Pysznogłówka L. należy do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Nazwę Monarda nadano rodzajowi na cześć hiszpańskiego lekarza i botanika Nicolása Bautisty Monardesa z Sewilli (*1493 †1588), który opisując w XVI w. florę Ameryki Płn., nazwał tę roślinę bergamotką. Zapach liści pysznogłówki jest bowiem zbliżony do zapachu pomarańczy bergamota Citrus bergamia, syn. C. aurantium var. bergamia. Inne spotykane nazwy tego rodzaju to melisa amerykańska, indiański pióropusz (ang. Indian plume) czy balsam pszczeli lub balsam górski (ang. Bee balm, Mountain balm). Pysznogłówka to aromatyczna roślina o krzaczastym pokroju, dorastająca do około metra wysokości. Pędy są mało rozgałęzione, czterokanciaste i owłosione, a liście lancetowate, o ząbkowanym brzegu i przyjemnym, cytrusowym zapachu.
Pyszne kwiaty…
Jak sama nazwa wskazuje, pysznogłówka zachwyca jadalnymi kwiatami. Mają one budowę wargową i zebrane są w pozorne okółki, otoczone podsadkami. Pysznogłówka jest rośliną miododajną, chętnie odwiedzaną przez pszczoły i motyle. Kwitnie przez całe lato. Uprawia się ją dla dekoracji, ale także ze względu na walory lecznicze i kulinarne.
Do rodzaju Monarda należy blisko 30 różnych gatunków roślin jednorocznych i wieloletnich. W Polsce największą popularnością cieszą się trzy: pysznogłówka dwoista Monarda didyma L. o kwiatach karminowoczerwonych (jej nazwa pochodzi od drugiego kwiatka, który wyrasta na krótkiej (1-2 cm) łodydze ponad kwiatem głównym), pysznogłówka dęta M. fistulosa L. o kwiatach różowofioletowych i bardzo intensywnym smaku, oraz pysznogłówka cytrynowa M. citriodora Cerv. ex Lag. o kwiatach jasnofioletowych i silnie aromatycznych liściach. Dwa pierwsze z wymienionych gatunków są roślinami wieloletnimi, M. citriodora jest jednoroczna. Z innych gatunków, uprawianych w Ameryce, w Azji i w Europie, wymienić można pysznogłówkę nakrapianą M. punctata L., M. pectinata L. i M. clinopodia L.
Surowiec zielarski
Surowcem zielarskim jest ziele Herba Monardae, zbierane w czasie kwitnienia roślin, suszone w ciemności, w przewiewnym i suchym miejscu, następnie przechowywane w szczelnie zamkniętych słojach. Liście i kwiaty mogą zawierać do 3,5% olejku eterycznego, bogatego w geraniol, tymol i karwakrol. Stosunek ilościowy wymienionych składników jest zmienny i zależy od gatunku, odmiany i rejonu uprawy.
Olejek eteryczny pysznogłówki zawiera do 95% geraniolu, do 47% tymolu i do 64% karwakrolu. Tymol jest składnikiem olejku eterycznego wielu gatunków roślin przyprawowych i znany jest z korzystnego wpływu na pracę układu trawiennego oraz z działania antyseptycznego. Amerykańscy dentyści cenią pysznogłówkę, podobnie jak nasi stomatolodzy szałwię, tarczycę bajkalską czy rumianek. Karwakrol, zdaniem austriackich naukowców, chroni przed rozpadem acetylocholinę, która odgrywa ważną rolę jako neuroprzekaźnik w sprawnym działaniu systemu nerwowego. Stwierdzono, że osoby cierpiące na chorobę Alzheimera, mają deficyt acetylocholiny.
Pysznogłówka bogata jest także we flawonoidy (apigenina, rutyna, luteolina, kwercetyna, linaryna) i kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, rozmarynowy, kawowy). Wyniki ostatnich badań wskazują na znacznie wyższą koncentrację flawonoidów w kwiatach pysznogłówki, w porównaniu z jej liśćmi.
Dekoracyjna
Pysznogłówka jest rośliną ozdobną, uprawianą w ogródkach przydomowych. W kompozycjach kwiatowych wykorzystywane są zarówno jej świeże, jak i suszone kwiaty. Szczególnie cenne są susze uzyskane z pysznogłówki dwoistej Monarda didyma, gdyż podczas suszenia kwiaty nie tracą swojego koloru.
Lek Indian
Indianie z Ameryki Płn. używali pysznogłówki w ceremoniach i leczniczo. Podawana była osobom cierpiącym na ból pleców, do leczenia wysypek, oparzeń i przy ukąszeniach przez pszczoły. Sporządzali wywar przy bólach brzucha i do oczyszczania organizmu. Stosowali ją również do łagodzenia objawów kataru, kaszlu, przeziębienia czy bólu głowy. Była ulubionym napojem Indian Oswego. W Nowej Anglii, po Boston Tea Party (1773), stała się substytutem herbaty.
Lek współczesny
Indianie się nie mylili, ceniąc pysznogłówkę jako roślinę leczniczą. Obecnie jest stosowana w leczeniu schorzeń układu oddechowego, jako lek przeciwreumatyczny, przeciwzakrzepowy i uspokajający. Podobnie jak mięta, ma działanie łagodzące, ściągające, poprawiające działanie układu pokarmowego i wspomagające przy niestrawności. Jest lekarstwem na wzdęcia i bóle menstruacyjne, działa moczopędnie. Napar z ziela działa antyseptycznie, przeciwzapalnie i wykrztuśnie. W połączeniu z miodem i sokiem malinowym jest dobrym środkiem w łagodzeniu stanów zapalnych gardła, przeziębienia, gorączki, grypy, zapalenia oskrzeli. Mikstura może być podawana dzieciom. Nalewki z pysznogłówki nakrapianej M. punctata zielarze w USA używają do odkażania ran. Zabrania się stosowania pysznogłówki przez kobiety w okresie ciąży i karmienia piersią.
Poleca się ją jako naturalne źródło cennych substancji chemicznych o właściwościach prozdrowotnych, wykorzystywanych w produkcji farmaceutyków oraz w przemyśle spożywczym. Jedną z takich substancji jest olejek eteryczny, który wykazuje potencjał terapeutyczny, chemioterapeutyczny i cytotoksyczny. Zdaniem wielu naukowców skłania to do zbadania jego aktywności antykancerogennej, jako nowego czynnika przeciwnowotworowego.
W kosmetyce
pysznogłówka znajduje zastosowanie ze względu na dużą ilość pożądanych, roślinnych substancji naturalnych – oleje, pektyny, śluzy, związki flawonoidowe, barwniki (antocyjany i karoteny), saponiny, garbniki. Dla cery tłustej i trądzikowej, olejek bergamotowy jest doskonałym lekarstwem.
W kuchni
kwiaty pysznogłówki mogą być wykorzystywane świeże lub suszone, dodawane do sałatek, makaronów i dań z ryżu. Kwiaty czerwonych odmian mają dość silny, ostry i miętowy smak. Niektóre gatunki przypominają smakiem oregano, a barwne płatki ich kwiatów mogą zastępować tę przyprawę w potrawach. Kwiaty są najczęściej stosowane wraz z liśćmi, do przyrządzania naparów, jako składnik mieszanek herbat leczniczych i aromatycznych.
Ziele pysznogłówki dobrze smakuje z yerba mate, z herbatą zieloną i czarną. Ze względu na ciekawy, intensywny smak, bergamotka dobrze komponuje się w potrawach z łososiem. Możemy ją również stosować do garnirowania ciast, deserów i koktajli. Z kwiatów przygotowywane są także syropy, dżemy, miody i sorbety, np. sorbet z owoców czerwonej porzeczki i płatków pysznogłówki cytrynowej.
Przepisy
Oswego tea
Potrzebujemy 2 świeżych kwiatostanów bergamotki. Zalewamy same czerwone płatki bergamotki filiżanką gorącej wody (150 ml) i parzymy przez 10’ pod przykryciem. Świeże kwiaty można zastąpić 1 łyżką suszonych płatków.
Zupa pomidorowa
1 kg pomidorów, 3 ulistnione łodyżki bazylii, 1 litr bulionu, sól, pieprz, ostra papryka do smaku, 100 g suchego ryżu, 30 ml oliwy, 2-3 główki bergamotki. Umyte pomidory kroimy na kawałki, zalewamy niewielką ilością wody, dodajemy bazylii i dusimy pod przykryciem do miękkości. Przecieramy masę pomidorową przez sito, dolewamy bulionu, przyprawiamy do smaku i gotujemy. W międzyczasie gotujemy ryż w osolonej wodzie. Po ugotowaniu dodajemy do zupy. Tuż przed podaniem zupy, dodajemy oliwę i kwiaty bergamotki.
Łosoś
2 filety po 200 g z łososia, sól, pieprz do smaku, oliwa do smażenia, 200 g truskawek, 7 g miodu, 10 ml octu balsamicznego, 4-5 główek bergamotki. Filety płuczemy i osuszamy. Doprawiamy solą i świeżo zmielonym pieprzem. Smażymy na oliwie, aż przybiorą różowy kolor. Umyte truskawki kroimy na drobne kawałki i dusimy do miękkości z miodem i octem. Przecieramy przez sito. Polewamy łososia musem truskawkowym i posypujemy płatkami bergamotki.
Miód z kwiatami
2 części płynnego miodu na 1 część kwiatów pysznogłówki. W słoiku umieszczamy świeże kwiaty i zalewamy je miodem. Słoik pozostawiamy na około 3 tygodnie na słonecznym parapecie, zawartość 2 razy dziennie mieszamy (kwiaty będą wypływać na wierzch). Po tym czasie kwiaty odcedzamy, a miód podajemy do pieczywa, herbaty, ciast i deserów.
