Babka zwyczajna
- pospolity chwast i roślina lecznicza

Ziemia na rany dróg swych przykłada liście babki…
Babka zwyczajna Plantago major L., zwana jest też babką większą, szerokolistną albo podróżnikiem. Wyszły już z użycia dawne, charakterystyczne nazwy tej rośliny, jak babczok, babka świętojańska, krwi ogon, listek baśki czy pięć żyłek [patrz: Kalinowska 2002]. Babka większa jest krewniakiem babki lancetowatej, o której pisałam już w PANACEI [nr 3(24)/2008]. To gatunek niemal „kosmopolityczny”. Podaje się, że pochodzi z kontynentu euroazjatyckiego, nie udało się jednak ustalić jego pierwotnego zasięgu. Babka większa została zawleczona również na kontynent amerykański. Indianie nazwali ją „śladem białego człowieka”, ponieważ znajdowali ją wszędzie tam, gdzie pojawiał się Europejczyk. Zaliczono ją do plantae hemerophile, tj. roślin powiększających dzięki człowiekowi swój areał, rosnących w warunkach naturalnych, półnaturalnych i synantropijnych [Jędrzejko 1997]. W Europie jest najpospolitszym spośród przedstawicieli rodziny babkowatych – Plantaginaceae. W niektórych krajach, np. w Argentynie, babkę zwyczajną uprawia się dla celów leczniczych [Hilgert 2001]. W roku 1991 zainicjowano na Wyspach Kanaryjskich mikrorozmnażanie tego gatunku [Mederos i Méndez 1991]. Babka większa jako pospolity chwast zasiedla łąki, przydroża, nieużytki. Jest byliną o przyziemnej różyczce liści, charakteryzujących się długim ogonkiem i szeroko jajowatą blaszką liściową. Właśnie tym dużym, szerokim liściom, znacznie większym niż u innych gatunków Plantago, zawdzięcza babka zwyczajna epitet gatunkowy major, a także nazwy nadane jej w różnych krajach: greater plantain (ang.), grosse Wegerich (niem.), grand plantain (fr.), podorożnik bolszoj (ros.). Tworzy kwiatostan w postaci zbitego kłosa, zazwyczaj dłuższego od szypuły, na której wyrasta, a 4-krotne kwiaty są drobne, niepozorne. Owocem jest otwierająca się wieczkiem torebka, zawierająca od kilku do kilkunastu nasion [Tacik 1967]. Gatunek P. major cechuje duża zmienność siedliskowa w zakresie owłosienia, liczby nerwów na blaszce liściowej, wielkości i kształtu liści, długości szypuł kwiatostanowych itp. Wyróżnia się wiele odmian i form tego taksonu [Pilger 1937, Tacik 1976]. Występujący w Japonii gatunek P. japonica Fr. et Sav. niektórzy systematycy uważają za odmianę P. major var. japonica Fr. et Sav. Miyabe [Yamazaki 1993]. W lecie obserwuje się obfite pylenie babki zwyczajnej. Jej pyłki należą do dość silnych alergenów [Kalinowska 2002].

Związki czynne
Badacze: duński [Molgaard 1986] i francuscy [Andary et al. 1988] podają, że występowanie w babce zwyczajnej takich fenylopropanoidów, jak plantamajozyd i werbaskozyd, zależy od przynależności do odpowiednich podgatunków. Wyniki uzyskane przez nich są rozbieżne. Molgaard stwierdził, że P. major spp. major zawiera tylko plantamajozyd, a P. major ssp. pleiosperma oba te fenylopropanoidy. Według Francuzów, liście podgatunku P. major ssp. major zawierają jedynie werbaskozyd i jest go tam niewiele (0,4 g/100 g suchej masy) w porównaniu z liśćmi P. lanceolata (3,5 g/100 g suchej masy), a w liściach P. major ssp. pleiosperma występuje wyłącznie plantamajozyd (1,5 g/100 g suchej masy). Rozbieżności wypływają zapewne z różnego pochodzenia surowców badanych, jak i różnego okresu zbioru.
Kultury zawiesinowe P. major ssp. major produkują głównie plantamajozyd, natomiast analogiczne kultury P. major ssp. pleiosperma wytwarzają oba fenylopropanoidy [Brimer 1988]. W liściach babki zwyczajnej występuje irydoid aukubina. Zaobserwowano zależność zawartości aukubiny w P. lanceolata, P. media, także P. major, od okresu wegetacji. W przypadku babki zwyczajnej i babki lancetowatej najwięcej aukubiny znaleziono w lipcu – odpowiednio 1,3% i 3,1% [Long i wsp. 1995]. Według Rymkiewicza [1979], nasiona P. major zawierają niewiele aukubiny (0,02-0,05%) w porównaniu do nasion P. lanceolata (2,1%). W zielu babki zwyczajnej występują także takie irydoidy, jak melampyrozyd (10-benzyloaukubina), iksorozyd, melitozyd, majorozyd, 10-hydroksymajorozyd, 10-acetooksymajorozyd, kwas genipozydowy, gardozyd, loliolid [Afifi et al. 1990, Andrzejewska-Golec 1994 [a], Andrzejewska-Golec i Świątek 1984, Handijeva et al. 1991, Taskova et al. 1999]. Z kwiatów P. major wyizolowano jeszcze inny irydoid - asperulozyd (225 mg/kg). Ukazały się nieliczne doniesienia o obecności w babce zwyczajnej katalpolu – irydoidu, który według moich badań [Andrzejewska-Golec 1997] nie występuje w tej roślinie, a jest charakterystyczny dla P. lanceolata i gatunków blisko z nim spokrewnionych, należących do sekcji Arnoglossum, a także sekcji Oreades, Bauphula i Leucopsyllium (P. major należy do sekcji Plantago). Także według duńskiej badaczki, zajmującej się chemotaksonomią rodzaju Plantago - Niny Ronsted [2000], występowanie katalpolu w P. major jest wątpliwe.
Nasiona babki zwyczajnej są bogate w polisacharydy, które po zetknięciu z wodą tworzą śluzy o dużej lepkości. Wyodrębniono z nasion tej rośliny 13% śluzu i ponad 8% tłuszczu oraz liczne kwasy tłuszczowe [Andrzejewska-Golec 1994 [a]]. Wyizolowano polisacharydy, złożone głównie z kwasu galakturonowego, galaktozy, arabinozy i ramnozy, także z liści babki zwyczajnej. Uważa się, że babka większa należy do roślin bogatych we flawonoidy [Lebiediev-Kosov, Andrzejewska- Golec 1994 [a]]. Maksjutina [1971, 1972] wykryła w tym gatunku 18 tego typu związków. Wyizolowała m.in. baikaleinę, skutelareinę i 14 pochodnych kwasu hydroksycynamonowego (m.in. kwasy chloro- i neochlorogenowy). Według Maksjutiny [1971], babka zwyczajna zawiera więcej kwasu chlorogenowego i neochlorogenowego niż P. lanceolata.
Poza tym wyizolowano z liści babki większej kwasy: fumarowy, syryngowy, wanilinowy, p-hydroksybenzoesowy, ferulowy, p-kumarowy, gentyzynowy, benzoesowy i cynamonowy oraz alkohol – tyrosol [Pailer i Haschke-Hofmeister 1968], a z wosku liści – triterpenoidy: kwas oleanolowy, kwas ursolowy i sitosterol [Samuelsen 2000]. Z ogonków liściowych P. major uzyskano 1,5% sorbitolu [Galkowski 1966, Andrzejewska-Golec 1994 [a]]. Stwierdzono, że świeże liście babki zwyczajnej, zebrane wczesną wiosną, zawierają 6 mg/100 g ß-karotenu i 19 mg/100 g kwasu askorbinowego [Samuelsen 2000]. Roślina jest dobrym źródłem włóknika, zwanego błonnikiem pokarmowym [Grandi et al. 1982]. Liście są uboższe w porównaniu z liśćmi P. lanceolata nie tylko w werbaskozyd i aukubinę, ale również w garbniki (odpowiednio 4% i 6,5%).

Zanieczyszczenia
Niestety, liście babki zwyczajnej, pochodzące ze stanowisk przylegających do ruchliwych wielkomiejskich ulic, mogą być, podobnie jak inne rośliny, zanieczyszczone metalami ciężkimi. Stwierdzono np. w badanym surowcu Plantaginis majoris folium 11,64 mg/kg ołowiu, gdy norma WHO dla ołowiu wynosi 10 mg/kg [Dembińska-Migas i wsp. 1994].

Działanie lecznicze
Właściwości lecznicze babki zwyczajnej wynikają z synergistycznej aktywności wielu jej biologicznie czynnych składników. Ukazały się liczne publikacje z wynikami badań ekstraktów wodnych i alkoholowych, a także wyizolowanych z P. major związków. W doświadczeniach na myszach zastosowanie wodnych ekstraktów z P. major wywołało efekt profilaktyczny w przypadku raka sutek [Samuelsen 2000]. Stwierdzono, że takie ekstrakty, zarówno z babki zwyczajnej, jak i lancetowatej, działają tonizująco na macicę królika i świnki morskiej [Shipochliev 1981]. Wodne wyciągi z suchych liści P. major, podawane doustnie, wykazują przeciwzapalną i analgetyczną aktywność [Samuelsen 2000]. Opisano także pierwotniakobójczość in vitro ekstraktów z tej rośliny w przypadku trofozoitów lamblii jelitowej Giardia intestinalis [Ponce- Macotela et al. 1994].
Zaobserwowano cytotoksyczny wpływ metanolowych ekstraktów z babki zwyczajnej na trzy linie ludzkich nowotworów. Doniesiono, że takie ekstrakty są również aktywne przeciw Salmonella typhimurium i niektórym grzybom chorobotwórczym, a ekstrakty etanolowe działają przeciwwirusowo, m.in. przeciw wirusom polio i herpes [Samuelsen 2000]. Badając wpływ metanolowych ekstraktów z liści Plantago major na myszy, nie stwierdzono działań toksycznych na te zwierzęta w dawce 2 g/kg masy ciała [Atta i EL-Sooud 2004]. Herbatki P. major zawierają, w porównaniu do czarnej herbaty, mało wolnych rodników. Herbatki te mają właściwości antyoksydacyjne, jednak znacznie słabsze w porównaniu do liści zielonych, nie poddanych procesowi obróbki [Campos i Lissi 1995, Samuelsen 2000].
Werbaskozyd, wyizolowany z liści podgatunku P. major ssp. major, działa przeciwbakteryjnie, antyoksydacyjnie, analgetycznie i immunosupresyjnie. Wyizolowany z tego samego podgatunku plantamajozyd, ma również właściwości antybakteryjne i antyoksydacyjne, poza tym przeciwzapalne, hamuje 5-lipooksygenazę i fosfodiesterazę cAMP [Ravn and Brimer 1988, Samuelsen 2000]. Od dawna wiadomo, że również aukubina, inny składnik P. major, a właściwie uwolniony z niej aglikon aukubinogen, działa antybakteryjnie. Maksjutina [1971] wiąże przeciwzapalne i przeciwmiażdżycowe właściwości babek zwyczajnej i lancetowatej z obecnością kwasu chlorogenowego i neochlorogenowego.
Chiang et al. [2003] badali immunomodulacyjne działanie składników babki większej na komórki jednojądrzaste ludzkiej krwi obwodowej. Wyniki ich badań wskazują, że składniki rozpuszczalne w wodzie, takie jak aukubina i kwasy chlorogenowy, ferulowy, p-kumarowy oraz wanilinowy, wzmagają aktywność proliferacji ludzkich limfocytów i wydzielanie ?-interferonu. Składniki nierozpuszczalne w wodzie, z wyjątkiem luteoliny, baikaleiny i baikaliny, powodują pobudzenie jednojądrzastych komórek ludzkiej krwi obwodowej.
Wyizolowany z polisacharydów P. major plantaglucid (galaktoarabinian i galaktan) badano na szczurach i psach. Stwierdzono, że plantaglucid działa spazmolitycznie, hamuje obrzęki zapalne, wzmaga sekrecję soku żołądkowego. Składniki flawonoidowe P. major – baikaleina, hispidulina i plantaginina – działają jak wymiatacze wolnych rodników, hamują utlenianie lipidów. Stwierdzono działanie przeciwzapalne zarówno baikaleiny, jak i hispiduliny. Baikaleina osłania wątrobę szczura w zatruciach CCl4. Flawonoid ten, a także jego pochodna bajkalina, chronią wątrobę przed zwłóknieniem w infekcji HCV. Baikaleina może indukować śmierć komórek rakowych, powodować inhibicję wzrostu komórek ludzkiej hepatomy. Stwierdzono, że zarówno hispidulina, skutelareina, jak i baikaleina, działają antyalergicznie [Krauze-Baranowska et al. 2007, Malińska i Kiersztan 2004, Samuelsen 2000]. Baikaleina, baikalina i skutelareina są inhibitorami odwrotnej transkryptazy, czym tłumaczy się hamowanie namnażania wirusa HIV przez te flawonoidy [Malińska i Kiersztan 2004, Samuelsen 2000]. Uważa się, że działanie przeciwzapalne flawonoidów wiąże się z hamującym wpływem tych związków na szlaki cyklogenazy i lipooksygenazy [Malińska i Kiersztan 2004].
Obecne w babce zwyczajnej triterpenoidy – kwasy ursolowy i oleanolowy – hamują wzrost nowotworów, mają właściwości hepatoprotekcyjne i hipolipemiczne. Kwas ursolowy jest selektywnym inhibitorem biosyntezy enzymu cyklogenazy-2, katalizującej biosyntezę prostaglandyny [Ringbom et al. 1998].

Zastosowanie w lecznictwie
Folium Plantaginis majoris to tradycyjny surowiec leczniczy, stosowany od niepamiętnych czasów do dziś w różnych krajach Europy i Azji. W starożytnej Grecji i Rzymie uważano babkę większą za ziołopanaceum [Skarżyński 1994], a w średniowieczu ceniono ją jako lek przeciw zmęczeniu i bezsenności [Rumińska i Ożarowski 1990]. Znamienna jest pospolita nazwa norweska i szwedzka P. major – groblad, czyli ‘lecznicze liście’ [Samuelsen 2000]. Do dziś przykłada się świeże liście babki zwyczajnej lub stosuje się sok z tych liści na miejsca ukąszeń owadów i otarć skóry. W roku 2000 Samuelsen, opierając się na literaturze z lat 70.-90. XX w., opublikował zestawienie wykorzystania w lecznictwie babki zwyczajnej w różnych częściach świata. Z zestawienia wynika, że

roślina okazała się przydatna w leczeniu układów naczyniowego, oddechowego, pokarmowego i moczowego, systemu nerwowego i serca, a także w różnorodnych schorzeniach skóry, w chorobach oczu, nowotworach, robaczycach, malarii, także jako odtrutka.

Znalazły zastosowanie głównie wodne ekstrakty, napary i odwary z liści czy ziela. Na przykład całą roślinę P. major używa się w Tanzanii w leczeniu malarii. Stwierdzono, że IC50 dla dwuchlorometanowego ekstraktu z tego surowca wynosi 10-49 mg/l, gdy dla ekstraktu metanolowego z chinowca IC50 = 0,5 mg/l [Weenen et al. 1990]. W Gwatemali stosuje się liście i wodne ekstrakty z P. major jako diuretyk, a w Wietnamie w tym samym celu używa się nasion i wodnych ekstraktów z nasion tej rośliny. Wodnymi ekstraktami z babki zwyczajnej leczy się w Birmie nadciśnienie, a indiańskie plemię Mapuche stosuje je w cukrzycy [Samuelsen 2000]. W Meksyku babkę zwyczajną uważa się za skuteczną w biegunkach i parazytozach [Ponce- Macotela 1994].
Również Chiang et al. [2003] z Taiwanu podaje szerokie zastosowanie P. major w lecznictwie, szczególnie w schorzeniach skóry, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, układu naczyniowego, w stanach zapalnych, wzdęciach i nowotworach. Wśród ziołowych leków medycyny domowej północno- zachodniej Argentyny figuruje zawleczony tam gatunek P. major (miejscowe nazwy liantin albo lantin), stosowany obok gatunku rodzimego P. australis. Obie rośliny polecane są na tym obszarze w leczeniu chorób oczu, skóry, zaparć, napięć mięśniowych oraz w celu przyspieszenia porodu. Bardziej ceniona jest P. major [Hilgert (2001]. W Portugalii infuzje z nadziemnych części babki zwyczajnej stosuje się zewnętrznie jako środki antyseptyczne, m.in. w zranieniach, a wewnętrznie w zapaleniu gardła. Świeże liście przykłada się na miejsca oparzeń. W skład opracowanej w Belgii mikstury, zalecanej w odzwyczajaniu się od palenia papierosów, jako czynnik łagodnie uspakajający wszedł ekstrakt z P. major [Gerrsten 1982, Adrzejewska- Golec 1994 ].
W litewskiej medycynie ludowej śluzowy odwar z P. major stosuje się w opuchliźnie nowotworowej żołądka i jelit, a w nieoficjalnym lecznictwie ukraińskim, w raku żołądka i płuc [Balickij i Woroncowa 1982, Andrzejewska-Golec1994 ]. Z liści babki zwyczajnej uzyskuje się preparat plantaglucid (plantaxglucin), zalecany w nieżytach oraz owrzodzeniach żołądka i dwunastnicy bez nadkwasoty [Czikow i Łaptiew 1983, Gorin et al. 1964, Andrzejewska- Golec 1994 ]. W polskiej medycynie ludowej babkę zwyczajną ceniono od dawna [Skarżyński 1994], ale obecnie w naszym ziołolecznictwie stosuje się ją stosunkowo rzadko. Autorzy Fitoterapii i leków roślinnych zaliczają Folium Plantaginis maioris et lanceolatae do najczęściej używanych leków roślinnych, stosowanych zewnętrznie jako dermaticum [Lamer-Zarawska et al. 2007]. Podkreślają, że w celu przyspieszenia tworzenia naskórka i gojenia ran, częściej od liści babki lancetowatej stosowane są liście babki większej. Wymienia się także P. major wśród leków śluzowych, stosowanych w fitoterapii układu oddechowego. W przepisach do sporządzania odwaru stosowanego w nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu, nieżytach jelit i biegunkach, jak i wykrztuśnego, przeciwkaszlowego syropu, polecają babkę lancetowatą lub zwyczajną.