Palczatka cytrynowa jest powszechnie jako trawa cytrynowa lub cytryniec. Cymbopogon citratus to naukowa nazwa gatunku. Cymbopogon pochodzi z greki: kymbe – pływać i pogon – broda. To oryginalne zestawienie słów odnosi się do charakterystycznego kwiatostanu rośliny – kłosów zebranych w wiechy, przypominających ruchliwą, „pływającą” brodę. Łacińskie citratus informuje, że roślina, jej liście, wydzielają cytrynowy zapach. Podobnym zapachem charakteryzują się niektóre inne palczatki z rodzaju Cymbopogon, np. palczatka pogięta C. flexuosus i palczatka szczetna C. nardus, które też bywają nazywane trawami cytrynowymi.
Palczatka jest rośliną wieloletnią, typową dla klimatu tropikalnego i subtropikalnego, ale może rosnąć też w temperaturach umiarkowanych. Nie jest odporna na temperatury ujemne. Gatunek pochodzi prawdopodobnie z obszaru indomalajskiego. Obecnie jest to roślina znana przede wszystkim z uprawy, m.in. na półwyspach Indyjskim i Malajskim, w Chinach, Birmie, na Cejlonie, Madagaskarze, w Indonezji, na Antylach, w rejonie śródziemnomorskim, w zachodniej Afryce, w Ameryce Płdn. i Środkowej, na Karaibach oraz w południowych stanach USA. Liście palczatki cytrynowej mają długość około metra, są równowąskie (szerokości 1,3-2,5 cm), brzegiem szorstkie, silnie, równolegle żeberkowane, z wystającym środkowym nerwem. Wyrastają z rozdętych u podstawy, białawych pochew liściowych. Tworzą okazałe kępy, rozłożyste na szerokość do około 1,2 m, o wysokości do 1,5-1,8 m. Wiechowate kwiatostany w uprawach palczatki rozwijają się dość rzadko.
Olejkodajna
Palczatka cytrynowa należy do roślin olejkodajnych i m.in. dla olejku jest uprawiana. Z 1 ha uzyskuje się około 100-110 kg olejku. Poza olejkiem wykorzystuje się głównie nadziemną część rośliny – świeże bądź wysuszone i rozdrobnione liście, jak też dolne, „bulwiaste” części, z których liście wyrastają. Właściwości palczatki związane są z występowaniem w roślinie wielu składników odżywczych i aktywnych biologicznie.
Bogaty skład chemiczny
Wysuszona palczatka cytrynowa zawiera 94,3% suchej masy. Spośród podstawowych składników odżywczych występują w niej głównie węglowodany (55%), zawartość białka i tłuszczu jest stosunkowo niewielka (4,56% i 5,10%). Roślina jest zasobna w cenny błonnik (około 9,3% w wysuszonym materiale) i związki mineralne (20% popiołu w suchej masie). Palczatka cytrynowa to bogate źródło cynku, zawiera też fosfor, magnez, potas, sód, wapń, żelazo, selen i mangan. W liściach stwierdzono obecność zróżnicowanych ilości witamin A, C i E oraz ryboflawiny (B2), niacyny (B3), pirydoksyny (B6) i folacyny (B11). Biologicznie aktywne fitoskładniki to olejek eteryczny oraz fenole, flawonoidy, taniny, alkaloidy, saponiny, steroidy i antrachinon. Wśród związków fenolowych zidentyfikowano m.in. katechol, kwas chlorogenowy, kwas kawowy, hydrochinon, a wśród flawonoidów – luteolinę i jej glikozydy, orientynę, izoorientynę, kwercetynę, kemferol, apigeninę. Obecność fenoli i flawonoidów zasługuje na uwagę, gdyż obok witamin C, A i E zaliczane są do silnych antyoksydantów. Stwierdzono, że koncentracja fenoli i flawonoidów jest wyższa w wysuszonych liściach palczatki cytrynowej (1325 i 725 mg%) niż w świeżych (519 i 415 mg%).
Olejek lemongrasowy
Należy do podstawowych, bioaktywnych składników palczatki cytrynowej. Jego zawartość w świeżych liściach wynosi przeciętnie 0,2-0,5%, wydajność olejku z wysuszonych liści sięga 0,75-1,5%, w zależności od metody destylacji. Olejek lemongrasowy wyróżnia się wysoką zawartością cytralu, który nadaje charakterystyczny aromat i uważany jest za składnik decydujący o jakości trawy cytrynowej. W niektórych odmianach palczatki zawartość cytralu w olejku wynosi 75-88%. Cytral to mieszanina monoterpenowych aldehydów: geranialu (a-cytral) i neralu (b-cytral), których zawartość zwykle mieści się w przedziale 40-62% i 25-38%. Poza cytralem, do zasadniczych składników olejku zalicza się myrcen, występują też nerol, geraniol, citronelal, terpinolen, octan geranylu, linalol, pinen, cymen i inne. Badania wykazały, że w 100 ml olejku lemongrasowego występuje wysoka zawartość (149-184 mg) związków fenolowych, które kształtują jego aktywność antyoksydacyjną.
Skład chemiczny palczatki i samego olejku lemongrasowego może się różnić pod względem rodzaju substancji i ich stężenia, w zależności od pochodzenia geograficznego i klimatycznych warunków wzrostu roślin, także sposobu suszenia liści. Więcej cytralu zawierały liście suszone naturalnie w cieniu niż suszone naturalnie na słońcu lub za pomocą ogrzewania w suszarkach.
Kosmetyk
Przemysł wykorzystuje głównie olejek palczatki cytrynowej, ze względu na jego zapachowe oraz łagodzące i odkażające właściwości. Olejek lemongrasowy jest stosowany w produkcji perfum, mydeł, detergentów i kremów, także dezodorantów, antyperspirantów oraz soli i żeli do kąpieli. Przypisuje się mu skuteczną pielęgnację cery. Doskonale nadaje się do stosowania na zwiotczałą skórę (np. po schudnięciu), może być wykorzystywany w preparatach do oczyszczania cery trądzikowej.
Przyprawa
Trawa cytrynowa jest charakterystyczna dla kuchni azjatyckiej, afrykańskiej i południowoamerykańskiej. Do celów kulinarnych wykorzystuje się głównie liście i dolną, bulwiastą część, z której liście wyrastają i która jest najbardziej aromatyczna. Palczatka nadaje potrawom cytrynową woń, z nutą imbiru. Może być stosowana jako świeża, suszona, mrożona i marynowana. Suszone liście służą do sporządzania herbat, mogą też stanowić środek aromatyzujący herbaty z innych surowców. Jest doskonałym dodatkiem zarówno do sałatek i deserów, jak i dań pikantnych z mięsa (drób, wieprzowina), owoców morza i warzyw. Dobrze komponuje się z mleczkiem kokosowym, szczególnie w połączeniu z mięsem drobiu i owocami morza. Łodygi wykorzystuje się jako składnik aromatycznych marynat. Liście lub proszek, rzucone na żarzący się węgiel drzewny, doskonale aromatyzują potrawy z rusztu. W kuchni i przemyśle spożywczym ma zastosowanie także olejek lemongrasowy, jako aromatyczna przyprawa likierów, kompotów, ciast i słodyczy oraz napojów.
Lek
W medycynie ludowej palczatka cytrynowa stosowana jest jako ziołowy lek o szerokim spektrum działania – na grypę, zapalenie płuc, gorączkę, reumatyzm, malarię, cukrzycę, nadciśnienie, choroby skóry, zaburzenia pokarmowo-jelitowe, bóle mięśni i brzucha, biegunkę i zaparcia, zapalenia gardła i jamy ustnej, problemy sercowo- naczyniowe, także jako środek diuretyczny, przeciwzapalny i wykazujący działanie wyciszające, uspokajające, relaksujące. Etnofarmakologia palczatki jest zróżnicowana: w Argentynie wywar z liści zalecany jest na obolałe gardło i na wymioty. W Brazylii herbata z suszonych liści, zwana abafado, jest stosowana jako środek przeciwskurczowy, przeciwbólowy, przeciwzapalny, przeciwgorączkowy, napotny, uspokajający i nasenny. Również w Egipcie napar z suszonych liści polecany jest do picia jako środek przeciwskurczowy, moczopędny i napotny. Na Kubie ekstrakt z suszonych liści, sporządzony za pomocą gorącej wody, polecany jest do picia w reumatyzmie i przeziębieniu. W Minnesocie tamtejsza społeczność stosuje ekstrakt wodny z wewnętrznej części rośliny (dolnej, bulwiastej) do okładów przyspieszających gojenie ran i złamań kości. W Tajlandii świeże wnętrze rośliny wykorzystywane jest do inhalacji, a ekstrakt wodny z suszonego wnętrza jako napój przy zaburzeniach żołądkowych, ekstrakt z suszonych korzeni trawy cytrynowej polecany jest do picia przez diabetyków. W Indonezji ekstrakt z wnętrza rośliny stosowany jest jako środek na wywołanie menstruacji. W Indiach napar z suszonych liści wykorzystywany jest do kąpieli oraz kompresów na dotkliwe bóle głowy i gorączkę, a herbata z suszonych liści jako środek uspokajający. Napój z 2-3 kroplami olejku lemongrasowego na filiżankę gorącej wody poleca się przy problemach gastrycznych. Wymienione terapeutyczne zastosowania palczatki cytrynowej wynikają z jej różnych właściwości, udokumentowanych badaniami. Stwierdzono, że olejek lemongrasowy wykazuje aktywność antybakteryjną, m.in. wobec bakterii wywołujących choroby i zatrucia pokarmowe Staphylococus aureus, Salmonella paratyphi, Shigella, Bacillus subtilis i Escherichia coli. Odznacza się też silną inhibicją wzrostu grzybów, zarówno chorobotwórczych dla ludzi – np. Trichophyton mentagrophytes, T. rubrum, Epidermophyton floccosum and Microsporum gypseum – jak i szkodliwych w przechowywaniu żywności. W badaniach na zwierzętach wykazano, że ekstrakty z palczatki wpływały na obniżenie poziomu cholesterolu i cukru we krwi, wykazywały aktywność antymutagenną i przeciwpasożytniczą, a olejek lemongrasowy – aktywność neurobehawioralną. Olejek przejawia też aktywność przeciw chwastom i owadom, działa bójczo na larwy i jaja szkodników, co stwarza możliwości szerszego wykorzystania palczatki w rolnictwie.
Na terapeutyczne właściwości palczatki cytrynowej ma również wpływ jej aktywność przeciwutleniająca. Wodne, alkoholowe i alkoholowo-wodne ekstrakty, napary i wywary wykazują wysoką zdolność wygaszania rodników DPPH i ponadtlenkowego anionorodnika (O2-), hamują utlenianie lipidów krwi oraz ograniczają działanie enzymów utleniających. Stwierdzono, że wyższą aktywność antyutleniajacą mają ekstrakty uzyskane za pomocą gorącej niż zimnej wody. Wykazano też, że napar z wysuszonych i sproszkowanych liści (10 g + 250 ml gotującej wody, czas zaparzania 15`) miał większą aktywność niż wywar (10 g sproszkowanych liści + 250 ml wody, czas gotowania 2,5 h). Znaczącą aktywnością antyutleniającą (około 44 mg Troloxu/100 ml olejku) charakteryzuje się również olejek lemongrasowy.
Na podstawie badań porównawczych różnych przypraw, aktywność przeciwutleniającą palczatki cytrynowej uszeregowano następująco: kurkuma > kmin > curry > palczatka cytrynowa > kolendra (liście i łodygi) > imbir > pomidory > czosnek. Naturalne składniki o właściwościach przeciwutleniających mogą być wykorzystywane do przedłużania trwałości żywności oraz jako środki opóźniające u ludzi procesy starzenia i przydatne w profilaktyce chorób degeneracyjnych, jak choroby sercowo-naczyniowe, nowotworowe czy powodujące dysfunkcje mózgu. Wymaga to jednak przeprowadzenia badań klinicznych.
GRAS
Palczatka cytrynowa zaliczana jest do środków Generally Recognise As Safe (GRAS), uznawanych za bezpieczne (zgodnie z klasyfikacją amerykańskiej agencji do spraw żywności i leków), nie wykazuje toksyczności dla ludzi. W literaturze spotyka się uwagi, że powinna być z rozwagą stosowana przez osoby z zaburzeniami krzepnięcia krwi, z chorobami nerek i wątroby oraz kobiety w ciąży i karmiące matki.
W Polsce
można kupić świeże liście i „bulwy” trawy cytrynowej, częściej dostępna jest w formie suszonej i sproszkowanej. Palczatkę możemy sami uprawiać w ogrodzie – dla ozdoby i na własne potrzeby. W naszym klimacie poleca się uprawę raczej w donicach. Jesienią należy przenieść je w miejsce, w którym temperatura nie spada poniżej 5°C. Wiosną można usunąć stare pędy, przyciąć młode i przesadzić rośliny do większych doniczek. W okresie wzrostu konieczne jest zasilanie palczatki nawozem (np. z wyciągiem z alg). Zbierane liście można wysuszyć w zacienionym miejscu i przechowywać w zamkniętych pojemnikach, wykorzystując np. do sporządzania aromatycznej herbaty zawierającej witaminę A. Dolna, bulwiasta część palczatki nadaje się do przechowywania przez kilka tygodni w lodówce.
