Palma sabalowa
Palma sabalowa Serenoa repens (W. Bartram) Small. należy do rodziny Arecaceae. Nazywana jest też bocznią piłkowaną. Inne synonimiczne nazwy to Brahea serrulata (Michx.) H. Wendl. Corypha repens Batr., Corypha palmetto Walter, Serenoa serrulata Nichol., Sabal serrulata (Michux) Nichols, (Michx.) H. Wendl., Sabal palmetto (Walter) Lodd. Ex Schult., Chamaerops serrulata Michx. Po angielsku Saw Palmetto, Palm Dwarf, Cabbage Palmeto, Swamp Cabbbage.
Jest jednopienną palmą
z niewielką kłodziną. Ma pokrój krzewu o wysokości
0,6-2,1 m lub małego drzewa wysokości 6-7,5 m. Gatunek
długowieczny, niektóre okazy mogą osiągać 500-
700 lat. Posiada podziemne kłącze, z którego co roku
wyrastają 3 do 7 liści. Są skórzaste, koloru zielonego lub
białozielonego, rzadziej niebieskozielonego, mają kształt
dłoniasty, wachlarzowaty, szerokość do 75 cm. Nerw
środkowy jest lekko ściągnięty i łukowato odwinięty,
przez co liście mają półksiężycowaty profil. Ogonki
liściowe są kolczaste, dłuższe od blaszki liściowej, pokryte
ostrymi kolcami, stąd nazwa bocznia piłkowana.
Kwiaty małe, białe, zebrane w wiechy wyrastające
z kątów liści. Palma zapylana jest przez owady. Kwitnie
od kwietnia do lipca. Owoce mięsiste, żółtawozielone
w stanie niedojrzałym, w miarę dojrzewania przybierają
barwę ciemnoczerwoną, następnie niebiesko-czarną. Mają elipsoidalny kształt, wielkością zbliżone do oliwek.
Palma najchętniej rozmnaża się wegetatywnie, z poziomej
łodygi i kłącza. Rozmnażanie płciowe odbywa się
za pomocą nasion. Owoce dojrzewają od września do
października i są rozsiewane przez zwierzęta.
W USA
jest najczęściej występującą palmą. Pospolity składnik
okresowo suchych, widnych lasów Antyli i wysp Bahama.
Występuje na wybrzeżu Atlantyku, na Florydzie,
także na południu Europy i w Afryce Płn. Najlepiej rośnie
w klimacie umiarkowanym lub subtropikalnym,
wilgotnym i ciepłym. Optimum to średnia opadów
około 100-163 cm rocznie i temperatura 4°-36°C. Rośnie
dobrze zarówno w cieniu, jak i w słońcu. Występuje
w zwartych zaroślach na wybrzeżu atlantyckim. Jest
składnikiem lasów łęgowych w zabagnionych aluwiach
rzecznych. Występuje w lasach i w palmowo-sosnowych
zaroślach. Także wśród kseromorficznej roślinności na
brzegach słonych bagien i wydm. Odporna na zasolenie.
Surowiec leczniczy
to wysuszony, dojrzały owoc Sabalis serrulatae fructus
(według PF VIII) z palmy sabal Serenoa repens.
Powinien zawierać nie mniej niż 11% sumy kwasów
tłuszczowych. Surowiec pozyskiwany jest wyłącznie
ze stanu dzikiego.
Skład chemiczny
Głównymi składnikami chemicznymi owoców i otrzymanego
z nich ekstraktu jest frakcja lipidowo-sterolowa,
w skład której wchodzą triglicerydy, fitosterole (beta-
sitosterol, stigmosterol, kampesterol, cykloartenol),
kwasy tłuszczowe (kaprynowy, kapronowy i kaprylowy,
laurynowy, mirystynowy, olejowy i palmitynowy), ich
estry etylowe i triglicerydy. Ponadto surowiec zawiera
kempferol, kwercetynę, izokwercytrynę, roifolinę,
farnezol, lupeol, lupenon, kwasy uronowe, arabinozę,
galaktozę, polisacharydy, żywice, taniny. Z surowca
wyizolowano biologicznie czynne monoacyloglicerydy
(1-monolaurynę i 1-monomirystynę) o działaniu cytotoksycznym
wobec ludzkich komórek prostaty.
Zastosowania
Serenoa repens była jednym z ważniejszych źródeł
żywności dla żyjących na obszarze Florydy plemion
Miccosukee i Seminole. Wykorzystywali ją także przybywający
na Florydę (od XVI w.) osadnicy hiszpańscy. Podobnie jak większość palm, dostarcza smacznej jarzyny
w postaci pąków liściowych, których wycięcie
powoduje jednak zamieranie drzew. Mimo to, jest
w tej postaci często pozyskiwana i sprzedawana jako
tzw. „kapusta bagienna”. Owoce o intensywnym aromacie
suszonych śliwek są jadalne, lecz cierpkie w smaku.
Z ich miąższu tłoczy się olej, a z suszonych i zmielonych
nasion sporządza się mąkę. Sok z owoców, zmieszany
z wodą gazowaną, to bezalkoholowy drink metto.
Palma sabalowa stanowi również pożywienie dla dzikich
zwierząt, takich jak lisy, szczury, żółwie, jelenie,
czarne niedźwiedzie.
Może być używana do produkcji pulpy do wyrobu
papieru, lecz uważana jest za surowiec nie najlepszej
jakości w porównaniu z innymi gatunkami tropikalnymi.
Liście są materiałem preferowanym do produkcji
strzech, a nawet ścian tradycyjnych, przewiewnych
domów. Korzenie, liście i kora są źródłem garbników.
Liście palmy sabalowej, zwłaszcza te niebieskozielone,
zawierają duże ilości wosku. Niestety, duże koszty zbiorów
i wytworzenia ograniczają handlowe pozyskiwanie
wosku z tego źródła. Włókna uzyskiwane z liści, łodygi
i korzeni palmy mają zastosowanie do produkcji szczotek,
sznurów i wzmocnień do plastrów. Włókna z łodygi
są używane do wyrobu dywaników i ozdobnych makat.
Dawniej drewno wykorzystywane było do budowy
fortyfikacji, ponieważ kule armatnie nie odłupują od
niego odłamków i drzazg. Palma sabal jest często sadzona
w szpalerach wzdłuż plaż a nawet w okresowo
zapełniających się słoną wodą zatoczkach i przesmykach.
Często stanowi otulinę nadmorskich kurortów
i terenów rekreacyjnych. Używana jest także przy
kształtowaniu nasypów przy autostradach. Architekci
krajobrazu umieszczają ją w swoich projektach jako
element ozdobny.
Najszersze zastosowanie Serenoa repens znalazła w medycynie oraz w kosmetologii. Produkty otrzymywane z owoców palmy już od bardzo dawna używane są jako leki.
|
Palmę sabal w zaburzeniach oddawania moczu u mężczyzn
stosowano w XV w. p.n.e. w Egipcie. Historyczne
lecznicze zastosowanie można także znaleźć w obu
Amerykach. Majowie używali Serenoe repens jako
środka wzmacniającego. Indianie na Florydzie już od
1700 roku używali owoce w leczeniu gruczołu krokowego,
obrzęku i zaniku jąder, w zaburzeniach erekcji
i w stanach zapalnych oraz jako środek wykrztuśny
i antyseptyczny. W medycynie ludowej owoce stosowano
w leczeniu zaburzeń funkcyjnych układu moczowo-
płciowego, spowodowanych przerostem prostaty a także jako tonicum i sedativum. Serenoe repens jest
opisywana w Farmakopei USA 1906/17 oraz w National
Formulary 1926/50.
Tradycyjna medycyna przypisuje palmie sabalowej
właściwości środka pobudzającego seksualnie. Wyciąg
z palmy sabalowej jest obecnie powszechnie stosowany
w Europie i w USA jako lek w łagodnym przeroście
gruczołu krokowego.
Antiprostaticum, antiphlogisticum
Owoce palmy sabal wykazują działanie antyandrogenne.
Hamują powstawanie dihydrotestosteronu (DHT),
przez hamowanie aktywności 5-?-reduktazy, co prowadzi
do normalizacji metabolizmu w komórkach
gruczołu krokowego, czego widocznym skutkiem jest
zmniejszenie objawów chorobowych. Łagodzą objawy
związane z łagodnym rozrostem gruczołu krokowego
(BPH): zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych,
zmniejszają obrzęki oraz przekrwienie szyi
pęcherza moczowego.
Testosteron przekształca się w komórkach gruczołu
krokowego w dihydrotestosteron (DHT), w reakcji katalizowanej
przez enzym 5-alfa-reduktazę (5-AR). DHT
wiąże się z receptorami androgenów w jądrze komórek
gruczołu krokowego, pobudzając wzrost i podział
komórek. W tkance chorych na łagodny rozrost gruczołu
krokowego BPH, poziom 5-AR jest wyższy niż
w tkance u osób zdrowych. Wyciąg z Serenoa jest silnym
inhibitorem 5-AR, stosowanie go powoduje zmniejszenie
poziomu DHT. Serenoa również hamuje wiązanie
testosteronu i DHT z cytoplazmatycznymi i jądrowymi
receptorami androgenów.
Ekstrakty z owoców palmy sabal leczą zaburzenia
mikcyjne u pacjentów z przerostem prostaty, powodują
zanik lub obniżają zaleganie moczu w pęcherzu
oraz poprawę przepływu moczu. Zmniejszają
obrzęk błon śluzowych i mięśniówki prostaty, powodują
zanik objawów pieczenia i bólu przy oddawaniu
moczu, uczucia parcia moczu oraz wpływają
hamująco na rozrost nowotworu gruczołu krokowego.
Znoszą częstomocz, moczenie nocne,
zmniejszają ryzyko wystąpienia stanów zapalnych
cewki moczowej. Monoacyloglicerydy
mają działanie cytotoksyczne wobec ludzkich
komórek prostaty (PC-3).
Badania potwierdzają skuteczność leczenia
BPH ekstraktem, wyrażającą
się polepszeniem w zaburzeniach
mikcyjnych u pacjentów w I i II,
a nawet w III stopniu przerostu prostaty,
zanikiem lub zmniejszeniem
zalegania moczu w pęcherzu oraz poprawą
przepływu moczu.
Owoce palmy sabal działają przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie
(fitosterole), hamują powstawanie mediatorów
stanu zapalnego, immunostymulująco (polisacharydy).
Flawonoidy są odpowiedzialne za działanie
przeciwzapalne, przeciwwysiękowe oraz polepszają
krążenie krwi. Wyciąg z Serenoa działa antyagregacyjnie,
pobudza regenerację nabłonków i mięśni, stabilizuje
błony komórkowe i śródbłonki. Wywiera wpływ
przeciwalergiczny.
Ekstrakt z owoców palmy sabalowej hamuje powstawanie
mediatorów stanu zapalnego. Działanie to następuje
poprzez hamowanie kaskady kwasu arachidonowego
(obniżenie aktywności 5-lipooksygenazy
i cyklooksygenazy).
Blokowanie aktywności androgenów przez Serenoa
repens oraz działanie przeciwobrzękowe wykazano
w badaniach na zwierzętach. W eksperymentach
in vivo stwierdzono, że podawanie wyciągu łącznie
z hormonami (testosteronem i estradiolem) powoduje
u wykastrowanych szczurów zahamowanie przyrostu
masy prostaty.
Ekstrakt
z owoców palmy Serenoa repens jest oficjalnym lekiem,
skutecznym i bezpiecznym w leczeniu objawowym
BPH. Jest dobrze tolerowany przez większość
pacjentów. Najlepsze efekty terapeutyczne osiąga się,
gdy używa się wyciągu z wysuszonych owoców, otrzymanego
w wyniku ekstrakcji surowca (za pomocą CO2
w warunkach nadkrytycznych, z zachowaniem określonych
parametrów temperatury i ciśnienia). Wyciąg
taki może być bezpośrednio stosowany w lecznictwie
bez dalszego oczyszczania.
Surowiec lub przetwory, zawierające lipidowo-sterolowe,
standaryzowane ekstrakty, stosuje się w łagodnym
przeroście gruczołu krokowego (pierwsze i drugie stadium
- WHO, Komisja E) także w przy problemach
z oddawaniem moczu, wynikających z powiększenia
gruczołu krokowego.
Skuteczne dawki ekstraktu Serenoa repens wahają się
w granicach 800-1200 mg na dobę. Niekiedy zaleca
się dawki do 2 g na dobę. Terapia trwa przynajmniej
4-6 miesięcy. Stosowanie surowca łagodzi częstomocz,
moczenie nocne, jak również słaby strumień moczu
i opóźnienie oddawania moczu.
Preparaty z owoców palmy sabalowej korzystnie działają
także przy reumatyzmie, dnie moczanowej, uogólnionych
stanach zapalnych oraz w schorzeniach autoimmunologicznych
(łuszczyca, pokrzywka, pęcherzyca,
atopowe zapalenie skóry), bowiem hamują uwalnianie
mediatorów stanu zapalnego i bólu.
Palma sabalowa jest stosowana także dla zwiększenia
przepływu moczu (środek moczopędny), jako środek
uspokajający oraz dla zwiększenia popędu płciowego
(afrodyzjak), w chorobach narządów płciowych, jajników,
jąder. Jest używana w przewlekłych zespołach bólowych
w obrębie miednicy i migrenowych bólach głowy.
Może być stosowana u chorych na astmę, choroby gardła,
w przeziębieniu, zapaleniu oskrzeli, schorzeniach
grypopodobnych, w grypie, krztuścu. Szczególnie przydatna
w nadmiernym wydzielaniu śluzu z zatok i nosa.
Palma sabalowa może mieć zastosowanie
w leczeniu łysienia androgennego
i w skórnych przypadłościach typu trądzik,
łojotok czy zaskórniki. Powoduje
redukcję łysienia i gęstnienie włosów,
zmniejsza ich wypadanie. Reguluje wydzielanie
sebum (łoju skórnego).
|
Za pomocą preparatów Serenoa repens można wyleczyć
trądzik androgenny, hirsutyzm (wirylizm u kobiet)
i hiperandrogenizm. Jest składnikiem preparatów przeciwtrądzikowych,
szamponów do włosów regulujących
wydzielanie łoju oraz masek stosowanych w łysieniu androgennym.
Kulturyści stosują wyciąg z owocu palmy
jako suplement diety zwiększający masę mięśniową.
Przeciwwskazania
Działania niepożądane są zwykle łagodne, u niektórych
osób mogą wystąpić zawroty i bóle głowy, nudności,
wymioty, zaparcia lub biegunki. Może spowodować
zmniejszenie krzepnięcia krwi, zwiększyć skłonność
do powstawania siniaków i krwawień, dlatego należy
przerwać stosowanie wyciągów z Serenoa co najmniej
2 tygodnie przed planowanym zabiegiem. Nie stosować
preparatów w okresie ciąży i karmienia piersią oraz
podczas stosowania preparatów antykoncepcyjnych.
dr n. farm. Bożena Kowalczyk
mgr Anna Gałuszka
Dr n. farm. Bożena Kowalczyk
ukończyła studia na
Uniwersytecie Śląskim w Katowicach,
na Wydziale Biologii
i Ochrony Środowiska. Tam
też uzyskała stopień doktora
nauk farmaceutycznych (specjalność
botanika farmaceutyczna).
Pracuje na Śląskim
Uniwersytecie Medycznym,
w Katedrze i Zakładzie Botaniki
Farmaceutycznej i Zielarstwa
w Sosnowcu. Zainteresowania
zawodowe: rośliny
lecznicze, rośliny kosmetyczne,
rozmieszczenie roślin
leczniczych w makroregionie
Polski południowej.
Mgr Anna Gałuszka pracuje
w Instytucie Ochrony Roślin,
Oddział Sośnicowice.
|
Piśmiennictwo:
Barrette E.P. Use of saw palmetto extract for benign prostatic hyperplasia. Alternative Medicine Alert 1998, 1:1; Bast A., Chandler R.F., Choy P.C. et al. Botanical health products, positioning and requirements for effective and safe use. Environ. Toxicol.
Pharmacol. 2002, 12:195-211; Bennet B.C., Hicklin J.R. Uses of Saw-Palmetto (Serenoa repens, Arecaceae) in Florida. Econ. Botan. 1998, 52, 381-93; Blumenthal M., Gruenwald J., Hall T., et al. German Commission E monographs: therapeutic monographs on medicinal
plants. American Botanical Council, Austin, TX 1998; Bombardelli E., Morazzoni P. Serenoa repens (Bertram) J.K. Small. Fitoterapia 1997, 68:99-113; Breu W., Hagenlocher M., Redl K. et al. Anti-inflammatory activity of Sabal fruit extracts prepared with supercritical carbon
dioxide. In vitro antagonists of cyclooxygenase and 5-lipooxygenase metabolism. Arzneim.-Forsch. 1992, 42:547-55; Cristoni A., Morazzoni P., Bombardelli E. Chemical and pharmacological study on hypercritical CO2 extracts of Serenoa repens fruits. Fitoterapia 1997,
68:355-58; Marderosian A. Saw palmetto in the review of natural products. Facts and Comparisons, St. Louis 2000; Di Silverio F., D’Eramo G., Lubrano C., et al. Evidence that Serenoa repens extract displays an antiestrogenic activity in prostatic tissue of benign prostatic
hypertrophy patients. Eur. Urology 1992, 21:309; Di Silverio F., Flammia G.P., Sciarra A. et al. Plant extracts in BPH. Minerva Urol. Nefrol. 1993; 45:143; Dobrev H. Clinical and instrumental study of the efficacy of a new sebum control cream. Journal of Cosmetic Dermatology,
2007, 6 (2):113-18; Duke J.A., Bogenschutz-Godwin M.J., Cellier J., Duke P.-A.K. 2002. Handbook of medicinal herbs. CRC Press, London; Ejchman W. BPH-fitoterapia. Zalety i działania niepożądane. Przegląd Urologiczny 2004, 5(1):23; ESCOP Monographs The
Scientific Foudation for Herbal Medicinal Produkts: Fructus Serenoe repentis, Thieme 2003, 477-86; Farmakopea Polska VIII (t. I, II, III). Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wwa 2008; Karłowicz-Bodalska K. Znaczenie ekstraktu z owoców palmy Serenoa repens
(Sabal serrulata) w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego. Postępy Fitoterapii 2004, 2:95-98; Kurth H. Saw Palmetto extracts - standardization, characterization and analytical comparison of finished products. Presentation at the 1998 International Saw Palmetto
Symposium. American Herbal Products Association, Naples (USA) 1998; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. [red]. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Levin R.M., Das A.K. A scientific basis for the therapeutic effects of Pygeum africanum
and Serenoa repens. Urology Res. 2000, 28:201; Marks L.S., Hess D.L., Dorey F.J. et al. Tissue effects of saw palmetto and finasteride: use of biopsy cores for in situ quantification of prostatic androgens. Urology 2001, 57:999; National Plant Germplasm System - GRIN Taxonomy
for Plants. www.ars-grin.gov; Odenthal K.P. Phytotherapy of benign prostatic hyperplasia (BPH) with Cucurbita, Hypoxis, Pygeum, Urtica and Sabal serrulata (Serenoa repens). Phytother. Res. 1996, 10:141-43; Podbielkowski Z. Słownik roślin użytkowych. PWRiL,
Wwa 1964; Prager N., Bickett K., French N., Marcovici G. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial to determine the effectiveness of botanically derived inhibitors of 5-alpha-reductase in the treatment of androgenetic alopecia. Journal Altern. Complement
Med. 2002, 8(2):143-52; Schaffner W. Rośliny lecznicze – chemizm działanie, zastosowanie. Wyd. Multico, 1996; Shimada H., et al. Biologically active acylglycerides from the berries of Saw-Palmetto (Serenoa repens). J. Nat. Prod. 1997, 60:417-18; Strzelecka H. [red.], Kowalski
J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; van Wyk B.E., Wink M. Rośliny lecznicze świata. Med. Pharm Polska, Wrocław 2008; Węglarscy J. i K. Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 2008; Wilt T.J.,
et al. Saw Palmetto extracts for treatment of benign prostatic hyperplasia; a systematic review. JAMA 1998, 280:1604-09; Wilt T.J., Ishani A., Stark G. et al. Saw palmetto extracts for treatment of benign prostatic hyperplasia: a systematic review. JAMA 1998; 280:1604.
|