Tworzy się je przy placówkach opieki zdrowotnej, takich jak szpitale, ośrodki rehabilitacji czy sanatoria, a także przy domach opieki, domach spokojnej starości, przy warsztatach terapii zajęciowej. Wykorzystuje się w tym celu również istniejące parki oraz ogrody botaniczne.
Ogrody terapeutyczne umożliwiają osobom chorym i niepełnosprawnym nie tylko bierny kontakt z naturą, ale także aktywny udział w odpowiednio dobranych dla nich zajęciach.
Idea terapii ogrodniczej, czyli hortiterapii, narodziła się w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, przyjmując postać ogrodów przyszpitalnych, sensorycznych, ogrodów dla osób niepełnosprawnych. Takie ogrody powstają też w Polsce.
Przyjazna przestrzeń
Ogród jest doskonałym miejscem terapii – bezpiecznym i przyjaznym. Już samo przebywanie w nim wpływa korzystnie na samopoczucie i zdrowie osób zmagających się z chorobą czy niepełnosprawnością. Spacer po ogrodzie i kontakt z roślinami przenosi uwagę z trudnych wewnętrznych przeżyć na piękny i przyjazny świat natury, pozwala oderwać się od codziennych problemów. Wykonywanie prac ogrodniczych to sprawdzona od dawna forma aktywnego odpoczynku i relaksu. Sprzyja też leczeniu i rehabilitacji. Prowadzi do poprawy kondycji fizycznej i nastroju.
Ogród jako bezpieczna i przyjazna przestrzeń nadaje się doskonale do prowadzenia różnego rodzaju zajęć terapeutycznych, obejmujących zarówno fizyczną, jak i psychiczną sferę zdrowia. To przestrzeń planowana specjalnie po to, by poprawiać ogólną kondycję psychofizyczną ludzi chorych i niepełnosprawnych. Ma im dać poczucie bezpieczeństwa i odprężenie. Rehabilitacja na świeżym powietrzu, w naturalnym otoczeniu, przynosi często lepsze efekty niż w warunkach konwencjonalnych.
Klasztorne wirydarze
Cech ogrodów terapeutycznych można się doszukiwać już w ogrodach klasztornych, w których przebywali pacjenci pierwszych szpitali tworzonych w Europie Zachodniej. Mogli oni korzystać ze spacerów po klasztornych wirydarzach, oddawać się tam modlitwie i medytacji w otoczeniu roślin. Zakładanym w późniejszych latach szpitalom miejskim towarzyszyły wprawdzie ogrody, ale nie zawsze były one dostępne dla pacjentów. W XVIII-wiecznych szpitalach w Paryżu, Marsylii, Florencji, Pizie czy w Wiedniu pacjenci mogli nie tylko oglądać ogrody ze swoich pokoi, ale również spacerować w nich. Rozwój medycyny w kolejnych latach uświadomił ludziom znaczenie higieny i kontaktu ze świeżym powietrzem w procesie leczenia. Nieodłącznym elementem budowanych w XIX w. szpitali stały się otaczające je tereny zieleni. Niestety, rozwijające się w XX w. technologie medyczne przesłoniły inne czynniki terapii. Zaniechano holistycznego podejścia do pacjenta, powiązania soma i psyche. Świadomość, iż kontakt z naturą wspomaga leczenie, została odsunięta na dalszy plan. W wielu placówkach leczniczych tereny zieleni przestały pełnić funkcje terapeutyczne, stając się już tylko elementami architektury przestrzeni i krajobrazu.
Początki hortiterapii
przypadają na okres działalności dr. Benjamina Rusha (*1745 †1813) i zmian, jakie na przełomie XVIII i XIX w. nastąpiły w projektowaniu i funkcjonowaniu szpitali psychiatrycznych w USA. Za ważny element terapii uznano wtedy kontakt z naturą i pracę w ogrodzie lub na farmie.
W XX w. prace ogrodnicze wykorzystywano w Europie w szpitalach leczących ofiary wojen. Zielona terapia była początkowo elementem rekreacji i terapii zajęciowej, później stała się integralną częścią procesu leczenia i rehabilitacji.
Powrót do źródeł
Obserwujemy dziś wyraźny powrót holistycznego podejścia do problemów zdrowotnych i procesu leczenia. Na fali zainteresowania alternatywnymi metodami terapeutycznymi nastąpił też renesans hortiterapii. Ogrody terapeutyczne pojawiają się nie tylko przy placówkach medycznych, ale także ośrodkach opieki społecznej.
Zasady projektowania
Ogród terapeutyczny może być doskonałym miejscem terapii i rehabilitacji, przestrzenią kontaktów towarzyskich lub medytacji i wyciszenia dla osób chorych i niepełnosprawnych – jeśli został właściwie zaprojektowany i urządzony. Przy projektowaniu ogrodów towarzyszących placówkom terapeutycznym i opiekuńczym, należy uwzględnić preferencje przyszłych użytkowników, rozpoczynając pracę od konsultacji z pacjentami czy rezydentami danego ośrodka, by stworzyć ogród spełniający ich potrzeby i oczekiwania.
Taki ogród musi być łatwo dostępny i bezpieczny dla użytkowników. Powinien zapewniać dostęp do roślin i możliwość ich pielęgnacji. Ogród, z którego mają korzystać różne grupy użytkowników, powinien uwzględniać zróżnicowane potrzeby i możliwości osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności i problemami zdrowotnymi, w różnym wieku i o różnej kondycji fizycznej. Planując ogród dla osób w podeszłym wieku, należy pamiętać o ich zwiększonej wrażliwości na światło słoneczne, zbyt wysoką lub zbyt niską temperaturę, o możliwych zaburzeniach wzroku, równowagi, orientacji w przestrzeni, podatności na złamania, wszelkich ograniczeniach motorycznych.
Ogród przeznaczony do terapii i rehabilitacji osób chorych i niepełnosprawnych powinien cechować się prostotą kompozycji, ale też bogactwem barw, kształtów, faktur, dźwięków, zapachów, by stymulować zmysły i budzić zainteresowanie. Należy tak zaplanować jego układ i tak dobrać rośliny, aby był atrakcyjny przez cały rok. Obok roślin ozdobnych, dostarczających wrażeń estetycznych, warto umieścić w nim rośliny użytkowe: warzywa, zioła i rośliny sadownicze, których uprawa może dać dużo satysfakcji i dostarczyć wrażeń smakowych. Warto tak zaaranżować przestrzeń w ogrodzie, by z okien budynku roztaczał się widok na kompozycje roślinne, atrakcyjne w różnych porach roku. Ich uzupełnieniem mogą być dekoracje roślinne w donicach, skrzynkach i wiszących pojemnikach, umieszczonych na tarasie i parapetach. Przyjazny chorym i niepełnosprawnym użytkownikom ogród nie powinien być zbyt duży, by łatwo można się w nim orientować i nie trzeba było pokonywać dużych odległości. Ogród powinien być miejscem zacisznym, wolnym od hałasu. Jeśli znajduje się przy ruchliwej ulicy, należy zastosować osłonę z pnączy lub gęsty, wysoki żywopłot. Zalecane jest wydzielenie zarówno miejsc do samotnej kontemplacji przyrody i wyciszenia, jak i przestrzeni do spotkań i kontaktów towarzyskich. Warto posadzić rośliny o zróżnicowanej kolorystyce, ciekawym zapachu, fakturze, a także dostarczające wrażeń smakowych i dźwiękowych.
Przebywanie w ogrodzie może uprzyjemnić obecność ptaków, dostarczających wrażeń słuchowych, a także motyli, wprowadzających do ogrodu ruch i kolor. Warto więc posadzić wabiące je rośliny. Dla ptaków drzewa i krzewy, których owoce stanowią ich pożywienie; dla motyli – krzewy i byliny dostarczające nektaru. W ogrodzie można też zainstalować budki lęgowe, karmniki i poidełka, dzięki którym użytkownicy będą mogli opiekować się ptakami.
* * *
Odpowiednio urządzony ogród terapeutyczny jest doskonałym miejscem stymulacji sensorycznej. Percepcja bodźców z otoczenia może się odbywać w nim przy pomocy wszystkich zmysłów. Dzięki temu przebywanie w ogrodzie może być atrakcyjne także dla osób niewidomych i niedowidzących, jak również wpływać korzystnie na zdolności percepcyjne ludzi w podeszłym wieku. Hortiterapia – jako cenne uzupełnienie tradycyjnych form terapii i profilaktyki – może poprawiać jakość życia ludzi. chorych i niepełnosprawnych.
Kontynuacja w następnym numerze.
