owłosienia w okolicy napromienianej. U wielu pacjentów pojawia się także uczucie zmęczenia, ogólne osłabienie, obniżenie nastroju i apatia.
Radioterapia jest jedną z podstawowych metod leczenia chorób nowotworowych, stosowaną samodzielnie lub jako część leczenia skojarzonego z chirurgią i chemioterapią. Zabieg napromieniowania jest bezbolesny, jednak ze względu na jednoczesny wpływ promieniowania na zdrowe tkanki, leczeniu mogą towarzyszyć efekty uboczne, które – w zależności od predyspozycji pacjenta – mogą występować z różnym nasileniem. Ze względu na mechanizm działania radioterapii, dąży się do najbardziej precyzyjnego wyznaczenia obszaru działania promieniowania, by ograniczyć do minimum ryzyko wystąpienia działań ubocznych w tkankach zdrowych. Podczas radioterapii organizm nie kumuluje dawki promieniowania, a jego efekty uboczne są wynikiem wyłącznie bezpośredniego działania na tkanki. Promieniowanie jonizujące niszczy wszystkie komórki będące pod jego wpływem, zarówno prawidłowe, jak i zmienione przez chorobę. Komórki nowotworowe są jednak znacznie bardziej podatne na promieniowanie niż komórki prawidłowe, w których dużo szybciej dochodzi do regeneracji uszkodzeń.
Skutki uboczne radioterapii
dzielimy na wczesne i późne, przy czym pojawienie się jakichkolwiek niepokojących objawów zawsze należy zgłaszać personelowi medycznemu. Skutki wczesne na ogół dotyczą tkanek, których komórki szybko się mnożą (np. szpiku kostnego), błon śluzowych przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, moczowych, dróg rodnych, odbytu etc. Radioterapii może towarzyszyć stan zapalny skóry oraz utrata owłosienia w okolicy napromienianej. Niekiedy występują przejściowe owrzodzenia jamy ustnej, nosa i gardła. U wielu pacjentów pojawia się także uczucie zmęczenia, ogólne osłabienie, obniżenie nastroju i apatia. Możliwe zmiany morfologiczne obejmują przejściowy spadek liczby czerwonych i białych krwinek lub płytek krwi. Wczesne skutki uboczne zazwyczaj trwają stosunkowo krótko, są odwracalne i na ogół nie są niebezpieczne, jednak mając na celu jak najwyższy poziom jakości życia pacjenta, należy dążyć do ich złagodzenia. Radioterapia niekiedy może wywoływać także późne skutki uboczne, ujawniające się dopiero po wielu miesiącach, a nawet latach. Mogą się one manifestować zwłóknieniem płuc i wątroby, złamaniami kości a także zmianami w strukturze nerek, serca i układu nerwowego. Rzadkim ryzykiem radioterapii są nowotwory wtórne, których pojawienie się notuje się zazwyczaj po około 10 latach od zakończenia leczenia.
Jak przygotować się do radioterapii?
Mimo że od postawienia diagnozy, do rozpoczęcia radioterapii, na ogół nie mija zbyt wiele czasu, to, aby ograniczyć ryzyko występowania działań ubocznych radioterapii, należy pacjenta odpowiednio przygotować do leczenia. Zalecenia przygotowawcze mają charakter uniwersalny i powinny być stosowane również w ciągu całego procesu leczenia i rekonwalescencji. Należy maksymalnie ograniczyć podaż wolnych rodników, pacjent powinien bezwzględnie zrezygnować z palenia tytoniu, gdyż nałóg ten, statystycznie, znacznie zwiększa występowanie i nasilenie działań ubocznych radioterapii. W okresie poprzedzającym, w trakcie i kilka tygodni po radioterapii, należy zaniechać spożywania alkoholu, gdyż powoduje on dodatkowe podrażnienie śluzówek i, w świetle aktualnych badań, to również czynnik sprzyjający powstaniu komórek nowotworowych. Wolne rodniki występują również w przetworzonej technologicznie żywności wzbogacanej o konserwanty, wzmacniacze smaku etc., szkodliwe są zwłaszcza wędliny i przetwory mięsne niskiej jakości. Ilość wolnych rodników stopniowo wzrasta z czasem przechowywania żywności, dlatego preferowane są posiłki oparte na produktach świeżych.
W profilaktyce niezbędny jest także regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny, który pomaga zwiększyć kluczową w procesach regeneracyjnych, beztłuszczową, mięśniową masę ciała, stanowiącą depozyt białka niezbędnego do właściwego funkcjonowania układu odpornościowego i wszelkich procesów naprawczych. Ruch to także czynnik wzmacniający odporność, poprawiający nastrój i zwalczający stres. Należy jednak unikać nadmiernego wysiłku i przemęczenia, a także sytuacji stresowych oraz niewyspania. Aby procesy regeneracyjne przebiegały prawidłowo organizm potrzebuje 7-8 godzin snu na dobę.
Ze względu na towarzyszące niekiedy radioterapii osłabienie odporności, należy ograniczyć ryzyko infekcji, unikając dużych skupisk ludzkich i dbać o codzienną higienę (zwłaszcza częste mycie rąk).
Należy też zwrócić uwagę, by w trakcie radioterapii stosować skuteczną antykoncepcję.
Dieta przed, w trakcie i po radioterapii
Zarówno w okresie przygotowawczym, jak i w trakcie radioterapii, kluczowe znaczenia ma dieta. Należy podkreślić, że zapotrzebowanie żywieniowe pacjenta onkologicznego jest zawsze większe w porównaniu z osobą zdrową. Ze względu na możliwy brak łaknienia, lub nudności (częste objawy choroby nowotworowej) posiłki powinny odpowiadać preferencjom pacjenta – powinien on jeść tak jak lubi. Zalecane są posiłki świeże, w jak najmniejszym stopniu przetworzone oraz wolne od konserwantów. Dieta powinna być zróżnicowana i pełnowartościowa, obfitująca w produkty wysokobiałkowe (jaja, ryby, mięso), gdyż niedobory białka znacznie zwiększają ryzyko wystąpienia powikłań radioterapii. W posiłkach powinna znaleźć się duża ilość różnorodnych warzyw i owoców (porcja do każdego posiłku), ponieważ stanowią one bogate źródło przeciwutleniaczy, witamin i mikroelementów. Warzywa i owoce zaleca się raczej w formie gotowanej lub pieczonej np. marchew, buraki, brokuły, pomidory, jabłka. Posiłki powinny być niewielkie, lekkostrawne i częste, podawane nawet co 2-3 godziny, z uwzględnieniem lekkiego, białkowego posiłku tuż przed snem i licznych, zdrowych przekąsek w ciągu dnia. W przypadku dolegliwości w obrębie jamy ustnej i gardła zaleca się posiłki o konsystencji łagodnej i miękkiej (można podawać dania płynne, papkowate, rozdrobnione, lub zmiksowane). Ze względu na dobrą przyswajalność składników zalecane są różnorodne zupy, a także ryż i miękkie, drobne kasze. Przystępnym źródłem białka, zwłaszcza w przypadku pojawienia się problemów z przełykaniem, są płynne jogurty oraz kefiry. Nie zaleca się produktów mlecznych nieprzefermentowanych, gdyż radioterapia może ujawnić nietolerancję obecnej w mleku laktozy. W tym czasie może również rozwinąć się nietolerancja glutenu, dlatego już na etapie przygotowawczym warto wprowadzić zamienniki mąki pszennej np. mączkę kukurydzianą lub ryżową, z dodatkiem mąki ziemniaczanej. Można także wprowadzić kleiki zbożowe, budynie i kisiele, i dołączyć gotowe posiłki dla niemowląt, gdyż są one pełnowartościowe, a przy tym łagodne w smaku. Szczególnie zalecanym składnikiem diety są ryby morskie (z wyjątkiem wędzonych i smażonych) lub olej rybi dostępny w aptekach w formie do picia lub w kapsułkach. Zawarte w nich kwasy omega3, nie tylko wspomagają procesy odpornościowe i regeneracyjne organizmu oraz działają przeciwzapalnie, ale także łagodzą jelitowe powikłania radioterapii, co jest potwierdzone badaniami naukowymi.
Kolejnym składnikiem, z pogranicza diety i leku naturalnego, jest zielona herbata „wymiatająca” wolne rodniki i przyspieszająca oczyszczanie organizmu z toksycznych metabolitów pochodzących z tkanek uszkodzonych promieniowaniem. Ze względu na zawartość flawonoidów oraz garbników, picie (drobnymi łyczkami) letniego naparu, działa również kojąco w przypadku uszkodzeń błon śluzowych, jamy ustnej i gardła.
Ciekawą propozycją wzbogacenia diety w radioterapii jest pyłek pszczeli, będący silnym biostymulatorem, który zawiera szereg witamin, związków enzymatycznych oraz mikroelementów, w tym żelaza niezbędnego w procesie powstawania krwinek czerwonych. Produkt ten dodatkowo wpływa pozytywnie na nastrój, jednak nie jest wskazany dla osób cierpiących na alergie.
W diecie pacjentów poddawanych zabiegom radioterapii należy unikać produktów smażonych, bardzo zimnych lub bardzo gorących, solonych, konserwowanych, wędzonych, zwłaszcza pełnych azotanów i konserwantów wędlin, a także zawierających przyprawy o charakterze drażniącym takie jak papryka, chrzan, pieprz, imbir etc.
Z przypraw zaleca się kurkumę, bazylię, majeranek, kminek, kolendrę oraz – jeśli są preferowane – rozmaryn, tymianek i czosnek (zawiera mnóstwo cennego selenu). Niewskazane są cukry proste, posiłki ciężkostrawne, wzdymające i powodujące zaparcia, sprzyjające powstawaniu w jelitach związków toksycznych.
Należy też zwrócić szczególną uwagę na konieczność odpowiedniego nawodnienia (minimum 2 litry na dobę), zwłaszcza w dniu zabiegu radioterapii. Do picia zaleca się wodę mineralną, naturalne soki owocowe lub niezbyt stężone napary z surowców ziołowych o działaniu łagodzącym, lekko przeciwzapalnym i rozkurczowym (np. koperek, rumianek, czy melisa).
Ochrona skóry
W ramach profilaktyki powikłań skórnych należy chronić skórę przed podrażnieniami, otarciami i urazami. Zaleca się miękką, naturalną i nieuciskającą odzież, a do mycia jedynie ciepłą wodę i delikatne środki myjące. W trakcie zabiegów higienicznych, pacjenci powinni zrezygnować z szorstkich ręczników, szczotek, myjek i gąbek. Należy unikać opalania i solarium, a także kąpieli w gorącej lub chlorowanej wodzie. Należy ograniczyć stosowanie wszelkich kosmetyków, które nie są niezbędne (np. dezodorantów), zwłaszcza zawierających aluminium i alkohol, perfum, pudrów, a także niektórych leków (np. maści czy plastrów rozgrzewających). Należy też unikać bezpośredniego stosowania na podrażnioną skórę kompresów chłodzących lub rozgrzewających. Pacjenci powinni unikać zbyt częstego mycia, gdyż naturalna, ochronna warstwa sebum, sprzyja regeneracji skóry. By ograniczyć podrażnienia skóry, do golenia preferowane są maszynki elektryczne. Po goleniu nie zaleca się stosowania drażniących kosmetyków (na bazie alkoholu). Aby zapewnić właściwą elastyczność i nawilżenie skóry zaleca się stosowanie łagodzących kremów, balsamów i maści zawierających allantoinę, dekspantenol, witaminy A i E. W aptekach są także dostępne emolienty pielęgnujące skórę i łagodzące podrażnienia, dedykowane dla pacjentów w trakcie radioterapii (o pomoc w doborze właściwego produktu warto zapytać farmaceutę).
Naturalne metody wspomagające łagodzenie powikłań radioterapii
- zaburzenia pracy gruczołów ślinowych, suchość w ustach (sprzyja próchnicy i stanom zapalnym dziąseł).
Płukanie jamy ustnej naparem z szałwii oraz picie drobnymi łyczkami naparu z rumianku lub maceratu z nasion lnu. Analogicznie można stosować oliwę lub olej lniany, przyjmowany co kilka godzin po pół łyżeczki. W przypadku bolesnych owrzodzeń jamy ustnej ulgę przynosi ssanie cząstek ananasa, a także przyjmowanie posiłków w formie płynnej przez słomkę. Ulgę może przynieść także ssanie kostek lodu oraz spożywanie posiłków schłodzonych, lub zmrożonych np. lodów. Innymi metodami łagodzącymi dolegliwości jest ssanie kapsułek z witaminą A, a także żucie bezcukrowych gum o łagodnym smaku. W przypadku silnego zahamowania pracy ślinianek, można zastosować dostępne w aptekach preparaty utrzymujące nawilżenie jamy ustnej tzw. sztuczną ślinę. Do codziennej higieny jamy ustnej należy stosować szczoteczkę o miękkim włosiu i pasty do zębów zalecane w paradontozie (np. zawierające łagodzące ekstrakty roślinne).
- zaburzenia w odczuwaniu smaku lub zapachu (posiłki odbierane jako bez smaku, lub dominuje smak gorzki, metaliczny)
Przed posiłkiem zaleca się dokładne przepłukanie ust naparem z kopru włoskiego, żucie plasterka cytryny lub – jeśli cytrusy nasilają bolesność – cząstki ananasa. Po posiłku zaleca się ponowne, dokładne płukanie ust. Aby zwiększyć komfort chorego można wymienić sztućce metalowe na plastikowe, a naczynia z metalowych na ceramiczne lub emaliowane. Zaburzenia smaku zazwyczaj ustępują po regeneracji kubków smakowych (po około 6 tygodniach od zakończenia leczenia).
- biegunka lub zaparcia, bolesność jelit
W przypadku biegunek i stanów skurczowych, zaleca się surowce garbnikowe oraz łagodnie rozkurczowe np. liść melisy, kwiatostan rumianku, ziele czystka, owoc kopru włoskiego oraz odwar z suszonych owoców borówki czernicy lub korzenia pokrzywy. W obrocie aptecznym i zielarskim dostępne są także tabletki ze sproszkowanej kory dębu. Zawarte w wymienionych surowcach związki czynne zmniejszają obrzęk błony śluzowej, łagodzą stan zapalny i napięcie mięśniówki gładkiej, sprzyjając gojeniu podrażnień jelit. W przypadku zaparć zaleca się picie letniego maceratu z nasion lnu, lub babki płesznik. W czasie radioterapii nie są wskazane roślinne leki przeczyszczające na bazie antrazwiązków (kruszyna, senes, rzewień, alona) gdyż mogą nasilać podrażnienia jelit. Jeśli zaparcia są szczególnie uciążliwe można zastosować czopki glicerynowe. Jak już wspomniano odwodnienie nasila większość objawów ubocznych radioterapii, zatem należy pamiętać o regularnym przyjmowaniu płynów. Ze względu na konieczność nawadniania organizmu, surowce zielarskie zalecane są zwłaszcza w postaci odwarów lub naparów do regularnego picia w ciągu dnia.
W przypadku dolegliwości jelitowych warto również zadbać o roślinne składniki prebiotyczne diety, wspomagające florę jelitową lub surowce zielarskie o tym działaniu (korzeń mniszka, liść melisy, korzeń cykorii etc.). Surowce te, ze względu na bardzo szerokie spektrum korzyści jakie niesie ich stosowanie, są bardzo często omawiane na łamach PANACEI. Poza opisywanymi w innych przypadkach działaniami, warto wspomnieć, że mogą one pośrednio wspomagać procesy regeneracyjne w jelitach.
- dolegliwości naczyń krwionośnych (wybroczyny, pajączki, ból i pękanie naczyń)
Zaleca się preparaty naturalne zawierające flawonoidy np. rutynę, diosminę, hesperydynę i kwercetynę oraz ich pochodne. Są to między innymi fiołek trójbarwny, kwiat bzu czarnego, kwiatostan lipy, kwiatostan i owoc głogu, najlepiej podawane razem z witaminą C (jej znakomitym źródłem jest owoc dzikiej róży). Ich synergiczne działanie poprawia mikrokrążenie i dotlenienie tkanek, przyspiesza eliminację toksyn, a także zwiększa elastyczność i szczelność naczyń kapilarnych.
- zaburzenia pracy serca
W związanych z radioterapią dolegliwościach serca zalecany jest kwiatostan i owoc głogu, ziele serdecznika, liść melisy oraz korzeń kozłka. Dwa ostatnie surowce, nie tylko działają łagodnie uspokajająco, ale także wspomagają łagodzenie dolegliwości przewodu pokarmowego.
- uczucie zmęczenia, obniżenie nastroju
W tym przypadku zalecane są surowce adaptogenne głównie różeniec górski oraz żeń- -szeń, jednak należy pamiętać, że najważniejszy w tym przypadku jest wypoczynek, a surowce te należy przyjmować rano, po śniadaniu. Aby dodatkowo wzmocnić organizm można rozważyć zastosowanie owocu dzikiej róży i rokitnika (obfitują w witaminy, mikroelementy i przeciwutleniacze) oraz opisanego wcześniej pyłku pszczelego.
- duszność, kaszel
W przypadku związanych z radioterapią dolegliwości dróg oddechowych zalecane są głównie surowce śluzowe oraz łagodnie sekretolityczne i wykrztuśne. Prawoślaz lekarski, podbiał pospolity, tymianek, owoc anyżku, czy kopru włoskiego mogą być w tym przypadku stosowane zarówno w formie ziół prostych, jaki i syropów. W przypadku uczucia suchości w gardle ulgę mogą przynieść pastylki do ssania z wyciągiem z porostu islandzkiego, który dzięki substancjom śluzowym działa łagodząco i powlekająco.
- popromienne odczyny skórne (zaczerwienienie, przesuszenie, stan zapalny, drobne owrzodzenia)
Poza opisanymi już wskazaniami pielęgnacyjnymi można zalecić przemywanie naparem z rumianku, lub solą fizjologiczną oraz stosowanie łagodnych produktów na bazie żelu z aloesu. W przypadku nasilonych zmian, w tym głębszych owrzodzeń, konieczne jest leczenie specjalistyczne.
- dolegliwości błony śluzowej nosa
W przypadku suchości, czy też pojawienia się bolesnych nadżerek w nosie, można zastosować specjalne żele, oliwki, kremy i maści przeznaczone do nawilżania i przyspieszenia gojenia błony śluzowej nosa. Ulgę przynieść może także regularne płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej lub wody morskiej.
- błona śluzowa dróg rodnych oraz okolic odbytu
W tym przypadku preferowane są surowce przeciwzapalne, ściągające i łagodnie dezynfekujące. Zaleca się przemywanie odwarem z kory dębu lub kory kruszyny, naparem z rumianku i, równolegle, stosowanie (wyłącznie) łagodnych środków higienicznych.
W zależności od lokalizacji źródła promieniowania radioterapię dzieli się na:
Brachyterapię – w której źródło promieniowania jest umieszczone w obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie tkanki nowotworowej, powodując napromieniowanie kontaktowe.
Teleradioterapię – w której źródło promieniowania jest zlokalizowane w określonej odległości od tkanek, oddziałując z ustalonej odległości na ściśle wyznaczoną powierzchnię.
W okresie radioterapii
oraz po jej zakończeniu, zaleca się także surowce działające łagodnie żółciopędnie i moczopędnie, z uwzględnieniem preferencji smakowych pacjenta (korzeń pokrzywy, fiołek trójbarwny, kwiatostan lipy, rumianek, korzeń mniszka lekarskiego), co przyspiesza oczyszczanie organizmu z toksycznych metabolitów, pochodzących ze zniszczonych poprzez promieniowanie komórek. Z tego samego powodu, w diecie powinna znaleźć się gotowana/duszona marchew, pietruszka i seler. Ze względu na właściwości sprzyjające regeneracji wewnątrzkomórkowych struktur komórek wątroby, zaleca się także nasiona ostropestu plamistego, najlepiej świeżo zmielone.
Kontrowersyjnym, choć wartym uwagi surowcem naturalnym jest medyczna marihuana, która – poprzez łagodzenie nudności, pobudzenie apetytu i nasilenie działania leków przeciwbólowych – zmniejsza ryzyko rozwoju niedożywienia klinicznego oraz poprawia komfort życia pacjentów onkologicznych. Należy jednak podkreślić, że surowiec ten (wydawany z aptek na podstawie recepty) może zaordynować jedynie lekarz.
Ze względu na potencjalne ryzyko wystąpienia nadwrażliwości oraz możliwość wystąpienia interakcji z lekami, nie powinno się w tym czasie stosować przetworów z dziurawca oraz grejpfrutów.
Należy zaznaczyć, w czasie radioterapii zastosowanie jakiejkolwiek suplementacji powinno być skonsultowane z lekarzem, a najbardziej zaufanym źródłem preparatów jest apteka, w której można zasięgnąć fachowej wiedzy od farmaceutów. Należy też przypominać pacjentom i ich bliskim, że omówione surowce mają w leczeniu charakter pomocniczy i są podawane w celu łagodzenia dolegliwości i w żaden sposób nie zastępują leczenia zaordynowanego.
Uwaga na wysokie ryzyko niedożywienia!
Bolesny obrzęk i owrzodzenia -śluzówki gardła oraz jamy ustnej, wraz z towarzyszącymi radioterapii nudnościami, biegunkami i brakiem apetytu, mogą sprzyjać rozwojowi niedożywienia, którego ryzyko w chorobie nowotworowej i tak jest już bardzo wysokie. Należy zatem zwrócić szczególną uwagą na dietę pacjenta, pamiętając o konieczności podaży dużej ilości białka, kalorii a także witamin i mikroelementów.
Na tym etapie bardzo pomocne są dostępne w aptekach produkty z grupy żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, stosowane w postaci doustnej suplementacji pokarmowej w formie napojów, lub proszku do wzbogacania zwykłej diety. Dzięki nim możliwe jest pokrycie zwiększonego przez chorobę zapotrzebowania, mimo przeszkód w przyjmowaniu posiłków. Należy pamiętać, że stosowaniu tej formy wspomagania odżywiania, powinna towarzyszyć regularna, preferowana przez pacjenta aktywność fizyczna, najlepiej na świeżym powietrzu.