Palma sabalowa

Palma sabalowa Serenoa repens (W. Bartram) Small. należy do rodziny Arecaceae. Nazywana jest też bocznią piłkowaną. Inne synonimiczne nazwy to Brahea serrulata (Michx.) H. Wendl. Corypha repens Batr., Corypha palmetto Walter, Serenoa serrulata Nichol., Sabal serrulata (Michux) Nichols, (Michx.) H. Wendl., Sabal palmetto (Walter) Lodd. Ex Schult., Chamaerops serrulata Michx. Po angielsku Saw Palmetto, Palm Dwarf, Cabbage Palmeto, Swamp Cabbbage.

Jest jednopienną palmą
z niewielką kłodziną. Ma pokrój krzewu o wysokości 0,6-2,1 m lub małego drzewa wysokości 6-7,5 m. Gatunek długowieczny, niektóre okazy mogą osiągać 500- 700 lat. Posiada podziemne kłącze, z którego co roku wyrastają 3 do 7 liści. Są skórzaste, koloru zielonego lub białozielonego, rzadziej niebieskozielonego, mają kształt dłoniasty, wachlarzowaty, szerokość do 75 cm. Nerw środkowy jest lekko ściągnięty i łukowato odwinięty, przez co liście mają półksiężycowaty profil. Ogonki liściowe są kolczaste, dłuższe od blaszki liściowej, pokryte ostrymi kolcami, stąd nazwa bocznia piłkowana. Kwiaty małe, białe, zebrane w wiechy wyrastające z kątów liści. Palma zapylana jest przez owady. Kwitnie od kwietnia do lipca. Owoce mięsiste, żółtawozielone w stanie niedojrzałym, w miarę dojrzewania przybierają barwę ciemnoczerwoną, następnie niebiesko-czarną. Mają elipsoidalny kształt, wielkością zbliżone do oliwek. Palma najchętniej rozmnaża się wegetatywnie, z poziomej łodygi i kłącza. Rozmnażanie płciowe odbywa się za pomocą nasion. Owoce dojrzewają od września do października i są rozsiewane przez zwierzęta.

W USA
jest najczęściej występującą palmą. Pospolity składnik okresowo suchych, widnych lasów Antyli i wysp Bahama. Występuje na wybrzeżu Atlantyku, na Florydzie, także na południu Europy i w Afryce Płn. Najlepiej rośnie w klimacie umiarkowanym lub subtropikalnym, wilgotnym i ciepłym. Optimum to średnia opadów około 100-163 cm rocznie i temperatura 4°-36°C. Rośnie dobrze zarówno w cieniu, jak i w słońcu. Występuje w zwartych zaroślach na wybrzeżu atlantyckim. Jest składnikiem lasów łęgowych w zabagnionych aluwiach rzecznych. Występuje w lasach i w palmowo-sosnowych zaroślach. Także wśród kseromorficznej roślinności na brzegach słonych bagien i wydm. Odporna na zasolenie.

Surowiec leczniczy
to wysuszony, dojrzały owoc Sabalis serrulatae fructus (według PF VIII) z palmy sabal Serenoa repens. Powinien zawierać nie mniej niż 11% sumy kwasów tłuszczowych. Surowiec pozyskiwany jest wyłącznie ze stanu dzikiego.

Skład chemiczny
Głównymi składnikami chemicznymi owoców i otrzymanego z nich ekstraktu jest frakcja lipidowo-sterolowa, w skład której wchodzą triglicerydy, fitosterole (beta- sitosterol, stigmosterol, kampesterol, cykloartenol), kwasy tłuszczowe (kaprynowy, kapronowy i kaprylowy, laurynowy, mirystynowy, olejowy i palmitynowy), ich estry etylowe i triglicerydy. Ponadto surowiec zawiera kempferol, kwercetynę, izokwercytrynę, roifolinę, farnezol, lupeol, lupenon, kwasy uronowe, arabinozę, galaktozę, polisacharydy, żywice, taniny. Z surowca wyizolowano biologicznie czynne monoacyloglicerydy (1-monolaurynę i 1-monomirystynę) o działaniu cytotoksycznym wobec ludzkich komórek prostaty.

Zastosowania
Serenoa repens była jednym z ważniejszych źródeł żywności dla żyjących na obszarze Florydy plemion Miccosukee i Seminole. Wykorzystywali ją także przybywający na Florydę (od XVI w.) osadnicy hiszpańscy. Podobnie jak większość palm, dostarcza smacznej jarzyny w postaci pąków liściowych, których wycięcie powoduje jednak zamieranie drzew. Mimo to, jest w tej postaci często pozyskiwana i sprzedawana jako tzw. „kapusta bagienna”. Owoce o intensywnym aromacie suszonych śliwek są jadalne, lecz cierpkie w smaku. Z ich miąższu tłoczy się olej, a z suszonych i zmielonych nasion sporządza się mąkę. Sok z owoców, zmieszany z wodą gazowaną, to bezalkoholowy drink metto. Palma sabalowa stanowi również pożywienie dla dzikich zwierząt, takich jak lisy, szczury, żółwie, jelenie, czarne niedźwiedzie.
Może być używana do produkcji pulpy do wyrobu papieru, lecz uważana jest za surowiec nie najlepszej jakości w porównaniu z innymi gatunkami tropikalnymi. Liście są materiałem preferowanym do produkcji strzech, a nawet ścian tradycyjnych, przewiewnych domów. Korzenie, liście i kora są źródłem garbników. Liście palmy sabalowej, zwłaszcza te niebieskozielone, zawierają duże ilości wosku. Niestety, duże koszty zbiorów i wytworzenia ograniczają handlowe pozyskiwanie wosku z tego źródła. Włókna uzyskiwane z liści, łodygi i korzeni palmy mają zastosowanie do produkcji szczotek, sznurów i wzmocnień do plastrów. Włókna z łodygi są używane do wyrobu dywaników i ozdobnych makat. Dawniej drewno wykorzystywane było do budowy fortyfikacji, ponieważ kule armatnie nie odłupują od niego odłamków i drzazg. Palma sabal jest często sadzona w szpalerach wzdłuż plaż a nawet w okresowo zapełniających się słoną wodą zatoczkach i przesmykach. Często stanowi otulinę nadmorskich kurortów i terenów rekreacyjnych. Używana jest także przy kształtowaniu nasypów przy autostradach. Architekci krajobrazu umieszczają ją w swoich projektach jako element ozdobny.

Najszersze zastosowanie Serenoa repens znalazła w medycynie oraz w kosmetologii. Produkty otrzymywane z owoców palmy już od bardzo dawna używane są jako leki.

Palmę sabal w zaburzeniach oddawania moczu u mężczyzn stosowano w XV w. p.n.e. w Egipcie. Historyczne lecznicze zastosowanie można także znaleźć w obu Amerykach. Majowie używali Serenoe repens jako środka wzmacniającego. Indianie na Florydzie już od 1700 roku używali owoce w leczeniu gruczołu krokowego, obrzęku i zaniku jąder, w zaburzeniach erekcji i w stanach zapalnych oraz jako środek wykrztuśny i antyseptyczny. W medycynie ludowej owoce stosowano w leczeniu zaburzeń funkcyjnych układu moczowo- płciowego, spowodowanych przerostem prostaty a także jako tonicum i sedativum. Serenoe repens jest opisywana w Farmakopei USA 1906/17 oraz w National Formulary 1926/50.
Tradycyjna medycyna przypisuje palmie sabalowej właściwości środka pobudzającego seksualnie. Wyciąg z palmy sabalowej jest obecnie powszechnie stosowany w Europie i w USA jako lek w łagodnym przeroście gruczołu krokowego.

Antiprostaticum, antiphlogisticum
Owoce palmy sabal wykazują działanie antyandrogenne. Hamują powstawanie dihydrotestosteronu (DHT), przez hamowanie aktywności 5-?-reduktazy, co prowadzi do normalizacji metabolizmu w komórkach gruczołu krokowego, czego widocznym skutkiem jest zmniejszenie objawów chorobowych. Łagodzą objawy związane z łagodnym rozrostem gruczołu krokowego (BPH): zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych, zmniejszają obrzęki oraz przekrwienie szyi pęcherza moczowego.
Testosteron przekształca się w komórkach gruczołu krokowego w dihydrotestosteron (DHT), w reakcji katalizowanej przez enzym 5-alfa-reduktazę (5-AR). DHT wiąże się z receptorami androgenów w jądrze komórek gruczołu krokowego, pobudzając wzrost i podział komórek. W tkance chorych na łagodny rozrost gruczołu krokowego BPH, poziom 5-AR jest wyższy niż w tkance u osób zdrowych. Wyciąg z Serenoa jest silnym inhibitorem 5-AR, stosowanie go powoduje zmniejszenie poziomu DHT. Serenoa również hamuje wiązanie testosteronu i DHT z cytoplazmatycznymi i jądrowymi receptorami androgenów.
Ekstrakty z owoców palmy sabal leczą zaburzenia mikcyjne u pacjentów z przerostem prostaty, powodują zanik lub obniżają zaleganie moczu w pęcherzu oraz poprawę przepływu moczu. Zmniejszają obrzęk błon śluzowych i mięśniówki prostaty, powodują zanik objawów pieczenia i bólu przy oddawaniu moczu, uczucia parcia moczu oraz wpływają hamująco na rozrost nowotworu gruczołu krokowego. Znoszą częstomocz, moczenie nocne, zmniejszają ryzyko wystąpienia stanów zapalnych cewki moczowej. Monoacyloglicerydy mają działanie cytotoksyczne wobec ludzkich komórek prostaty (PC-3). Badania potwierdzają skuteczność leczenia BPH ekstraktem, wyrażającą się polepszeniem w zaburzeniach mikcyjnych u pacjentów w I i II, a nawet w III stopniu przerostu prostaty, zanikiem lub zmniejszeniem zalegania moczu w pęcherzu oraz poprawą przepływu moczu. Owoce palmy sabal działają przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie (fitosterole), hamują powstawanie mediatorów stanu zapalnego, immunostymulująco (polisacharydy). Flawonoidy są odpowiedzialne za działanie przeciwzapalne, przeciwwysiękowe oraz polepszają krążenie krwi. Wyciąg z Serenoa działa antyagregacyjnie, pobudza regenerację nabłonków i mięśni, stabilizuje błony komórkowe i śródbłonki. Wywiera wpływ przeciwalergiczny.
Ekstrakt z owoców palmy sabalowej hamuje powstawanie mediatorów stanu zapalnego. Działanie to następuje poprzez hamowanie kaskady kwasu arachidonowego (obniżenie aktywności 5-lipooksygenazy i cyklooksygenazy).
Blokowanie aktywności androgenów przez Serenoa repens oraz działanie przeciwobrzękowe wykazano w badaniach na zwierzętach. W eksperymentach in vivo stwierdzono, że podawanie wyciągu łącznie z hormonami (testosteronem i estradiolem) powoduje u wykastrowanych szczurów zahamowanie przyrostu masy prostaty.

Ekstrakt
z owoców palmy Serenoa repens jest oficjalnym lekiem, skutecznym i bezpiecznym w leczeniu objawowym BPH. Jest dobrze tolerowany przez większość pacjentów. Najlepsze efekty terapeutyczne osiąga się, gdy używa się wyciągu z wysuszonych owoców, otrzymanego w wyniku ekstrakcji surowca (za pomocą CO2 w warunkach nadkrytycznych, z zachowaniem określonych parametrów temperatury i ciśnienia). Wyciąg taki może być bezpośrednio stosowany w lecznictwie bez dalszego oczyszczania.
Surowiec lub przetwory, zawierające lipidowo-sterolowe, standaryzowane ekstrakty, stosuje się w łagodnym przeroście gruczołu krokowego (pierwsze i drugie stadium - WHO, Komisja E) także w przy problemach z oddawaniem moczu, wynikających z powiększenia gruczołu krokowego.
Skuteczne dawki ekstraktu Serenoa repens wahają się w granicach 800-1200 mg na dobę. Niekiedy zaleca się dawki do 2 g na dobę. Terapia trwa przynajmniej 4-6 miesięcy. Stosowanie surowca łagodzi częstomocz, moczenie nocne, jak również słaby strumień moczu i opóźnienie oddawania moczu.
Preparaty z owoców palmy sabalowej korzystnie działają także przy reumatyzmie, dnie moczanowej, uogólnionych stanach zapalnych oraz w schorzeniach autoimmunologicznych (łuszczyca, pokrzywka, pęcherzyca, atopowe zapalenie skóry), bowiem hamują uwalnianie mediatorów stanu zapalnego i bólu.
Palma sabalowa jest stosowana także dla zwiększenia przepływu moczu (środek moczopędny), jako środek uspokajający oraz dla zwiększenia popędu płciowego (afrodyzjak), w chorobach narządów płciowych, jajników, jąder. Jest używana w przewlekłych zespołach bólowych w obrębie miednicy i migrenowych bólach głowy. Może być stosowana u chorych na astmę, choroby gardła, w przeziębieniu, zapaleniu oskrzeli, schorzeniach grypopodobnych, w grypie, krztuścu. Szczególnie przydatna w nadmiernym wydzielaniu śluzu z zatok i nosa.

Palma sabalowa może mieć zastosowanie w leczeniu łysienia androgennego i w skórnych przypadłościach typu trądzik, łojotok czy zaskórniki. Powoduje redukcję łysienia i gęstnienie włosów, zmniejsza ich wypadanie. Reguluje wydzielanie sebum (łoju skórnego).

Za pomocą preparatów Serenoa repens można wyleczyć trądzik androgenny, hirsutyzm (wirylizm u kobiet) i hiperandrogenizm. Jest składnikiem preparatów przeciwtrądzikowych, szamponów do włosów regulujących wydzielanie łoju oraz masek stosowanych w łysieniu androgennym. Kulturyści stosują wyciąg z owocu palmy jako suplement diety zwiększający masę mięśniową.

Przeciwwskazania
Działania niepożądane są zwykle łagodne, u niektórych osób mogą wystąpić zawroty i bóle głowy, nudności, wymioty, zaparcia lub biegunki. Może spowodować zmniejszenie krzepnięcia krwi, zwiększyć skłonność do powstawania siniaków i krwawień, dlatego należy przerwać stosowanie wyciągów z Serenoa co najmniej 2 tygodnie przed planowanym zabiegiem. Nie stosować preparatów w okresie ciąży i karmienia piersią oraz podczas stosowania preparatów antykoncepcyjnych.

dr n. farm. Bożena Kowalczyk
mgr Anna Gałuszka

Piśmiennictwo:
Barrette E.P. Use of saw palmetto extract for benign prostatic hyperplasia. Alternative Medicine Alert 1998, 1:1; Bast A., Chandler R.F., Choy P.C. et al. Botanical health products, positioning and requirements for effective and safe use. Environ. Toxicol. Pharmacol. 2002, 12:195-211; Bennet B.C., Hicklin J.R. Uses of Saw-Palmetto (Serenoa repens, Arecaceae) in Florida. Econ. Botan. 1998, 52, 381-93; Blumenthal M., Gruenwald J., Hall T., et al. German Commission E monographs: therapeutic monographs on medicinal plants. American Botanical Council, Austin, TX 1998; Bombardelli E., Morazzoni P. Serenoa repens (Bertram) J.K. Small. Fitoterapia 1997, 68:99-113; Breu W., Hagenlocher M., Redl K. et al. Anti-inflammatory activity of Sabal fruit extracts prepared with supercritical carbon dioxide. In vitro antagonists of cyclooxygenase and 5-lipooxygenase metabolism. Arzneim.-Forsch. 1992, 42:547-55; Cristoni A., Morazzoni P., Bombardelli E. Chemical and pharmacological study on hypercritical CO2 extracts of Serenoa repens fruits. Fitoterapia 1997, 68:355-58; Marderosian A. Saw palmetto in the review of natural products. Facts and Comparisons, St. Louis 2000; Di Silverio F., D’Eramo G., Lubrano C., et al. Evidence that Serenoa repens extract displays an antiestrogenic activity in prostatic tissue of benign prostatic hypertrophy patients. Eur. Urology 1992, 21:309; Di Silverio F., Flammia G.P., Sciarra A. et al. Plant extracts in BPH. Minerva Urol. Nefrol. 1993; 45:143; Dobrev H. Clinical and instrumental study of the efficacy of a new sebum control cream. Journal of Cosmetic Dermatology, 2007, 6 (2):113-18; Duke J.A., Bogenschutz-Godwin M.J., Cellier J., Duke P.-A.K. 2002. Handbook of medicinal herbs. CRC Press, London; Ejchman W. BPH-fitoterapia. Zalety i działania niepożądane. Przegląd Urologiczny 2004, 5(1):23; ESCOP Monographs The Scientific Foudation for Herbal Medicinal Produkts: Fructus Serenoe repentis, Thieme 2003, 477-86; Farmakopea Polska VIII (t. I, II, III). Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wwa 2008; Karłowicz-Bodalska K. Znaczenie ekstraktu z owoców palmy Serenoa repens (Sabal serrulata) w leczeniu łagodnego rozrostu gruczołu krokowego. Postępy Fitoterapii 2004, 2:95-98; Kurth H. Saw Palmetto extracts - standardization, characterization and analytical comparison of finished products. Presentation at the 1998 International Saw Palmetto Symposium. American Herbal Products Association, Naples (USA) 1998; Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. [red]. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2007; Levin R.M., Das A.K. A scientific basis for the therapeutic effects of Pygeum africanum and Serenoa repens. Urology Res. 2000, 28:201; Marks L.S., Hess D.L., Dorey F.J. et al. Tissue effects of saw palmetto and finasteride: use of biopsy cores for in situ quantification of prostatic androgens. Urology 2001, 57:999; National Plant Germplasm System - GRIN Taxonomy for Plants. www.ars-grin.gov; Odenthal K.P. Phytotherapy of benign prostatic hyperplasia (BPH) with Cucurbita, Hypoxis, Pygeum, Urtica and Sabal serrulata (Serenoa repens). Phytother. Res. 1996, 10:141-43; Podbielkowski Z. Słownik roślin użytkowych. PWRiL, Wwa 1964; Prager N., Bickett K., French N., Marcovici G. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial to determine the effectiveness of botanically derived inhibitors of 5-alpha-reductase in the treatment of androgenetic alopecia. Journal Altern. Complement Med. 2002, 8(2):143-52; Schaffner W. Rośliny lecznicze – chemizm działanie, zastosowanie. Wyd. Multico, 1996; Shimada H., et al. Biologically active acylglycerides from the berries of Saw-Palmetto (Serenoa repens). J. Nat. Prod. 1997, 60:417-18; Strzelecka H. [red.], Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Wwa 2000; van Wyk B.E., Wink M. Rośliny lecznicze świata. Med. Pharm Polska, Wrocław 2008; Węglarscy J. i K. Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne. Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 2008; Wilt T.J., et al. Saw Palmetto extracts for treatment of benign prostatic hyperplasia; a systematic review. JAMA 1998, 280:1604-09; Wilt T.J., Ishani A., Stark G. et al. Saw palmetto extracts for treatment of benign prostatic hyperplasia: a systematic review. JAMA 1998; 280:1604.