Mastika (Natural Chios Gum Mastic) to naturalna żywica pozyskiwana z Pistacia lentiscus var. chia (Anacardiaceae) – gatunku występującego endemicznie na greckiej wyspie Chios.
Pistacia lentiscus to wiecznie zielone drzewo, zwane popularnie Schinos, dorastające do 4 m wysokości. Dożywa średnio 50-60 lat i rośnie bardzo powoli, często przybierając kształt krzewu, co czyni pozyskiwanie żywicy trudniejszym. Produkcja żywicy rozpoczyna się dopiero w 5-6. roku życia drzewa, zaś po ok. 15 latach z jednego okazu można jednorazowo uzyskać 60-250 gramów żywicy. Na plantacjach krzewy Pistacia lentiscus są dodatkowo przycinane i formowane, aby pobudzić rozwój pędów. Zbiór mastiki rozpoczyna się w lipcu poprzez wykonanie nacięć na korze. Powierzchniowe uszkodzenia skutkują produkcją żywicy, której zaschnięte kawałki zbiera się z ziemi pod drzewami oraz bezpośrednio z pni i gałęzi. Proces oczyszczania surowca zaczyna się w listopadzie po zakończeniu zbiorów. Żywica jest stosowana przez mieszkańców południowego wybrzeża Morza Śródziemnego nieprzerwanie od 2 500 lat, głównie w dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego takich jak niestrawność, dyspepsja i choroba wrzodowa. Już w pracach Galena i Dioskoridesa znajdziemy wzmianki o tej cennej żywicy oraz rekomendacje jej stosowania.
Skład chemiczny
W skład leczniczej żywicy wchodzi ponad 120 związków chemicznych, spośród których najważniejsze grupy stanowią: naturalne polimery, kwaśne i obojętne triterpeny oraz związki lotne. W grupie związków terpenowych zidentyfikowano m.in. kwasy: mastikodienowy, izomastikodienowy oraz izomastikodienolowy a także oleanolowy oraz kwas galusowy, należący do fenolokwasów. Wśród związków lotnych wyróżniono β-mircen, α-pinen, β-pinen, limonen i kariofylen, przy czym udział poszczególnych związków może być różny.
Aktywność biologiczna w obrębie przewodu pokarmowego
Dyspepsja i choroba wrzodowa
W ostatnich dekadach znacząco wzrosło zainteresowanie naukowców działaniem żywicy z P. lentiscus. Zaowocowało to szeregiem prac badawczych, w rezultacie których udowodniono liczne kierunki aktywności biologicznej mastiki, wykorzystywane wcześniej w medycynie ludowej i etnofitoterapii mieszkańców greckich wysp. Pierwszym, naturalnym kierunkiem badań, podjętym już w latach 80-tych XX wieku, była ocena działania surowca oraz zawartych w nim składników w obrębie przewodu pokarmowego.
Udowodniono, że mastika wykazuje działania łagodzące objawy niestrawności oraz choroby wrzodowej, takie jak bóle, skurcze, uczucie pełności w żołądku oraz utrudnione trawienie. Surowiec wywiera efekt cytoprotekcyjny wobec śluzówki żołądka ułatwiając gojenie niszy wrzodowej. Ujawniono także zdolność hamowania uszkodzenia jelit w przebiegu stanów zapalnych. Prawdopodobnie jest to związane również z aktywnością przeciwutleniającą, dzięki której składniki surowca zatrzymują powstawanie wolnych rodników oraz ograniczają powodowane przez nie uszkodzenia tkankowe. Dodatkowo polisacharydy ułatwiają gojenie oraz działają osłaniająco.
Interesującym aspektem badań był wpływ składników zawartych w surowcu na Helicobacter pylori – patogen uznawany za jeden z głównych czynników rozwoju choroby wrzodowej i raka żołądka. Znaczące działanie hamujące wzrost szczepów H.pylori wykazano zarówno dla samej żywicy, otrzymanych z niej wyciągów, jak i dla uzyskanych z surowca frakcji arabinogalaktanów. Mastika działała bakteriobójczo już w dawce 60 μg/ml, natomiast niższe stężenia skutecznie hamowały wzrost bakterii. Kolejne prace mikrobiologiczne, prowadzone na dwunastu różnych, izolowanych szczepach H. pylori, ujawniły efekt bateriostatyczny składników żywicy w większych dawkach 1,9-2000 μg/ml, a aktywność bakteriobójczą obserwowano wobec 50% przy stężeniu 125 μg/ml oraz 90% przy stężeniu 500 μg/ml mastiki. Ocena frakcji zawierającej kwasy triterpenowe, otrzymanej z żywicy w wyniku kwaśnej hydrolizy i ekstrakcji, ujawniła jej efekt bakteriobójczy wobec 11 izolowanych szczepów H. pylori zaś MBC wyniosło 0,139 mg/L. Dodatkowo, jako wysoce aktywne metabolity wtórne, zidentyfikowano kwasy mastikodienowy oraz izomastikodienolowy. Także analizowana samodzielnie frakcja polimerowa żywicy, której głównym składnikiem był cis-1,4-poli-β-mircen, wykazywała istotną aktywność przeciwdrobnoustrojową wobec H. pylori, a dodatkowe jej utlenienie zwiększało potencjał w tym zakresie.
Choroby zapalne jelit – badania iv vivo i in vitro
Również w przewlekłych autoimmunologicznych chorobach jelit, takich jak choroba Leśniowskiego-Crohna grecka żywica okazała się skutecznym lekarstwem. Początkowo badania prowadzono na zwierzętach, którym podawano doustnie sproszkowaną mastikę w różnych dawkach. Otrzymane wyniki wyraźnie wskazywały na potencjał leczniczy surowca. Obserwowano bowiem istotne obniżenie markerów zapalnych we krwi badanych zwierząt oraz redukcję stanu zapalnego w komórkach okrężnicy już po trzech dniach leczenia.
Następnie badania przeprowadzono na pacjentach z rozpoznaną łagodną do umiarkowanie aktywnej postaci choroby, natomiast grupę kontrolną stanowili pacjenci zdrowi. Pacjentom podawano mastikę w formie kapsułek (0,37g/kaps.), 6 kapsułek dziennie, przez okres 4 tygodni. Na początku terapii oraz po jej zakończeniu ocenie poddano poziomy parametrów biochemicznych w osoczu, m.in. białka C-reaktywnego (CRP), interleukiny- 6 (IL-6), czynnika martwicy nowotworu (TNF-alfa), jak również wskaźnik aktywności sprzężonych dienów CD (CDAI), białka chemotaktycznego monocytów-1 (MCP-1) oraz całkowity potencjał antyoksydacyjny (TAP). Analizowano również wskaźnik ryzyka niedożywienia (NRI). W rezultacie leczenia mastiką, u pacjentów stwierdzono redukcję wskaźników peroksydacji lipidów (wyrażonych jako CDAI) (222,9 +/- 18,7 po leczeniu vs. 136,3 +/- 12,3 przed leczeniem, p = 0,05). Także poziom IL-6 w osoczu uległ znacznemu obniżeniu (21,2 +/- 9,3 pg/ml vs 7,2 +/- 2,8 pg/ml, p = 0,027), podobnie jak poziom CRP (40,3 +/- 13,1 mg/ml vs 19,7 +/- 5,5, p = 0,028). TAP był znacząco zwiększony (0,15 +/- 0,09 vs 0,57 +/- 0,15 mmol/L kwasu moczowego, p = 0,036). Co istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa terapii, żaden pacjent nie wykazywał skutków ubocznych. Otrzymane wyniki sugerują, że badana żywica posiada istotny potencjał ograniczający proces zapalny w przebiegu łagodnej i umiarkowanej postaci choroby Crohn’a, jakkolwiek wskazane są dalsze badania w celu dokładniejszego określenia możliwości zastosowania mastiki w leczeniu ww. schorzenia. Warto wspomnieć, że istotny korzystny efekt przeciwzapalny uzyskano m.in. w rezultacie stosowania mastiki w eksperymentalnych modelach zapalenia okrężnicy, zarówno in vitro (obniżenie poziomów IL-8 i czynnika jądrowego-κB (NF-κB) p65), jak i in vivo (istotna redukcja stanu zapalnego w ocenie histopatologicznej tkanek). Autorzy opracowania wskazują na wyraźny synergizm działania składników mastiki, choć dokładne mechanizmy molekularne ww. działania nie są znane. Z drugiej strony, niektórzy badacze wskazują na możliwy wpływ składników surowca na oba podtypy (PPAR-α i PPAR-γ) receptorów PPAR (peroxisome proliferator-activated receptor).
Otrzymane wyniki badan wskazują, że mastika stanowi cenny surowiec w leczeniu wspomagającym choroby wrzodowej oraz stanów zapalnych przewodu pokarmowego o zróżnicowanej etiologii.
Gojenie ran
Efekty obserwowane w obrębie przewodu pokarmowego skłoniły naukowców do przeprowadzenia ewaluacji wpływu mastiki na gojenie ran i stanów zapalnych skóry. W badaniach na zwierzętach w modelu rany oparzeniowej, zastosowano zarówno krem z wyciągiem z mastiki oraz zawiesinę żywicy aplikowane per os. Terapia eksperymentalna trwała 21 dni. Po jej zakończeniu obserwowano znaczące przyspieszenie gojenia ran u wszystkich badanych zwierząt. Również w badaniach na ludziach (gojenia ran poporodowych u pierwiastek) udowodniono wysoki potencjał mastiki aplikowanej zewnętrznie w przyspieszaniu gojenia.
W tradycyjnej medycynie greckiej po dziś dzień wykorzystuje się okłady z żywicy na rany, oparzenia i powierzchowne urazy skóry, jako lek gojący, przeciwbakteryjny i przeciwzapalny. Sprzyjają temu właściwości adhezyjne, wykorzystywane również do nasączania bandaży, którymi owijane są nawet rany pooperacyjne. Tradycyjne wykorzystanie surowca zostało uwzględnione przez FDA, która jako jedno z dwóch wskazań do stosowania mastiki, zaproponowała leczenie ran.
Mastika stanowi cenny surowiec w leczeniu wspomagającym choroby wr zodowej oraz stanów zapalnych przewodu pokarmowego o zróżnicowanej etiologii.
Działanie przeciwnowotworowe
W badaniach ujawniono potencjał przeciwnowotworowy surowca. Wykazano, że hamuje powstawanie i proliferację m.in. nowotworów: prostaty, jelita grubego (COLO205), trzustki (PANC-1), żołądka (CRL-1739), dróg żółciowych (KMBC), a także nowotworów płuc oraz białaczki. Jednocześnie stwierdzono efekt proapoptotyczny surowca wobec linii raka okrężnicy COLO205, spowodowany przez mitochondrialne zwiększenie aktywności Bax, zmniejszenie aktywności genów Bcl-2 oraz aktywację aktywności kaspazy 9 i -3. Nie obserwowano niekorzystnego wpływu na kontrolne linie ludzkich fibroblastów okrężnicy (CCD-18Co).
Aktualny status surowca
W 2015 roku żywica z Pistacia lentiscus L. została uznana przez Europejską Agencję Leków (EMA) za ziołowy produkt leczniczy o tradycyjnym zastosowaniu z dwoma wskazaniami terapeutycznymi. Są to łagodne zaburzenia dyspeptyczne oraz stany zapalne skóry (gojenie drobnych ran). W ostatnich latach mastika stała się składnikiem wzrastającej liczby produktów: suplementów diety oraz kosmetyków. Ze względu na złożoność składu surowca oraz trudności w standaryzacji (brak dostępności związków wzorcowych) ocena pełnego spektrum działania mastiki wymaga dalszych badań. Wydaje się jednak, że w żywicy tej drzemie ogromny potencjał, który stopniowo może zostać odkryty przez skrupulatne, wielokierunkowe badania naukowe, oparte na modelach in vivo oraz in vitro, jak również randomizowane badania kliniczne i metaanalizę danych.
Bibliografia dostępna u autora
