Pokrzywa i koprzywa – ostrzeżenie w nazwie Polska pokrzywa dawniej miała również brzmienie koprzywa, a nazwa ta prawdopodobnie wywodzi się od słowiańskiego słowa kopr, oznaczającego ukrop, którym łatwo się poparzyć.
Pokrzywa jest jedną z najbardziej pospolitych i jednocześnie najlepiej rozpoznawalnych rodzimych roślin leczniczych. Zarówno parzący „charakter” jak i cenne właściwości lecznicze są powszechnie znane nie tylko wśród osób interesujących się roślinami leczniczymi lub botaniką. Pokrzywa występuje obficie niemal na całym świecie, towarzyszy człowiekowi porastając nasze najbliższe otoczenie: parki, miejskie tereny zielone, przydroża, ogrody, etc. To roślina silnie synantropijna i ruderalna lubiąca azot i towarzystwo człowieka.
Surowiec i substancje czynne
Najważniejszymi z surowców dostarczanych przez pokrzywę jest liść/ziele oraz korzeń/kłącze. Gatunkami, z których są one pozyskiwane są pokrzywa zwyczajna Urtica dioica L. i pokrzywy żegawka Urtica urens L. Korzeń pozyskuje się jesienią, lub wczesną wiosną, a ziele i liście dostępne są niemal przez cały rok. W liściach i zielu pokrzywy występują flawonoidy i witaminy A, C, K. Za parzące właściwości odpowiadają występujące w ostrych i kruchych włoskach acetylocholina, histamina i serotonina oraz kwas mrówkowy. Korzeń pokrzywy zawiera garbniki, sterole, polisacharydy, sole mineralne, lecz obecnie największe zainteresowanie budzą związki lektynowe w tym ß-sitosterol. Charakterystyczna dla korzenia pokrzywy kompozycja 6 izolektyn tzw. UDA (urtica dioica aglutynina), prawdopodobnie na skutek podobieństwa do jednego z białek surowicy wiążącego hormony płciowe (SHBG sexual hormon binding globulin), może mieć istotną rolę w leczeniu i profilaktyce rozwoju gruczolaka stercza. Pokrzywa zawiera ponadto różnorodne kwasy organiczne, oksylipiny (inhibitory cytokin), a także rozpuszczalne w wodzie składniki mineralne, w tym krzemionkę.
Działania
Najważniejsze działania pokrzywy dotyczą pracy nerek i wydalania moczu. Liść pokrzywy nieznacznie zwiększa objętość moczu wydalanego, natomiast istotnie zwiększa wydalanie chlorków, mocznika oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Dzięki tym właściwościom jest on zaliczany do najważniejszych surowców „czyszczących krew”. Korzeń pokrzywy wykazuje silniejsze działanie na układ moczowy, nasilając diurezę i wspomagając oczyszczanie organizmu. To jeden z wiodących surowców moczopędnych i saluretycznych.
Przetwory z pokrzywy pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiają trawienie i przyswajanie pokarmu, łagodzą stany zapalne przewodu pokarmowego. Pokrzywa działa pobudzająco na czynność wydzielniczą trzustki, dzięki czemu wspomaga procesy regulacji stężenia glukozy we krwi. Odwar z korzenia pokrzywy, dzięki zawartości garbników, jest także pomocny w leczeniu biegunek. Związki zawarte w pokrzywie nasilają procesy krwiotwórcze, wspomagając syntezę hemoglobiny i zwiększając ilość czerwonych krwinek.
Przetwory lecznicze z korzenia pokrzywy podnoszą odporność organizmu pobudzając wytwarzanie endogennych interferonów, dzięki czemu zwiększają odporność zwłaszcza wobec wirusów chorobotwórczych, a także pobudzają zdolności fagocytarne makrofagów.
NERKI TO JEDNO Z NAJWAŻNIEJSZYCH NARZĘDZI UTRZYMANIA HOMEOSTAZY. Nerki wydalają wraz z moczem szkodliwe produkty przemiany materii i nadmiar elektrolitów, co jest podstawowym mechanizmem homeostazy ssaków w stale zmieniającym się środowisku. W ciągu 40 lat życia spożywamy około 6 ton różnorodnego pożywienia i wypijamy ponad 36 000 litrów wody, a mimo to masa ciała i jego skład nie ulegają istotnym zmianom. W ciągu doby przez naczynia nerkowe przepływa ponad 1700 litrów krwi, w wyniku czego powstaje około 180 litrów moczu pierwotnego, który na skutek wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych zostaje zagęszczony do 1-2 litrów skoncentrowanego moczu wtórnego, który ulega wydaleniu.
Zastosowania
Przetwory lecznicze z pokrzywy stosuje się głównie jako leki moczopędne, akwaretyczne i saluretyczne w chorobach nerek, infekcjach dróg moczowych, utrudnionym oddawaniu moczu oraz zatruciach Picie odwarów z korzenia pokrzywy zaleca się w kamicy, by wspomagać wypłukiwanie wytrąconych mikrokryształów szczawianowych, moczanowych i fosforanowych. Korzeń pokrzywy jest jednym z najważniejszych surowców stosowanych w profilaktyce i leczeniu objawów przerostu gruczołu krokowego, znacznie poprawiającym komfort życia pacjentów. Ekstrakt z korzenia pokrzywy stosowany przez 6 miesięcy w dawce 600 – 1200 mg zmniejsza zaleganie moczu, ułatwia całkowite opróżnienie pęcherza i zmniejsza częstość oddawania moczu. Uważa się, że ekstrakty z korzenia są skuteczne w początkowym stadium przerostu gruczołu krokowego, zmniejszając ilość moczu zalegającego, zwiększając przepływ cewkowy i objętość wydalanego moczu. Główną przyczynę przerostu prostaty obecnie upatruje się w związanym z wiekiem spadkiem stężenia testosteronu i wzrostem ilości estrogenów w osoczu. Estrogeny w dużej mierze powstają w przemianach zachodzących w tkance tłuszczowej, która poza aktywnością endokrynną, produkuje również czynniki prozapalne, w tym onkogenne. Należy podkreślić, że prawdopodobieństwo wystąpienia przerostu prostaty zwiększają czynniki tożsame z czynnikami ryzyka zawału i udaru, czyli: otyłość, wysokie stężenie glukozy, hiperlipidemia i nadciśnienie. Tworzą one tzw. deadly quartet, którego profilaktyka i leczenie opiera się przede wszystkim na odpowiedniej diecie i kondycji fizycznej.
Pokrzywę stosuje się jako łagodny środek poprawiający łaknienie i trawienie oraz hamujący biegunki. Dzięki zawartości witaminy K, surowiec ten hamuje drobne krwawienia oraz łagodzi stany zapalne. Pokrzywę zaleca się w anemii, niedokrwistości, w okresie osłabienia i rekonwalescencji oraz spadku odporności i częstych przeziębieniach. Pokrzywa, zarówno samodzielnie, jak i w postaci preparatów złożonych może stanowić element terapii wspomagającej leczenie cukrzycy i hiperlipidemii, a także miażdżycy i otyłości. Surowiec ten pośrednio pomaga w obniżeniu ciśnienia krwi, częściowo na skutek działania moczopędnego, częściowo wpływu rozkurczającego naczynia krwionośne, co dodatkowo poprawia ukrwienie tkanek i usprawnia usuwanie metabolitów.
Właściwości moczopędne, a zwłaszcza nasilenie usuwania z organizmu kwasu moczowego, hamowanie aktywności prozapalnych cytokin i innych substancji toksycznych, wykorzystuje się w leczeniu różnorodnych chorób reumatycznych. Korzeń pokrzywy zaleca się w stanach zapalnych stawów, reumatyzmie, gośćcu i dnie moczanowej wszędzie tam, gdzie wzmożona diureza przyspiesza usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów.
Histamina i acetylocholina, które wywołują uczucie „poparzenia” skóry, dzięki charakterystycznemu odczynowi również wspomagają leczenie dolegliwości reumatycznych. W tym przypadku, pochodzące z medycyny ludowej zalecenia dotyczą stosowania wprost na skórę świeżego ziela pokrzywy, właśnie w celu wywołania silnego odczynu „poparzenia”.
Co ciekawe medycyna ludowa zaleca „parzenie pokrzywami” również w leczeniu melancholii (dziś powiedzielibyśmy depresji), co może uzasadniać acetylocholina i serotonina, którą parzące włoski pokrzywy „wstrzykują” w skórę w chwili kontaktu.
Bezpieczne stosowanie
Zarówno ziele, jak i korzeń pokrzywy są surowcami bezpiecznymi. Rzadko występujące uczulenia przebiegają łagodnie. Przeciwwskazaniem do stosowania jest nadwrażliwość na pokrzywę. Naparów nie zaleca się w szczególnych przypadkach, gdzie zwiększenie objętości przyjmowanych płynów, jak i wydalanego moczu nie jest wskazane, np. ciężka, trudna do uregulowania niewydolność mięśnia sercowego, określone stany chorobowe nerek. W trakcie terapii pokrzywą zaleca się przyjmowanie dużych ilości płynów, stąd najbardziej rozpowszechnione są napary z liści lub odwary z korzenia (od 1,5 do 2,5 litra na dobę, w 3-6 dawkach). Terapia powinna trwać około dwóch tygodni, lecz nie dłużej niż 4 tygodnie. Jeśli w trakcie terapii pokrzywą wystąpi nasilenie dolegliwości, gorączka, skurcze, ból przy oddawaniu moczu, lub w moczu pojawią się ślady krwi należy przerwać terapię i zgłosić się do specjalisty. Warto podkreślić, że trudności w oddawaniu moczu i uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza zawsze wymagają konsultacji urologicznej.
ZUM, czyli zakażeniu układu moczowego
Zakażenia układu moczowego (ZUM) to jedne z najczęstszych chorób infekcyjnych, stanowią 20% wszystkich zakażeń pozaszpitalnych i aż 50% zakażeń wewnątrzszpitalnych. Ze względu na budowę anatomiczną, schorzenie to dotyka czterokrotnie częściej kobiet, jednak u dzieci do 2 roku życia częściej chorują chłopcy. Zakażenia dróg moczowych na ogół są wynikiem wstępującej kolonizacji bakterii Gram-ujemnych z przewodu pokarmowego, zakażenia grzybiczego głównie przez Candida (w cukrzycy), lub są następstwem antybiotykoterapii. Jednak najczęstszym patogenem jest występująca w jelicie grubym bakteria Escherichia coli. Zakażeniom sprzyjają wszelkie utrudnienia swobodnego przepływu moczu, a zatem czynniki sprzyjające zastojowi lub cofaniu moczu.
NAJLEPSZE ŹRÓDŁO B-SITOSTEROLU? B-sitosterol hamuje przemiany androgenów do estrogenów, ograniczając tym samym ryzyko przerostu gruczołu krokowego. Jest to obecnie najważniejszy z fitosteroli stosowanych w leczeniu i profilaktyce przerostu prostaty. Co ciekawe, ze względu na wpływ na równowagę hormonalną może być on wskazany również dla kobiet stosujących antykoncepcję doustną. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Medycznym w Gdańsku wykazały, że B-sitosterol
surowca, jakim jest korzeń pokrzywy, niż z wyciągu suchego. Prawdopodobnie wynika to z obecności w suszu innych surowców, mogących wpływać korzystnie na rozpuszczalność i uwalnianie B-sitosterolu.
Wstępującemu zakażeniu drobnoustrojami sprzyja wstrzymywanie oddawania moczu, niepełne opróżnianie pęcherza, zaparcia, oraz stany zapalne narządów płciowych i przerost prostaty. Inne ważne czynniki sprzyjające ZUM to cukrzyca, dna moczanowa, choroby pasożytnicze, kamica moczowa, spadki odporności, przyjmowanie antybiotyków, ciąża i połóg.
W epidemiologii ZUM bardzo ważny jest właściwy poziom higieny, zwłaszcza u osób cewnikowanych. Dotyczy to również osób aktywnych seksualnie, które często zmieniają partnerów, co sprzyja stanom zapalnym i infekcjom. Niezależnie od przyczyn osoby, u których zakażenia dróg moczowych nawracają powinny szczególnie dbać o higienę dróg moczowo-płciowych. Konieczny jest jednak właściwy dobór środków czystości, unikanie drażniących środków higienicznych (żele, mydła, dezodoranty, płyny do płukania tkanin itp.). Osoby z tendencją do zakażeń dróg moczowych powinny unikać kąpieli jacuzzi, wannie i jeśli to możliwe regularnie korzystać z bidetu.
W profilaktyce ZUM warto zwrócić uwagę na dietę bogatą w owoce i warzywa, w tym pestki dyni, przy jednoczesnym ograniczeniu cukru, czerwonego mięsa i tłuszczów nasyconych. Należy też pamiętać, by przy każdej antybiotykoterapii stosować odpowiednie probiotyki. Stosowanie w leczeniu ZUM surowców moczopędnych nie tylko prowadzi do zwiększenia diurezy i „płukania” dróg moczowych. W wielu surowcach poza główną substancją moczopędną występują również substancje o działaniu przeciwbakteryjnym, zmniejszających zdolność bakterii do przylegania do błon śluzowych, rozkurczającym etc.
Działanie akwaretyczne i saluretyczne
Jednym z elementów profilaktyki i leczenia zakażeń dróg moczowych, a także sposobem postępowania w zatruciach substancjami wydalanymi z moczem oraz tendencji do wytrącania piasku i kamieni jest stosowanie ziołowej terapii „przepłukującej” (akwaretyki) drogi moczowe i usuwającej nadmiar związków mineralnych (saluretyki). Polega ona na regularnym przyjmowaniu znacznych ilości (nawet 2,5l) płynnych naparów, lub odwarów z właściwych moczopędnych surowców zielarskich, by wraz z moczem „wypłukiwać” z dróg moczowych szkodliwe czynniki. Substancje i surowce akwaretyczne i moczopędne stosuje się także w toksykologii przy zatruciach związkami rozpuszczalnymi w wodzie i wydalanymi przez nerki.
Pokrzywa w kuchni
Młode liście pokrzywy z powodzeniem można wykorzystywać jako składnik posiłków. Do zbioru zaleca się wykorzystanie rękawiczek ochronnych i nożyczek, jednak po sparzeniu wrzątkiem kruche igiełki łamią się i tracą właściwości parzące. Liście pokrzywy można wykorzystywać do gotowania zup (podobnie do zupy szczawiowej), sosów do makaronu (duszone na maśle z czosnkiem), lub składnika sałatek (z pomidorkami koktajlowymi, świeżym majerankiem, serem feta, sosem vinegret itd.).
