Znienawidzony przez rolników
Perz właściwy Agropyron regens zasługuje na miano pospolitego bardziej niż którakolwiek z polskich bylin. Mimo że nie nosi tego miana, występuje naprawdę wszędzie. Towarzyszy zarówno uprawom, jak i nieużytkom na całym niżu oraz w górach, do zasięgu uprawy zbóż. O ile wyrastające na wysokość półtora metra źdźbło, zakończone krótkim kłosem, nie jest uznawane za szczególnie urodziwe, to prawdziwą zmorą dla rolników są kłącza perzu. Rozgałęzione rozłogi podziemne, o żółtawej barwie, osiągają długość kilkudziesięciu centymetrów i ich usunięcie z gleby zasługuje na określenie syzyfowa praca… Stosunek rolników do tej rośliny wyraża najlepiej staropolskie przysłowie: Czym złodziej w komorze, a wilk w oborze lub świnie w szkodzie, tym perz w ogrodzie…
Na głód i choroby
W czasach głodu perz mielony stosowano jako dodatek do mąki, co czyniło chleb pulchnym i słodkim. Z dodatkiem kaszy i mleka sporządzano z perzu pożywną zupę. Z perzu warzono także piwo, podobnie jak ze słodu, dodając chmiel i fermentując na drożdżach. Przede wszystkim jednak kłącze perzu stosowano w lecznictwie. Zalecany był już w starożytności przez Dioskurydesa oraz Pliniusza Starszego, którzy rekomendowali używanie korzeni tego zioła w celu zwiększenia wydzielania moczu oraz w przypadkach kamieni nerkowych.
Znany XVI-wieczny zielarz John Gerard pisał, że chociaż perz jest niemile widzianym gościem na naszych polach i w ogródkach, to jego właściwości lecznicze rekompensują wszystkie krzywdy. Również polskie źródła (np. obszerne dzieło Macieja z Miechowa Conservatio sanitatis z 1522) zalecały destylat wodny z kłącza perzu w schorzeniach nerek. Był też perz polecany jako doskonały środek na pasożyty. Stosowany był szczególnie chętnie w przypadku dzieci.
Chlebek z perzem dla puszystych:
0,5 kg mąki razowej, 0,5 kg mąki pszennej, zaczyn drożdży z dodatkiem soli warzonej, 100 g płatków owsianych albo otrąb pszennych, 100 g siemienia lnianego i 100 g idealnie sproszkowanego kłącza perzu.
Z tych składników robimy ciasto jak drożdżowe i pieczemy w piekarniku, w którym należy ustawić naczynko z wodą. Parująca woda poprawia pulchność chlebka w czasie pieczenia.
Chlebek z kłączami perzu jest szczególnie polecany osobom cierpiącym na zaparcia (także te trudne do wyleczenia – nawykowe) i cukrzycę oraz stosującym kuracje odchudzające. Obfituje w cenny błonnik. Obniża poziom cukru we krwi (zasługa kłączy perzu), cholesterolu (zasługa nasion lnu i kłączy perzu). Wymiata z jelit wszystkie zalegające i niestrawione resztki pokarmów. Uaktywnia proces przemiany materii, co przypisać należy kłączom perzu.
W medycynie ludowej
kłącze perzu znalazło zastosowanie w terapii przewlekłych wyprysków (egzema), chronicznych stanów zapalnych gardła i oskrzeli, kaszlu, gruźlicy oraz zapalenia stawów.
Agropyri rhizoma
Kłącze perzu okazało się skuteczne w ciągu wielu wieków leczniczego stosowania, skoro surowiec ten jest pozyskiwany także w naszych czasach. Kłącza (syn. Rhizoma Graminis) zbiera się wczesną wiosną i jesienią, przy okazji wszelkiego rodzaju zabiegów mechanicznych na glebie. Po wysuszeniu w temperaturze do 40°C (perz suszy się trudno) i oczyszczeniu kłącza z łusek i korzonków, otrzymujemy surowiec barwy jasnosłomkowej, twardy, o grubości 3 mm.
Skład chemiczny surowca determinują związki cukrowe: trytycyna (fruktan) 3-18%, fruktoza około 3%, śluzy, mannitol i inozytol (alkohole cukrowe), kwasy organiczne (w tym glikolowy i glicerowy), niewielkie ilości olejku eterycznego zawierającego kapilen, związek poliacetylenowy oraz niewielkie ilości terpenów. Ten bogaty chemicznie skład uzupełniają sole mineralne, zasobne w rozpuszczalną krzemionkę.
Dla diabetyków
Obecna w kłączu perzu trytycyna zaliczana jest do polifruktozanów, złożonych cukrów zbudowanych fruktozy. Podobnie jak inulina i inne niskocząsteczkowe fruktooligosacharydy, nie ulegają praktycznie wchłanianiu w jelicie cienkim. Ma to kolosalne znaczenie w diecie osób chorych na cukrzycę, ponieważ nie powoduje wzrostu stężenia glukozy we krwi.
Niestrawiona trytycyna trafia do jelita grubego, gdzie staje się podłożem dla rozmnażania się szeregu bakterii, zwłaszcza dla grupy bakterii nazywanych bifidobakteriami, które warunkują utrzymanie prawidłowej flory jelitowej (prebiotyki).
Polifruktozany zaliczane są do rozpuszczalnego błonnika pokarmowego. Spowalniają wchłanianie cholesterolu, więc ich wykorzystanie jest wskazane w przypadkach osób z podwyższonym poziomem cholesterolu.
„Czyści krew”
Obecne w kłączu perzu mannitol oraz kwas glikolowy wzmagają przesączanie kłębuszkowe w nerkach, co skutkuje zwiększoną ilością wydalanego z organizmu moczu (remedium diureticum). Przyspiesza to i ułatwia usuwanie z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii. Dodatkowo kwas glikolowy i glicerowy przyspieszają procesy utleniania w tkankach, co obniża stężenie szkodliwych metabolitów w organizmie (remedium metabolicum).
Takie działanie wyciągów roślinnych na organizm w lecznictwie ludowym nosiło nazwę „czyszczącego krew”. Wszystkie wymienione w perzu składniki decydują o tym, że stosuje się kłącze jako środek moczopędny w nieżycie nerek i związanym z tym skąpym wydalaniem moczu. Surowiec działa też korzystnie w obrzękach, kamicy moczanowej oraz obniża ciśnienie krwi – na zasadzie zmniejszenia objętości płynów ustrojowych, wskutek zwiększonej diurezy.
Dla zdrowia i urody
Rhizoma Agropyri zawiera krzemionkę. Szczególnie cennym rodzajem tej substancji jest krzemionka rozpuszczalna w wodzie. Dzięki tym właściwościom, wchłania się bardzo dobrze z przewodu pokarmowego. W drogach moczowych tworzy charakterystyczne środowisko (koloid), dzięki któremu trudniej wytrącają się kamienie nerkowe (utrudniona jest ich krystalizacja). We współczesnym świecie równie ważną sprawą co zdrowie jest uroda. Pod tym względem pewnie nic się nie zmieniło od wieków… Kłącze perzu, dzięki zawartości rozpuszczalnych związków krzemu, ma spore znaczenie w kosmetyce. Krzem i jego związki stanowią strukturalny budulec tkanki łącznej. Wchodzą w skład elastyny, kolagenu, proteoglikanów i glikoprotein strukturalnych. Na poziomie tkankowym indukuje proliferację fibroblastów, sprzyja regeneracji włókien elastycznych i kolagenowych. Hamuje niekorzystne procesy odpowiedzialne za starzenie się skóry, takie jak wolnorodnikową peroksydację lipidów, nieenzymatyczną glikację białek tkanki łącznej. Poprzez stymulację i regulację mitozy fibroblastów, przyczynia się do regeneracji naskórka i skóry właściwej.
Krzemionka działa też ochronnie na naczynia krwionośne, nadając im odpowiednią elastyczność i odporność. Reguluje przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych (działanie przeciwwysiękowe) oraz przeciwdziała odkładaniu się w nich cholesterolu.
Korzystny inozytol
Chemicznie jest to izomer glukozy. Bierze udział w gospodarce lipidowej organizmu. Jego niedobór, wskutek błędów dietetycznych wynikających z braku produktów zbożowych z pełnego przemiału w diecie, powoduje podniesienie poziomu tłuszczów i cholesterolu we krwi oraz stłuszczenie wątroby.
W przypadku chorych na cukrzycę, niedobór inozytolu ułatwia powstawanie powikłań cukrzycowych w różnych tkankach, m.in. w nerwach obwodowych. Z tych powodów zaleca się stosowanie kłącza perzu i preparatów, w których jest obecny, w niewydolności wątroby i zmniejszonym wydzielaniu żółci, w skłonności do kamicy żółciowej oraz w różnych schorzeniach związanych z nieprawidłową przemianą materii (trądzik pospolity).
Przetwory z perzu działają korzystnie na osoby ze skłonnością do zaparć i otyłości, przeważnie w korzystnych połączeniach z innymi surowcami o podobnym lub wspomagającym działaniu. Korzystne jest w tym przypadku codzienne spożywanie perzu w postaci specjalnego chleba, który doskonale pomoże uregulować trawienie i zrzucić kilogramy.