Opieka farmaceutyczna (OF) jest obecnie często i chętnie przywoływana, zwłaszcza w publikacjach prezentujących działanie leków, opisujących różnego rodzaju terapie czy odnoszących się do zawodu farmaceuty. Niektórzy uważają nawet, że pojęcie OF jest marketingowo nadużywane. Co ono oznacza? Jedni zawężają je, obwarowując wieloma warunkami, które należy spełnić, by jakieś działanie mogło być uznane za sprawowanie opieki farmaceutycznej. Inni rozszerzają, traktując OF jako pewną postawę moralną, wyrażającą się troską o dobro pacjenta. Warto sięgnąć do genezy pojęcia, by wskazać jego charakterystyczne cechy i odnieść się do możliwości stosowania OF w fitoterapii. Za twórców i propagatorów koncepcji OF uznaje się amerykańskich profesorów farmacji Charlesa Heplera i Lindę Strand, którzy na początku lat 90. doszli do przekonania, że farmaceuci mogą znacznie przyczynić się do poprawy jakości życia pacjentów, poprzez sprawowanie opieki farmaceutycznej, którą definiowali jako odpowiedzialne zapewnienie farmakoterapii, pozwalającej na uzyskanie wyników korzystnych dla pacjenta, prowadzących do wyleczenia, eliminacji lub osłabienia objawów choroby, a nawet do zapobieżenia chorobie. Wdrożenie nowego sposobu wykonywania usługi farmaceutycznej miało skutkować zmniejszeniem liczby zachorowań i śmiertelności odlekowej. Pionierzy OF wkładali dużo wysiłku i osobistego zaangażowania, by wprowadzić ją w życie. Z sukcesem, gdyż dzisiaj w wielu krajach, także w Polsce, utrwala się przekonanie, że OF jest jedną z form wykonywania zawodu farmaceuty. Pierwotna definicja OF nie odbiega od tej, którą przyjmujemy obecnie.
Jak mówi ustawa O izbach aptekarskich
OF polega na dokumentowanym procesie, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii, w celu uzyskania określonych efektów, poprawiających jakość życia pacjenta.
Charles Hepler pisał: My, farmaceuci, mamy wiele marzeń. Największym jest stać się w pełni klinicznym zawodem […]. Marzę, by zapewnienie opieki farmaceutycznej stało się dla naszego zawodu główną funkcją i celem, wyrazem odpowiedzialności.
Farmaceuci powinni nauczyć się, jak sprawować opiekę farmaceutyczną, która jest systematyczna, spójna i racjonalna – dodawała Linda Strand.
Czym zatem charakteryzuje się Opieka Farmaceutyczna? Najczęściej mówi się, że stanowi ona nowoczesną płaszczyznę współdziałania farmaceuty z lekarzem i pacjentem. Ważnym elementem tej współpracy jest kontrola sposobu przyjmowania leków i przestrzegania zaleceń lekarskich, jak również edukacja w zakresie modyfikacji stylu życia w wybranych jednostkach chorobowych i w profilaktyce zdrowotnej. Jej trzon stanowi wykonanie przeglądu lekowego pod kątem istotnych klinicznie interakcji, duplikacji leków z tą samą substancją leczniczą oraz minimalizowania działań niepożądanych. Istotną cechą opieki farmaceutycznej jest planowanie, wdrożenie i monitorowanie wszelkich działań składających się na plan terapeutyczny, ustalony z udziałem lekarza i pacjenta. Wiąże się to z prowadzeniem rejestrów (np. wydawanych pacjentowi leków), przechowywaniem dodatkowych informacji medycznych dotyczących pacjenta, za jego świadomą zgodą.
By jakieś działanie farmaceuty mogło być uznane za element opieki farmaceutycznej, mówiła Linda Strand, musi być ono systematyczne, spójne i racjonalne.
Warto odróżnić samą opiekę farmaceutyczną od elementów OF, które się na nią składają. Rozróżnienie to jest potrzebne, ponieważ w wielu przypadkach farmaceuta nie ma możliwości wdrożenia pełnego zakresu OF, ze względu na brak narzędzi umożliwiających dokumentowanie i monitorowanie procesu czy też niekiedy ze względu na trudne do pokonania przeszkody, związane ze współpracą z innymi pracownikami służby zdrowia.
Opieka farmaceutyczna – kompleksowy system opieki farmaceutycznej – nie jest poradą w zakresie zakupu leków bez recepty bądź suplementów diety, czy też rozmową o życiu i stanie zdrowia pacjenta. Jednakże ta sama fachowa porada czy konsultacja może być elementem OF.
W nowoczesnej fitoterapii
skuteczność terapeutyczna różnych grup związków chemicznych, zawartych w roślinach, porównywalna niekiedy ze skutecznością leków syntetycznych, jest rozpoznawana na poziomie farmakologicznym, biochemicznym i molekularnym. Wiąże się to z istnieniem nowoczesnych narzędzi badawczych, umożliwiających poznanie właściwości i specyfiki leków roślinnych. Badania fitochemiczne i farmakologiczne pozwalają ustalić odpowiednie dawkowanie leku roślinnego, skorelowane z zawartością związków czynnych o pożądanej dla pacjenta aktywności. Lek roślinny jest mieszaniną wielu związków chemicznych o zróżnicowanym działaniu, dlatego poza podstawowym efektem leczniczym, fitoterapeutyki wykazują działanie wielokierunkowe. Leki o działaniu antyoksydacyjnym działają także przeciwzapalnie i profilaktycznie w chorobach cywilizacyjnych: układu krążenia, nowotworowych czy reumatoidalnych. Gama substancji obecnych w roślinie sprzyja synergii, zwiększa efekt terapeutyczny związku czynnego. Wielość związków wpływa na ich trwałość i niejednokrotnie zmniejsza lub niweluje działania niepożądane. Elementy te, połączone z wysoką jakością w zakresie produkcji i badań, wpływają na bezpieczeństwo ich stosowania, co ma niemałe znaczenie dla wielu pacjentów. Jest wiele obszarów, w których zastosowanie leku roślinnego jest odpowiedniejsze niż wprowadzenie od razu leku syntetycznego, który powinien być traktowany jako ostateczne i konieczne narzędzie. Nie należy przeceniać znaczenia leków roślinnych wobec syntetycznych i odwrotnie. Leki roślinne mogą stanowić zasadne uzupełnienie terapii lekami syntetycznymi, celowe jest też ich stosowanie w łagodzeniu nieuniknionych działań niepożądanych.
Z pewnością korzystne jest stosowanie fitoterapii w profilaktyce chorób społecznych.
Prof. Leonidas Samochowiec pisał: Jak każda forma leczenia, także leczenie fitofarmaceutykami ma swoje ograniczenia. Wiedza pacjentów i lekarzy o fitoterapii jest najczęściej nieugruntowana, przeważają emocje. Entuzjaści oczekują wyników niemożliwych do uzyskania. Zwolennicy leków syntetycznych nie mogą sobie wyobrazić, że leki roślinne mają rzeczywiście działanie terapeutyczne.
Doradztwo fitoterapeutyczne
jest integralną częścią opieki farmaceutycznej. Farmaceuta udzielający pacjentowi porady w zakresie zakupu leku roślinnego, realizuje pewne zadania opieki farmaceutycznej. Niejednokrotnie pacjenci przychodzący do apteki poszukują pomocy, gdy pojawiają się pierwsze sygnały wskazujące na zagrożenie wystąpienia poważnych schorzeń układu krążenia czy pokarmowego, kiedy jeszcze nie ma potrzeby wdrożenia leków syntetycznych, ale zachodzi konieczność zmiany trybu życia i diety. W tej sytuacji można polecić pacjentowi preparaty roślinne, poprawiające funkcjonowanie organizmu. Również pacjenci w podwyższonej grupie ryzyka wystąpienia niektórych chorób, odpowiednio pokierowani, chętnie korzystają z fitoterapii.
Często pacjenci szukają doraźnej pomocy w stresie i zaburzeniach snu czy obniżonego nastroju. W sprzedaży odręcznej dostępna jest szeroka gama leków o działaniu uspokajającym czy ułatwiającym zasypianie, pochodzenia naturalnego, nie wykazujących lekozależności. Jest też wiele preparatów roślinnych stosowanych w leczeniu zaburzeń trawienia, wynikających z nieodpowiedniej diety, chorób podstawowych (metabolicznych, stanów zapalnych błony śluzowej żołądka i jelit, alergii, nietolerancji pokarmowych) czy będących skutkiem przyjmowania leków. Niemałą pomocą dla wielu pacjentów są surowce roślinne wspomagające leczenie zaparć, szczególnie tych powstających na skutek długotrwałego przyjmowania niektórych leków (przeciwbólowych, psychotropowych, krążeniowych). Poza wymienionymi, jest wiele innych obszarów, w których wskazana jest rekomendacja leku roślinnego, zawsze jednak po wcześniejszym wykluczeniu objawów alarmujących, stanowiących wskazanie do konsultacji lekarskiej.
Czy jednak doradztwo to już jest opieka farmaceutyczna? Można by je w ten sposób kwalifikować, gdyby zostało poprzedzone dokładną analizą sytuacji pacjenta. W tym celu należałoby przeprowadzić szczegółowy wywiad, uzyskując informacje dotyczące:
- grupy docelowej (wiek, płeć, ciąża);
- rodzaju dolegliwości (objawy, jak długo występują); stosowanych leków w zgłaszanej dolegliwości;
- ustalenia, czy pacjent cierpi na inne choroby (przeciwwskazania);
- jakie przyjmuje leki (wykluczenie interakcji, dublowania leków);
- określenia, czy zgłaszane dolegliwości nie wynikają z innych chorób pacjenta, nie są skutkiem przyjmowanych leków (działania niepożądane), trybu życia, nieodpowiedniej diety;
- preferencji pacjenta odnośnie postaci leku;
- wykluczenia objawów alarmujących, stanowiących wskazanie do konsultacji lekarskiej lub hospitalizacji.
Przeprowadzenie wywiadu
i zaoferowanie pacjentowi odpowiednio dobranego leku roślinnego, wymaga od farmaceuty szerokiej wiedzy nie tylko na temat możliwości fitoterapii w danym schorzeniu, ale także o samym schorzeniu, jak również o działaniach profilaktycznych. Konieczne jest nabycie przez farmaceutę umiejętności specjalistycznego wspomagania lekarzy, którzy chcieliby zastosować leczenie roślinnymi produktami leczniczymi.
Aby porady dotyczące zakupu leku roślinnego mogły być uznane za element OF, farmaceuta powinien dysponować wiedzą i umiejętnością z zakresu: doboru leczniczego produktu roślinnego w zależności od typu schorzenia i wieku pacjenta; określania dawkowania; przewidywania interakcji z lekami syntetycznymi, działań niepożądanych. Także doboru fitopreparatów do terapii skojarzonej lub takich, które niwelują działania niepożądane leków stosowanych w chorobach podstawowych; wyjaśnienia znaczenia roślinnych produktów leczniczych w prowadzeniu terapeutycznym pacjenta, w zależności od typu schorzenia (np. przewlekłe choroby układu krążenia, przewodu pokarmowego), czy specyficznej grupy pacjentów (dzieci, kobiety w ciąży, osoby starsze). Ważna jest też wiedza na temat możliwości i ograniczeń stosowania roślinnych produktów leczniczych u pacjentów onkologicznych; udzielania informacji lekarzom i innym pracownikom służby zdrowia o możliwościach, korzyściach i ograniczeniach w stosowaniu roślinnych produktów leczniczych; udzielania informacji pacjentom i ich opiekunom o prawidłowym stosowaniu leczniczych produktów roślinnych, w sposób zrozumiały i odpowiedni do ich stanu wiedzy. Ma to istotne znaczenie, gdyż preparaty roślinne wymagają długotrwałego i systematycznego przyjmowania.
Doradztwo fitoterapeutyczne
jako integralna część OF jest możliwe i jest często podejmowane przez farmaceutów. Jest wskazane, a nawet nieuniknione, gdyż każdy farmaceuta, próbujący wdrożyć choćby elementy OF, spotka się w swej praktyce z lekiem roślinnym. Proponowana fitoterapia, przez odpowiednio wykwalifikowanego farmaceutę, będzie spójna z prowadzoną przez lekarza farmakoterapią i racjonalna, oparta na rzetelnej wiedzy medycznej. Pozostaje kwestia systematyczności, dokumentowania i oceniania wyników we współpracy z lekarzem. Prowadzenie dokumentacji i monitorowanie działań może odbywać się przy użyciu narzędzi obecnie proponowanych w ramach sprawowania OF (specjalistyczne karty do przeglądu lekowego czy gromadzenia informacji, programy komputerowe).
Kompleksowy system OF
uwzględniający fitoterapię, nie jest możliwy bez udziału lekarzy doceniających walory leków roślinnych, stosujących je w swej praktyce oraz bez fachowo przygotowanych farmaceutów. Mogą oni zainicjować współpracę z lekarzami i w ten sposób przyczynić się do tego, że fitoterapia stanie się integralną częścią opieki farmaceutycznej.
