Urtica dioica L. to łacińska nazwa gatunku z rodziny Urticaceae (pokrzywowate), obejmującego swym zasięgiem całą Eurazję i Amerykę Płn., występującego powszechnie także w Polsce. Jest to pospolity chwast żyznych siedlisk ruderalnych, zarośli i ogrodów oraz wilgotnych lasów. Ta wieloletnia roślina zielna, okryta włoskami szczecinowatymi i parzącymi, o czterokanciastej łodydze, osiąga wysokość do 150 cm.
Zalety lecznicze pokrzywy
pokrzywy znano już w czasach starożytnych. Pisali o niej wielcy lekarze tamtych czasów, Hipokrates i Dioskurides, a w wiekach średnich św. Hildegarda i Paracelsus. Wykorzystywana była także w innych celach. Albert Wielki w XII w. zalecał pokrzywę jako surowiec włókienniczy, do otrzymywania pożytecznego włókna. Trwało to przez wieki, a największy rozwój tkactwa pokrzywowego nastąpił w XVII w. Później wyparły pokrzywę bawełna i jedwab, ale w okresie I wojny światowej, gdy brakowało surowców importowanych, włókna z pokrzywy znów zastosowano do wyrobu ubrań. W farbiarstwie artystycznym pokrzywa używana jest do barwienia wełny na kolor szarozielony, a jedwabiu na kolor śmietankowy.
Pokrzywa zwyczajna to źródło dwóch surowców zielarskich o dużym znaczeniu w terapii: liści lub ziela Urticae folium i Urticae herba – stosowanych jako środki przeciwzapalne w chorobach reumatycznych oraz jako środki zwiększające diurezę w stanach zapalnych dolnych dróg moczowych – oraz korzeni pokrzywy Urticae radix, używanych w łagodzeniu dolegliwości powodowanych przez przerost prostaty.
Liść pokrzywy Urticae folium
Działanie przeciwzapalne. Wprowadzenie liści pokrzywy do wspomagającej terapii zapalenia stawów, choroby zwyrodnieniowej stawów i dolegliwości reumatycznych, to efekt pozytywnych wyników badań, prowadzonych w nieodległych czasach. Patogeneza chorób reumatycznych nie jest w pełni wyjaśniona, ale wiadomo, że towarzyszy im stan zapalny, co wiąże się z uwalnianiem cytokin, szczególnie TNF-α i IL-1 oraz innych mediatorów stanu zapalnego. Stwierdzono, że wyciągi z liści pokrzywy hamują wiele mechanizmów, związanych z powstawaniem i rozwojem stanu zapalnego. Wyciąg z Urticae folium i izolowany z niego składnik kwas kawoilojabłkowy w granulocytach leukemii szczurów (RBL-1) hamowały powstawanie metabolitów kwasu arachidonowego: leukotrienu B4, którego syntezę kontroluje 5-lipooksygenaza, oraz prostaglandyn, w których powstawaniu bierze udział cyklooksygenaza. W innej pracy okazało się, że ekstrakt z liści pokrzywy, z siłą zależną od dawki, hamował w krwi zdrowych ochotników uwalnianie dwóch prozapalnie działających cytokin: TNF-α i interleukiny 1-β, indukowane przez lipopolisacharydy LPS. Wyciąg z Urticae folium silnie hamował aktywację czynnika transkrypcji NF-kB przez różne czynniki stymulujące. Wyniki wskazywały na zwolnienie drogi przemian metabolicznych NF-kB. Podawanie zdrowym ochotnikom kapsułek zawierających 335 mg wyciągu z liści pokrzywy dwa razy dziennie, przez trzy tygodnie, spowodowało spadek poziomu TNF-α, IL-1β, IL-4, IL-6 i IL-10 poniżej granicy wykrywalności, w hodowli komórek krwi pobranej od uczestników badania. Zmniejszenie syntezy cytokin, obserwowane pod wpływem składnika lub składników wyciągu z pokrzywy, oraz hamowanie innych procesów prozapalnych – to mechanizmy działania leczniczego pokrzywy w chorobach reumatycznych i w stanach zapalnych stawów.
Skuteczność lecznicza liści pokrzywy
W chorobach reumatycznych
Skuteczność leczniczą liści pokrzywy w chorobach reumatycznych potwierdzono w badaniach klinicznych. W kilku wieloośrodkowych, otwartych badaniach postmarketingowych, w których wzięło udział około 10 tys. pacjentów, podawano wyciąg wodno-alkoholowy z surowca, w dawce odpowiadającej 9,64 g suszonych liści pokrzywy dziennie. Około 80-95% pacjentów potwierdziło skuteczność terapii, a 93-95% oceniło leczenie jako dobre i bardzo dobrze tolerowane.
Liście pokrzywy w leczeniu reumatyzmu można stosować także zewnętrznie. Taki sposób łagodzenia bólu znany jest w medycynie ludowej od czasów starożytnego Rzymu. Skuteczność i bezpieczeństwo tego sposobu aplikacji surowca potwierdzono w badaniach z udziałem pacjentów. „Parzące” działanie pokrzywy przynosiło ulgę cierpiącym z powodu silnych bólów reumatycznych, a ten prosty środek leczniczy przykładano na dotkniętą bólem powierzchnię ciała. „Parzące” dotknięcie pokrzywy opisywano jako mało przyjemne uczucie ciepła.
W badaniach klinicznych, randomizowanych, z kontrolą i z placebo, dotyczących tego samego sposobu aplikacji liści pokrzywy, oceniano wpływ stosowanej terapii na ból powodowany przez zapalenie stawów w kciuku lub w palcu wskazującym, stosując jako placebo ziele jasnoty białej Lamium album, wyglądające podobnie do pokrzywy, ale nie posiadające włosków parzących. Jeden tydzień leczenia zmniejszał ból i niesprawność palców pacjentów w stopniu znacząco większym niż placebo. Włoski parzące pokrzywy zawierają serotoninę, acetylocholinę, histaminę i prawdopodobnie leukotrieny. Serotonina i histamina biorą udział w zwiększaniu poziomu czynnika wzrostu nerwów, który aktywuje neurony odbierające wrażenie bólu. Ten mechanizm analgezji, przez parzące działanie pokrzywy, w wyniku silnej stymulacji receptorów urazowych, odbierających bodźce negatywne, jest podobny do mechanizmu działania kapsaicyny i akupunktury.
Właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe pokrzywy mogą pomóc wielu cierpiącym pacjentom i zmniejszyć stosowanie niesteroidowych środków przeciwzapalnych, powodujących wiele działań niepożądanych, które często wymagają hospitalizacji.
Zwiększanie diurezy.
To działanie liści pokrzywy od dawna wykorzystywane w medycynie ludowej, opisywane już w starych podręcznikach farmakognozji, jest jednak jak dotąd słabo udokumentowane. Wykazano zależny od dawki wzrost diurezy u szczurów, po podaniu dożylnym wyciągu wodnego z liści pokrzywy w dawkach 4 mg/kg/h i 24 mg/kg/h. Wyciąg etanolowy z liści zwiększał diurezę w istotnym stopniu dopiero w dawce 500 mg/kg, po podaniu dootrzewnowym. Przy podaniu per os nie obserwowano u zwierząt zwiększonego wydalania moczu.
Znane jest tylko jedno badanie kliniczne, w którym podawano pacjentom z niewydolnością układu sercowo-naczyniowego sok z pokrzywy 15 ml 3 razy dziennie i obserwowano zwiększenie objętości oddawanego moczu o około 20% w porównaniu do grupy kontrolnej.
Wpływ na mechanizmy układu odpornościowego.
Glikozydy flawonoidowe, izolowane z części nadziemnych pokrzywy, zwiększały chemotaksję neutrofili ludzkich i ich aktywność fagocytarną. W innej pracy stwierdzono zdolność wodnego wyciągu z Urticae folium do stymulacji proliferacji T-limfocytów krwi otrzewnowej myszy.
Wpływ na poziom glukozy i lipidów.
Mało udokumentowany jest wpływ pokrzywy na poziom glukozy, znany szczególnie z przekazów medycyny ludowej. W nielicznych badaniach na zwierzętach stwierdzono działanie obniżające stężenie cukru we krwi. Liście pokrzywy normalizują poziom lipidów. Wyciąg z pokrzywy, podawany szczurom karmionym normalną i wysokotłuszczową dietą, poprawiał profil lipidowy zwierząt, znacząco zmniejszając poziom cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL cholesterolu, wpływał korzystnie na proporcje LDL/HDL.
Korzeń pokrzywy Urticae radix
Jest cennym lekiem, stosowanym w dolegliwościach powodowanych przez przerost prostaty. Łagodny przerost gruczołu krokowego (BPH) jest chorobą starszych mężczyzn, u których następuje nienowotworowy rozrost gruczołu. W populacji mężczyzn powyżej 50. roku życia u ponad 50% występują zmiany histologiczne, wskazujące na BPH. Choroba ta znana była już w czasach starożytnego Egiptu. Charakterystyczne objawy przerostu prostaty opisane są w sławnym papirusie Ebersa, pochodzącym z 2. tysiąclecia p.n.e. Zawierał on nie tylko opis choroby, ale i sposoby jej leczenia. Obecnie w leczeniu objawów przerostu prostaty (upośledzenie odpływu moczu z pęcherza, zaleganie moczu, nykturia i stany zapalne pęcherza i dróg moczowych) stosowane są leki zawierające korzeń pokrzywy oraz wyciągi z tego surowca. Dobre efekty daje też terapia preparatami złożonymi z surowców o zbliżonym działaniu, np. z pokrzywy i palmy sabalowej.
Skuteczność terapii preparatami z korzenia pokrzywy warunkuje bogaty zespół substancji czynnych tego surowca, wpływający na wiele mechanizmów w tkance prostaty.
Wpływ na równowagę hormonalną.
Związki czynne Urticae radix wpływają na aktywność występujących w tkance prostaty: 5-alfa reduktazy konwertującej testosteron do dihydrotestosteronu i aromatazy, która bierze udział w przemianie testosteronu do estrogenów. Wyciąg z korzeni pokrzywy hamował aktywność aromatazy w stopniu zależnym od dawki, w stężeniach od 0,036 mg/ml do 12 mg/ml, w najwyższym stężeniu nawet w 78-95%. Hamowanie aktywności 5-alfa reduktazy było znacznie słabsze, obserwowane dopiero w stężeniu większym lub równym 12 mg/ml.
Interakcja z proteinami wiążącymi hormony płciowe (SHBG).
Składniki czynne korzeni pokrzywy, wchodzące w interakcję z SHBG, hamują wiązanie się tej proteiny z jej naturalnymi ligandami – hormonami sterydowymi i receptorami w błonach komórek prostaty. Powoduje to wzrost poziomu wolnych hormonów we krwi i zmniejsza wpływ SHBG na prawidłowy lub nieprawidłowy wzrost prostaty. Różna jest zdolność wchodzenia w interakcję z proteinami SHBG różnych składników wyciągu z korzeni pokrzywy. Dość wysoką wykazały lignany: neolivil, główny składnik tej grupy związków w korzeniu pokrzywy oraz sekoizolarycyrezinol i alkohol dihydrokoniferylowy.
Aktywność immunomodulacyjna.
W patogenezie BPH mogą mieć udział także mechanizmy immunologiczne. Analiza immunohistologiczna subpopulacji limfocytów wykazała istotne jakościowe i ilościowe różnice między normalną tkanką prostaty i przerośniętą. Dlatego wprowadza się do leczenia objawów przerostu prostaty środki o działaniu immunomodulującym. Wpływ na mechanizmy układu odpornościowego wykazują głównie lektyny oraz polisacharydy korzeni pokrzywy. Izolowane z Urticae radix polisacharydy, o masach cząsteczkowych 15-210 kDa stymulowały T-limfocyty oraz zwiększały uwalnianie TNF–α. Aglutynina (UDA) – monomeryczna proteina (8,5 Da) wpływała na aktywność limfocytów T w stopniu zależnym od dawki.
Wpływ na proliferację.
Hamujące proliferację działanie wyciągów z korzeni pokrzywy obserwowano w badaniach in vitro i in vivo. Szczególnie silny wpływ hamujący proliferację wykazywały polisacharydy tego surowca. W jednym z badań 20% wyciąg metanolowy z korzeni pokrzywy hamował proliferację komórek epitelium prostaty ludzkiej w znaczącym stopniu, zależnie od dawki. Aktywność antyproliferacyjna związków czynnych Urticae radix może być jednym z mechanizmów łagodzenia objawów wczesnego stadium BPH.
Dysfunkcje układu moczowego.
Urticae radix jest tradycyjnie stosowanym lekiem, łagodzącym te dysfunkcje, powodowane przez łagodny przerost prostaty. Intensywne badania, prowadzone od ponad 50 lat, dostarczyły wielu informacji o składzie chemicznym i właściwościach farmakologicznych tego surowca, ale nie wyjaśniły ostatecznie mechanizmu działania leczniczego – zmniejszania częstotliwości oddawania moczu, zmniejszania nykturii i zalegania moczu w pęcherzu, co wykazują badania kliniczne.
Związki czynne surowca – sterole z głównym składnikiem β-sitosterolem, aglutynina (UDA) lektyny, polisacharydy, skopoletyna, lignany oraz hydroksykwasy tłuszczowe wykazują różne właściwości farmakologiczne i w wyniku wpływu na różne mechanizmy warunkują działanie surowca. Brak badań toksyczności, ale wyniki prac klinicznych, w których prawie nie obserwuje się działań niepożądanych (jeśli występują, to nie mają poważnego charakteru), wskazują na bezpieczeństwo stosowania Urticae radix.
Badania kliniczne, dotyczące skuteczności stosowania preparatów z korzeni pokrzywy, wykonano po raz pierwszy w latach 80. XX wieku. Wskazywały one na efektywność w leczeniu i brak działań niepożądanych. Na większą uwagę zasługują wyniki dwóch badań klinicznych wykonanych już w naszym wieku.
Prospektywne, randomizowane badanie, z podwójnie ślepą próbą, z kontrolą placebo, krzyżowe – wykonane z udziałem 620 pacjentów z łagodnym przerostem prostaty – trwało 18 miesięcy. Co 6 miesięcy następowała zmiana przyjmowanego środka – korzenia pokrzywy (wyciąg 120 mg, 3 razy dziennie) lub placebo. Na końcu każdego 6-miesięcznego okresu obserwowano poprawę i zmniejszenie nasilenia zaburzeń czynnościowych dróg moczowych u 81% pacjentów, w grupie placebo u 16%. Obserwowano także zmniejszenie nasilenia symptomów prostaty według skali IPSS. W grupie leczonej wartości IPSS zmniejszyły się z 19,8 do 11,8 i z 19,2 do 17,7 w grupie placebo. Zwiększył się wypływ moczu w grupie leczonej o 8,2 ml/s, natomiast w grupie placebo tylko o 3,4 ml/s. Zmniejszyła się także objętość zalegającego moczu, w stosunku do wartości początkowej, z 73 do 36 ml. W grupie placebo nie obserwowano zmian w zaleganiu moczu.
Drugie badanie – randomizowane, z podwójnie ślepą próbą i kontrolą placebo – trwało rok i obejmowało 246 pacjentów z wielu ośrodków. Pacjenci z objawami BPH przyjmowali preparat zawierający 459 mg suchego wyciągu z korzeni pokrzywy. U pacjentów leczonych obserwowano zmniejszenie nasilenia objawów z 18,7 ± 0,3 do 13,0 ± 0,5, w grupie placebo z 18,5 ± 0,3 do 13,8 ± 0,5. Różnica okazała się istotna statystycznie. Wypływ moczu zwiększył się o 3,0 ml/s w grupie leczonej, w grupie placebo o 2,9 ml/s. Działania niepożądane i infekcje układu moczowego częściej występowały w grupie placebo niż przyjmującej lek. Stosowanie leku oceniono jako bezpieczne i skuteczne, szczególnie w łagodzeniu nasilenia objawów i zmniejszaniu komplikacji.
Wiele prac klinicznych wykazało skuteczność także preparatów złożonych, zawierających korzeń pokrzywy i inne surowce o podobnym działaniu.
Pokrzywa zwyczajna jeszcze 40 lat temu opisywana była w podręcznikach farmakognozji jako surowiec o działaniu słabo moczopędnym, ale głównie służący do otrzymywania chlorofilu i do wyrobu preparatów kosmetycznych. Dzięki prowadzonym badaniom, stała się ważnym gatunkiem, dostarczającym cennych surowców leczniczych. Liście pokrzywy okazały się skutecznym lekiem dla chorych z dolegliwościami reumatycznymi i z zapaleniem stawów. Korzeń pokrzywy efektywnie i bezpiecznie łagodzi objawy przerostu prostaty. Być może surowce otrzymywane z gatunku Urtica dioica znajdą jeszcze inne zastosowania w terapii. Wyniki niektórych badań in vitro i in vivo wskazują na ciekawe i ważne w lecznictwie właściwości tego surowca.
Piśmiennictwo:
Bnouham M., Merhfour F-Z., Ziyyat A., Legsseyer A. Antihyperglycemic activity of the aqueous extract of Urtica dioica. Fitoterapia (2003) 74; 677-681; Borchers A., Keen C., Stern J.Gershwin M. Inflamation and Native American medicine: the role of botanicals. Am. J. Clin Nutr. (2000) 72; 339-47; Bruneton J. Pharmacognosy, Phyto chemistry Medicinal Plants. Lavoisier, Paris, New York, (1999) s. 756-757; Engelmann U., Walther C., Bondarenko B., Funk P., Schlafke S. Efficacy and safety of a combination of sabal and urtica extract in lower urinary tract symptoms. Arzneim Forsch. Drug Res. (2006) 56(3); 222-239; ESCOP Monographs, Thieme, Stuttgart, 2003; Harput U., Saracoglu I., Ogihara Y. Stimulation of lymphocyte proliferation and inhibition of nitric oxide production by aqueous Urtica dioica extract. Phytother. Research. (2005) 19; 346-348; Hartamnn R.W., Mark M., Soldati F. Inhibition of 5 reductase and aromatase by PHL-00801 (Prosta tonin), a combination of Py 102 (Pygeum africa num) and UR 102 (Urtica dioica) extracts. Phytomedicine (1996) III(20; 121-128; Hryb D.J., Khan M.S., Romas N.A., Rosner W. The effect of extracts of the roots of the stinging nettle (urtica dioica) on the interaction of SHBG with its receptor on hu man prostatic membranes. Planta Med. (1995) 61; 31-32; Koch E. Extracts from fruits of saw pal metto (Sabal serrulata) and roots of stinging net tle (Urtica dioica): viable alternaties in the medi cal treatment of benign prostatic hyperplasia and associated lower urinary trcts symptoms. Planta Med. (2001) 67; 489-500; Konrad L., Müller HH., Lenz C., Laubinger H., Aumuller G., Lichius J. Antiproliferative effect on human prostate can cer cells by a stiging nettle root (Urtica dioica) ex tract. Planta Med. (2000) 66; 44-47; Lichius J.J., Lenz C., Lindemann P. Müller H.H., Aumüller G., Konrad L. Antiproliferative effect of a poly saccharide fraction of a 20% methanolic extract of stinging nettle roots upon epithelial cells of the human prostate (LNCa P). Pharmazie (1999) 54:768-71; Lopatkin N.A., Sivkow A.V., Medvedev A.A., Walter K., Schlafke S. et al. Combined extract of sabal palm and nettle in the treatment of patients with lower urinary tract symptoms in double, blind, placebo -controlled trial. Urologiia. (2006) 12 (2; 14-19 abstract Pub Med PMID: 16708583); Lopatkin N.A., Sivkow A.V., Walter K., Schlafke S. Medvedev A.A., Golubev G., Engelman U. Long-term efficacy and safety of combi nation of sabal and urtica extract for lower uri nary tract symptoms - a placebo -controlled, dou ble- blind, multicenter trial. World J. Urol. (2005) 23;139-146; Lowe F., Fagelman E. Phytotherapy in treatment of benign prostatic hyperplasia. Curr. Opin. urol.(2002) 12;15-18; Obertreis B., Giller K., Teuscher T., Schmitz H. Antiphlogistiche Effekte von extractum Urticae dioicae foliorum im Vergleisch zu Kaffeoylapfelsäure. Arzneim.Forsch./ Drug Res. (1996) 46(I); Randall C., Meethan K., Randall H., Dobbs F. Nettle sting of Urtica dioica for joint pain - an exploratory study of this com plementary therapy. Complementary Therapies in Medicine. (1997); 126-131; Randall C., Randall H., Dobbs F., Hutton Ch., Sanders H. Random ized controlled trial of nettle sting for treatment of base-of-thumb pain. J. of R. Soc. Med. (2000) 93; 305-309; Riehemann K., Behnke B., Schulze- Osthoff K. Plant extracts from stinging nettle (Urtica dioica), an anthireumatic remedy, inhibit the proinflamatory transcription factor NF –k B. FEBS Lett. (1999) 442; 89-94; Romics I. Observa tions with Bazoton in the Management of Pros tatic Hyperplasia. International Urology and Nephrology (1987) 19(3); 293-297; Safarinejad M.R. Urtica dioica for treatment of benign prostatic hyperplasia: A prospective, randomized, doubleblind, placebo –controlled, and crossover study. J. Herb. Pharmacother (2005) 5(4); 1-11; Setty A., Sigal L. Herbal medications commonly used in the practice of rheumatology: mechanisms of acton, efficacy and side effects. Semin. Arthritis Rheum. (2005) 34:773-784; Schneider T., Rübben H. Brennnesseltrockenextract (Bazoton - uno) in der Langzeittherapie des benignen Pro statasyndroms (BPS). Urologe A (2004) 43; 302- 306; Schőttner M., Reiner J., Tayman S. Neo-ol ivil from roots of Urtica dioica. Phytochemistry (1997) 46(6); 1107-1109; Schőttner M., Ganser D., Spiteller G. Lignans from the roots of Urtica dioica and their metabolites bind to human sex hormone binding globulin (SHBG). Planta Med. (1997) 63; 529-532; Voigt K., Bartsch W. Intratis sular androgens in benign prostatic hyperplasia and prostatic cancer. J. Sterioid Biochem. (1986) 25(5B); 749-757; Wagner H. Willer F., Samtleben R., Boos G. Search fort he antiprostatc principle of stinging nettle (Urtica dioica) roots. Phytomedicine (1994) 1; 213-224; Willer F., Wagner H. Im munologically active polysaccharides and lectins from the aqueous extract of Urtica dioica. Planta Med. (1990) 56; 669.