Charakterystyczne objawy depresji, takie jak długotrwale obniżony nastrój, brak energii, brak odczuwania przyjemności z codziennych sukcesów, apatia i smutek – występują obecnie u około 7% populacji europejskiej.
Ich nasilenie i czas trwania mogą być zróżnicowane. Prawidłowa, specjalistyczna diagnoza skutkuje doborem odpowiedniej metody leczenia. W celu poprawy jakości życia chorych o średnim i ciężkim przebiegu depresji, specjaliści psychiatrii decydują się na włączenie farmakoterapii opartej na różnych grupach syntetycznych leków przeciwdepresyjnych, obejmującej zróżnicowany okres czasu (od kilku miesięcy po wieloletnie leczenie).
Pacjenci, u których występują stany depresyjne o niewielkim nasileniu lub depresja lekka, mogą z powodzeniem stosować preparaty dostępne bez recepty.
Hyperici herba
Uczucie przewlekłego smutku o stałym, lecz niewielkim nasileniu, często skłania pacjentów do poszukiwania naturalnych leków, łagodzących objawy depresji i dostępnych bez recepty. Należą do nich preparaty zawierające ziele dziurawca Hyperici herba. Surowiec ten posiada wielowiekową tradycję stosowania w łagodzeniu stanów depresyjnych i lękowych, co skierowało nań uwagę naukowców pod kątem oceny możliwości wykorzystania jako naturalnego leku w terapii depresji. Liczne prace badawcze poświęcono nie tylko wnikliwemu rozpoznaniu składu fitochemicznego surowca, ale także ocenie klinicznej skuteczności i bezpieczeństwa stosowania. Otrzymane wyniki wskazują, że preparaty zawierające ziele dziurawca są cennym lekiem naturalnym w terapii stanów depresyjnych.
W praktyce aptecznej regularnie spotykamy się z osobami cierpiącymi na obniżenie nastroju oraz manifestującymi objawy depresyjne. Część z nich znajduje się już pod opieką specjalistów i zażywa leki przepisane na receptę. Jednak stosunkowo dużą grupę stanowią osoby, u których nasilenie objawów jest krótkotrwałe i niewielkie. Chcąc poprawić komfort życia, poszukują porady w zakresie naturalnych metod poprawy nastroju.
Wywiad, czyli ważna rozmowa
Podstawą pracy farmaceuty w rozpoznaniu oraz doborze właściwej terapii jest wywiad. Przyczyny stanów depresyjnych mogą mieć charakter epizodyczny lub długotrwały, a ich podłoże może obejmować różne aspekty życia. Rozmowa powinna być ukierunkowana na rozpoznanie czasu trwania obniżonego nastroju oraz uwzględnienie opisywanych przez pacjenta objawów. Należy pamiętać, że kontakt z pacjentem ze strony farmaceuty zawsze wymaga dużej delikatności i wyczucia. Musi być oparty na życzliwości i realnej chęci udzielenia pomocy, która będzie czytelna i w pełni akceptowana przez pacjenta.
W codziennej pracy w aptece nie mamy możliwości stosowania narzędzi profesjonalnej oceny skali depresji, używanych przez specjalistów psychiatrii, dlatego dane uzyskane w rozmowie z pacjentem musimy poddać krytycznej ocenie, bazującej na naszej wiedzy i doświadczeniu. Na co dzień spotykamy wiele osób zmęczonych przedłużającą się apatią i uczuciem smutku. Same przychodzą po poradę. Co istotne, pacjenci ci zazwyczaj chętnie podejmują rozmowę i aktywnie szukają rozwiązania problemu.
Przeważnie opisują następujące, powtarzalne symptomy obniżonego nastroju: psychiczna niechęć do podjęcia codziennych obowiązków („Rano nie mam sił wstać z łóżka”), apatia („Nic mi się nie chce, nie mam na nic chęci”), brak odczuwania radości z codziennych spraw („Nic mnie nie cieszy”).
Odrębną grupę stanowią osoby wycofane, zamknięte, nie podejmujące tematu, w stosunku do których farmaceuta powinien kierować się nie tylko troską, ale i głębokim poszanowaniem prywatności. Przeważnie są to bowiem pacjenci cierpiący na depresję umiarkowaną, a nawet ciężką i jako tacy będą wymagali leczenia specjalistycznego. U tej grupy pacjentów nie rekomendujemy stosowania ziela dziurawca, ponieważ dotychczasowe badania kliniczne potwierdziły jego skuteczność wyłącznie w leczeniu depresji lekkiej lub umiarkowanej (jakkolwiek zastosowanie w depresji umiarkowanej jest nadal dyskutowane). Jeżeli przeprowadzona rozmowa pozwala podejrzewać, że pacjent cierpi na depresję o lekkim przebiegu lub też, że jest to okresowe obniżenie nastroju, związane z okolicznościami życiowymi, możemy rozważyć rekomendację preparatów z zielem Hypericum perforatum.
Przeciwwskazania i interakcje
Należy pamiętać, że obok licznych korzyści płynących z zastosowania dziurawca w leczeniu depresji, ważnym aspektem terapii są liczne interakcje surowca z lekami syntetycznymi. Wiadomo, że występowanie interakcji związane jest z aktywacją receptorów pregnanu (PXR) i P-glikoproteiny oraz indukcją enzymów cytochromu P-450 w wątrobie (szczególnie CYP3A4). Składniki aktywne ziela dziurawca mogą istotnie wpływać na biodostępność wielu leków, modulując ich farmakokinetykę, a tym samym skuteczność oraz bezpieczeństwo stosowania. Udowodniono, że stopień indukcji CYP3A4 jest pozytywnie skorelowany z zawartością hyperforyny w badanym preparacie. Dlatego jednoczesne stosowanie preparatów z dziurawca oraz leków syntetycznych może być niebezpieczne dla zdrowia. Składniki zawarte w surowcu mogą powodować nagłe, niekontrolowane zmiany w stężeniach leków syntetycznych we krwi, a tym samym powodować trudne do przewidzenia i niebezpieczne dla zdrowia efekty. Lista leków, z którymi dziurawiec wchodzi w interakcje jest bardzo długa i nieustannie ulega uzupełnianiu. Znajdują się na niej leki przeciwwirusowe (anty-retrowirusowe), leki immunosupresyjne, digoksyna, antagoniści kanałów wapniowych, niektóre leki przeciwzakrzepowe, doustne leki antykoncepcyjne i wiele innych. To dlatego przed włączeniem przetworów z dziurawca konieczny jest szczegółowy i dokładny wywiad w zakresie aktualnie stosowanej przez pacjenta farmakoterapii. Dotyczy to zarówno leczenia chorób przewlekłych, jak i doraźnych dolegliwości oraz stosowanych leków na receptę i dostępnych bez recepty. Jeżeli stosowane są leki, z którymi składniki ziela dziurawca mogą wchodzić w interakcje, pacjent nie powinien sięgać po zawierające ten surowiec preparaty. Jeśli jednak mamy do czynienia z pacjentem bez chorób przewlekłych, nie stosującym na stałe innych leków, z powodzeniem możemy zarekomendować przetwory z Hypericum perforatum.
Wskazówki i korzyści
Produkty z zielem dziurawca na rynku aptecznym dostępne są najczęściej w formie tabletek lub kapsułek, zawierających suszone ziele dziurawca albo suchy wyciąg etanolowy z surowca, standaryzowany na sumę hyperycyn. Inną doustną formą, którą możemy zaproponować pacjentowi, jest postać płynna: Intractum Hyperici.
Tabletki czy kapsułki proponujemy osobom, które nie mają cierpliwości do odmierzania określonej objętości leku płynnego, chcą mieć zawsze przy sobie lek gotowy do zażycia (w plecaku, w torebce) lub obawiają się obecnego w intrakcie etanolu (np. kierowcy). Postać płynna będzie odpowiednia dla osób, u których występują trudności w przełykaniu.
Aby uzyskać maksymalny efekt terapeutyczny, pacjent musi stosować wybrany preparat zgodnie z zaleconym przez producenta dawkowaniem przez okres co najmniej 4-6 tygodni, już po 2 tygodniach powinien zaobserwować wyraźną poprawę. W rozmowie warto podkreślić korzyści płynące z właściwego stosowania preparatu (widoczny, ugruntowany efekt), w przeciwieństwie do przypadkowego, okazjonalnego zażywania (brak efektu). Podczas leczenia pacjent powinien unikać słońca, możliwe jest wystąpienie reakcji fototoksycznych (szczególnie u osób o jasnej karnacji).
Ponieważ wielu pacjentów nie czyta dołączonych do leków ulotek, bazując wyłącznie na znajdującej się na opakowaniu informacji dotyczącej dawkowania, rozmowa z farmaceutą oraz przekazane przez niego kluczowe informacje mają bezpośredni wpływ na przebieg terapii. Jeżeli pacjent nie jest przekonany co do skuteczności surowca, warto w rozmowie podkreślić, że składniki aktywne ziela dziurawca mają działanie porównywalne do standardowo stosowanych syntetycznych leków przeciwdepresyjnych (imipramina, amitryptylina, fluoksetyna, sertralina). W przeciwieństwie do nich powodują znacznie mniej działań niepożądanych, a te które występują mają zazwyczaj niewielkie nasilenie i nie skutkują zaniechaniem terapii (należą do nich dolegliwości żołądkowo-jelitowe, zmęczenie, nadwrażliwość na światło, wysypka).
Należy również wyjaśnić, że efekt działania ziołowych leków przeciwdepresyjnych występuje po
podobnym czasie, co leków syntetycznych. Pacjenci niekiedy są błędnie przekonani, że
w depresji leki ziołowe działają wolniej niż leki syntetyczne i przez to wahają się, czy sięgnąć po fitoterapeutyki.
Potwierdzono także korzystne działanie związków aktywnych ziela dziurawca w stanach takich, jak zespół stresu pourazowego, nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi, a nawet zaburzenia obsesyjno-kompulsywne i stany lękowe. Warto wspomnieć, że uczuciu smutku w przebiegu depresji bardzo często towarzyszą stany lękowe, niejednokrotnie znacznie obniżające komfort życia pacjenta oraz utrudniające codzienne funkcjonowanie. Tu również zastosowanie leków z dziurawcem może przynieść ulgę i stabilizację nastroju.
* * *
W świetle wyników badań naukowych oraz wielowiekowej tradycji stosowania surowca, można stwierdzić, że ziele dziurawca stanowi skuteczną alternatywę dla leków syntetycznych u osób cierpiących na łagodne stany depresyjne. Surowiec jest cennym i kompleksowym, naturalnym środkiem przeciwdepresyjnym, o złożonym i wielokierunkowym mechanizmie działania.
Dziurawiec może być stosowany samodzielnie lub jako element leczenia uzupełniającego, wspomagającego psychoterapię, jak również stanowić lek z wyboru dla osób poszukujących naturalnych metod leczenia. Jest odpowiedni dla osób poszukujących naturalnej i efektywnej terapii. Może stanowić także alternatywę dla pacjentów, którzy cierpią z powodu działań niepożądanych standardowego leczenia farmakologicznego i grozi to jego zaniechaniem.
Ze względu na liczne interakcje surowca, związane z metabolizmem innych leków, należy zawsze rzetelnie rozważyć działanie wszystkich przyjmowanych przez pacjenta preparatów. Ocena powinna zostać dokonana pod kątem wpływu włączenia przetworów z dziurawca na skuteczność oraz bezpieczeństwo dotychczasowej farmakoterapii. Każdorazowo decyzję należy podejmować indywidualnie, z uwzględnieniem możliwych korzyści oraz ryzyka.
Dziurawiec w żadnym wypadku nie może zastąpić farmakoterapii depresji ciężkiej. Podejrzenie występowania depresji ciężkiej u pacjenta powinno skutkować skierowaniem do specjalisty psychiatrii, który ustali skuteczne i bezpieczne leczenie. Podobnie należy postąpić w przypadku pacjentów, u których mimo przyjmowania preparatów z zielem dziurawca przez wskazany okres, nie zaobserwowano poprawy.
Dostępność roślinnych produktów leczniczych, zawierających ziele dziurawca, umożliwia farmaceutom objęcie opieką osób, u których występują łagodne stany depresyjne. Obok niezaprzeczalnych efektów farmakologicznych, nieocenione jest także wsparcie, które podczas kontaktu z farmaceutą może otrzymać pacjent. Właściwa opieka farmaceutyczna oraz proponowanie konkretnych rozwiązań w postaci gotowych, skutecznych i bezpiecznych leków, bardzo korzystnie wpływają na samopoczucie pacjentów. Przyczyniają się też do prawidłowego stosowania zalecanych preparatów, co gwarantuje uzyskanie oczekiwanych rezultatów.
Piśmiennictwo
Bilia A.R. et al.: St. John´s wort and depression. Efficacy, safety and tolerability-an update. Life Sci. 2002, 70, 3077.
Bombardelli E., Marazzoni P.: Hypericum perforatum. Fitoterapia, 1995, 43, 46.
Brenner R., Azbel V., Madhusoodanan S., Pawłowska M. Comparison of an extract of hypericum (LI 160) and sertraline in the treatment of depression: a double-blind, randomized pilot study. Clin. Ther. 2000; 22:411-19, 11.
Butterweck V. Mechanism of action of St John’s wort in depression : what is known? CNS Drugs. 2003;17(8):539-62.
Dias A. et al.: Unusual flavonoids produced by callus of Hypericum perforatum Phytochemistry 1998, 48, 7, 1165.
Dubas-Ślemp H., Marmurowska-Michałkowska H., Szuster-Ciesielska A., Kamińska T., Kandefer-Szerszeń M. Rola cytokin w depresji. Psychiatria Polska 2003; 37:787-98.
Fugh-Berman A. Herb-drug interactions. Lancet 2000; 355:134-38.
Fukuyama Y. et al.: Subellinone, a polyisoprenylated phloroglucinol derivative from Garcinia subelliptica. Phytochemistry 1993, 33, 483.
Gałuszko M., Cubala W.J. Rola dziurawca w leczeniu depresji. St. John’s wort in depression therapy. Psychiatria tom 2, nr 2, 93-96.
Gurley B. J. (2024). Clinically Relevant Herb–Drug Interactions: A 30-Year Historical Assessment. Journal of Dietary Supplements, 1-27.
Izzo A.A. Drug interactions with St. John’s Wort (Hypericum perforatum): a review of the clinical evidence. Int. J. Clin. Pharmacol. Ther. 2004; 42:139-48.
Jensen A.G. et al.: Adhyperforin as a contributor to the effect of Hypericum perforatum L. in biochemical models of antidepressant activity, Life Sci. 2001, 68, 1593.
Kholghi G., Arjmandi-Rad S., Zarrindast M.R., Vaseghi S. St. John’s wort (Hypericum perforatum) and depression: what happens to the neurotransmitter systems? Naunyn Schmiedebergs. Arch Pharmacol. 2022.
Koszewska I. Zastosowanie preparatów dziurawca w leczeniu depresji. Psychiatria Polska 2001; 35:199-210.
Król-Kogus B. Dziurawiec zwyczajny – historia stosowania, współczesna charakterystyka fitochemiczna i zastosowanie. Prezentacja multimedialna. Biblioteka Główna Gdańskiego UM, 2013.
Lamer-Zarawska I. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Wwa 2012.
Nicolussi S., Drewe J., Butterweck V., Meyer zu Schwabedissen HE. 2020. Clinical relevance of St. John’s wort drug interactions revisited. Br J Pharmacol. 177(6):1212-26.
Nierenberg A. St. John’s Wort as an antidepressant, w: Mischoulon D., Rosenbaum J.F. (red.). Natural medication for psychiatric disorders: considering the alternatives. LWW 2002.
Schrader E. Equivalence of St John’s Wort extract (Ze 117) and fluoxetine: a randomized, controlled study in mild-moderate depression. Int. Clin. Psychopharmacol. 2000; 15: 61-68.
Shelton R.C., Keller M.B., Gelenberg A. i wsp. Effectiveness of St John’s Wort in major depression: a randomized controlled trial. JAMA 2000; 285:1978-86.
Sommer H., Harrer G. Palcebo-controlled double-blind study examining the effeciveness of an Hypericum preparation in 105 mildly depressed patients. J. Geriatr. Psychiatry Neurol. 1994; 7 (supl. 1): 9-11. 14.
Tekelova D. et al.: Quantitive changes of dianthrones, hyperforin and flavonoids content in the flower ontogenesis of Hypericum perforatum. Planta Med. 2000, 66, 778.
Turek S. Ziele dziurawca zwyczajnego – składniki czynne i potencjalne zastosowania lecznicze. Postępy Fitoterapii 3-4/2005, s. 80-86.
Xin Zhao, Hong Zhang, Yanyan Wu, Chun Yu. Theefficacy and safety of St. John’s wort extract in depression therapy compared to SSRIs in adults: Ameta-analysis of randomized clinical trials. Advances in Clinical and Experimental Medicine 2023;32(2):151-61.
